Саха сирэ умнубат куонкурус

35 сыл буолан баран...

Кини сураҕа суох сүппүт биллэриитэ ол кыһыныгар кэлбитин туһунан хос эбэм Мария Михайловна Попова Көһөрүллүүттэн кэлэн баран, 1944 с. истибитэ...

Сыл-хонук ааһан испитэ, аҕата сэриигэ барарыгар 4 саастаах Шура улаатан, биэс оҕолоох ыал ийэтэ буолбута. Кэргэнин үлэтинэн Аммаҕа 1977 с. көһөн тиийэн баран, онно Дмитрий Гаврильев диэн сураҕа суох сүппүт буойуттары көрдүүр киһи баарын истэн, ыйытык оҥорторон, аҕата 19-с туспа хайыһар биригээдэтин байыаһа Егор Ильич Попов 1943 с. тохсунньуга Молотов куорат госпиталыгар өлбүтүн туһунан биллэриини туппута. Ол докумуоҥҥа тирэҕирэн, хос эбэм сэрии огдообото буолбута, Улуу Кыайыы 40 сылынан Дьокуускайга биир хостоох кыбартыыраны ылбыта. «Били, Амма киһитэ барахсан!» диэн мэлдьи махтана ахтара.

Өйдөбүл кылыстыы кытаанах

Документалист-суруйааччы, кыраайы үөрэтээччи, суруналыыс Дмитрий Гаврильев ити курдук төһөлөөх элбэх киһиэхэ көмөлөспүтэ буолуой? Бүгүн биһиги кини кыыһын Мария Дмитриевнаны көрсөн, аҕатын туһунан сэһэргэстибит.

– Мин аҕам Дмитрий Николаевич Гаврильев Амма-Наахара нэһилиэгэр 1938 с. төрөөбүтэ. Сэрии сылларын оҕото. Ийэтэ Александра Петровна олохтоох сэбиэт сэкирэтээрэ буолан, оройуон кииниттэн фронтан кэлбит суруктары, биллэриилэри, сэрии тулаайахтарыгар анаммыт босуобуйалары аҕалан тарҕатар эбит. Инньэ гынан, аҕам буойун суругун тиксэрэр хайдах курдук үөрүүлээҕин, оттон «хара суругу» тиэрдэр төһөлөөх ыараханын эрдэ билбит. Оччолорго сэриигэ өлбүт буойун дьиэ кэргэнигэр көмө бэриллэр буоллаҕына, сураҕа суох сүппүттэр кэргэттэригэр туох да көрүллүбэт этэ.

Ол иһин аҕам: «Киһи хайдах сүтэн хаалыахтааҕый?» – диэн ыйытыыга хоруйу булар үлэни 1962 сылтан саҕалаабыта. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ сураҕа суох сүппүт биир тыһыынча кэриҥэ буойун туһунан чахчыны булбута! Бастаан бэйэтин биир дойдулаахтарын туһунан чахчылары көрдөөбүтэ, тугу булбутун улуус хаһыатыгар таһааран испитэ, ону сэҥээрэннэр, атын улуустар олохтоохторо дьоннорун көрдөтөр буолбуттара, онон үлэтэ өрөспүүбүлүкэ таһымнаммыта.

– Аҕабыт үлэлии олорор… – диэн тыллары биһиги кыра эрдэхпититтэн истэ, кини кумааҕытыгар ытыктабыллаахтык, харыстабыллаахтык сыһыаннаһа улааппыппыт.

Аммаҕа Ленин уулусса 33 №-гэр, онтон Спортивнай уулусса 68 №-гэр олорор кэммитигэр дьонум сүрдээх элбэх хаһыаты, сурунаалы суруйтараллара, ол быыһыгар, «Советская тюркология», «За рулем», «Роман-газета», оннооҕор, ньиэмэстии «Nenes leben», «Trommеl» сурунааллар бааллара. Сурук бөҕөтө кэлэрэ. Аҕам Оборуона министиэристибэтин, Москва, Ленинград, Смоленскай, Подольскай, Иркутскай, Курскай, Харьков, уо.д.а. куораттар байыаннай архыыптарын кытары суруйсара, элбэх ыйытыгы ыытара, бэйэтэ эмиэ бара сылдьара. Ийэбит Анна Федосеевна, сэрии тулаайаҕа, аҕабытын сүрдээҕин өйүүрэ, тэрилтэ кылаабынай буҕаалтыра хамнаhа син үрдүк буолан, кыһын устата харчы чорботон мунньан, аҕабыт соҕуруу архыыптарга үлэлээн кэлэрин хааччыйара.

– Дмитрий Николаевич хабан үлэлээбит тиэмэтэ даҕаны олус киэҥ эбит ээ.

– Оннук. Аҕа дойду сэриитин таһынан, гражданскай сэрии, репрессия тиэмэлэригэр, дойдутун устуоруйатыгар уонна идэтинэн саха тылыгар, тюркологияҕа эмиэ үлэлээбитэ. Матырыйаала элбээн истэҕин ахсын, ийэм: «Хаһыатынан эрэ муҥурдаммакка, кинигэҕэ киирсиэххэ», – диэн сүбэлиир буолбута. Ол оруобуна 1990-с сс., дьон өйө-санаата уһуктубут, бэйэ устуоруйатыгар болҕомто күүһүрбүт кэмэ этэ. Аҕам үлэтин суолтатын өйдөөн, Национальнай кинигэ кыһата 1989 с. «Өйдөбүнньүк», 1990 с. «Өлбөт өрөгөй», 1994 с. «Албан аат» кинигэлэри таһаарбыта. Элбэх туомунан тахсыбыт «Память» кинигэҕэ аҕам үгүс матырыйаалы биэрбитэ, бу кинигэни көрөн-истэн таһаарсыбыта. Араас хаһыаттарга 1 000 ыстатыйаны, 24 кинигэни таһаартарбыта. Үлэтэ норуокка тарҕанан, өссө да үлэлиэх киһи олохтон 2010 с. барбыта. Кини архыыбынан эдьиийим Сардаана Дмитриевна дьарыктаныахтаах этэ да, хомойуох иһин, уһаабатаҕа. Билим дуоктара буолар үлэтин көмүскээри сылдьан, 2014 с. олохтон барбыта.

– Оччотугар билигин аҕаҥ архыыба ханнаный?

– Эдьиийим Сардаана Дмитриевна кыбартыыратыгар уонна Аммаҕа олорбут дьиэтигэр баар. Аҕам бибилэтиэкэтиттэн устуоруйаҕа сыһыаннаах сэдэх кинигэлэри, сурунааллары Национальнай бибилэтиэкэҕэ бэлэхтээбипит. Бу кэлиҥҥи сылларга «Өйдөбүнньүгү», «Өлбөт өрөгөйү» о.д.а. аҕам уонна эдьиийим суруйан хаалларбыт кинигэлэрин, монографияларын электроннай киэпкэ киллэрдибит. Онон, ким наадыйбыт ханна баҕарар олорон туһанар кыахтанна. Аммаҕа сыһыаннаах матырыйааллары былырыын, аҕам 85 сылын бэлиэтээһин чэрчитинэн, Амма улуустааҕы архыыбыгар туттарбыппыт.

Билигин да матырыйаал элбэх, докумуоннары, картотекалары таһынан, суруктар, хаартыскалар уонна тыһыынчанан негатив баар! Хаартыскаҕа бэйэтэ түһэрэрэ, «ФЕД», «Смена», «Любитель», «Киев ТТЛ» диэн фотоаппарааттардаах этэ. Бэчээккэ тахсыбыта айсберг төбөтө эрэ буоллаҕа дии! Бу архыып таах сыппат, ким наадыйбыкка тустаах чахчылары булан биэрэбит. Холобур, суруйааччы Гаврил Андросов разведчик Андросов туһунан үөрэтэригэр аҕам матырыйаалларыгар тирэҕирбитэ. Амма улууhун дьаһалтата Саhыл Сыhыы оборуонатыгар сыһыаннаах матырыйаалларын ылбыта, аҕам Саhыл Сыhыы оборуонатын кыттыылаахтарын испииhэгин оҥорбута, хас биирдии киhи аатын булан, чопчулаан.

Аҕам тыыннааҕар архыыбын Национальнай архыыпка туттарарга кэриэһин эппитэ, ону толороору матырыйаалларын уопустуу сылдьабыт. Даҕатан эттэххэ, кини СГУ историко-филологическай факультетын саха салаатын бүтэрбит буолан, хас биирдии докумуону, картотеканы бэрт ыраастык, төрүт сыыһата суох оҥороро сөхтөрөр. Халыҥ тэтэрээт кытыытын кырыйан, алфавит буукубаларынан арааран, буойуттар ааттарын-суолларын, хаһан, ханна төрөөбүттэрин, хаһан, хантан ыҥырыллыбыттарын, ханнык чааска сулууспалаабыттарын суруйар, онуоха сэриигэ, госпиталга өлбүттэри, сураҕа суох сүппүттэри, этэҥҥэ эргиллэн кэлбиттэри тус-туһунан өҥнөөх уруучуканан бэлиэтиир, ол чахчытын хантан, ханнык архыыптан ылбытын чопчу ыйар. Инньэ гынан, кыра да сиргэ элбэх чахчыны киллэрэр, киһи көрөөт да өйдүүр гына оҥорор эбит. Быһата, научнай аппараата олус күүстээх.

Үйэтитии үлэтэ

Мария Дмитриевна аҕатын, эдьиийин үйэтитиитэ күүскэ үлэлиир, кини бу үлэтигэр Сардаана Дмитриевна уола Айаал Анатольевич Егинов көмөлөһөр. Ол түмүгэр, ХИФУ-га, саха тылын кафедратыгар Сардаана Дмитриевна аатынан истипиэндийэ олохтоммута уонча сыл буолла, үбүлүөйдээх сылларга киин куоратынан, Амманан тустаах дьаһаллар тэриллэллэрэ үгэскэ кубулуйда, былырыыҥҥыттан «Чолбон» сурунаал иһинэн Дмитрий Николаевич аатынан суруналыыстарга аналлаах бириэмийэ баар буолла. Онон кинилэр айан-тутан хаалларбыт үлэлэрэ кэнчээри ыччакка ананаллар, суолталара өссө үрдээн иһэр. Мария Дмитриевна көмөлөрүн иһин төрөөбүт Амматын дьонугар уонна эдьиийин кэллиэгэлэригэр, дьүөгэлэригэр махтанар. Кини идэтинэн юрист, Албакааттар коллегияларыгар үлэлиир буолан, анал байыаннай дьайыы буойуттарын, кинилэр кэргэттэрин кытары үгүстүк алтыһар. Ол туһунан маннык кэпсиир:

– Ахсыс сылбын албакааттыыбын, анал байыаннай дьайыы саҕаланыаҕыттан, байыаннай чаастары кытары үлэлиибит, байыастарга уонна кинилэр кэргэттэригэр босхо юридическай көмөнү оҥоробут. Сураҕа суох сүппүт, ханна бааллара биллибэт буойуттарга ыйытык ыытабыт. Электроннай киэбинэн буолан, хардата ый иһинэн кэлэр. Байыаннай чаастар байыас туһунан тустаах ыспыраапканы оҥорон ыыталлар. Онно тирэҕирэн, суут быһаарыытынан байыаска «безвестно отсутствующий» эбэтэр «өлбүт» диэн статус бэриллэр, кэргэнэ (ийэтэ) социальнай төлөбүрү, босуобуйаны ылар кыахтанар. Онон, Дмитрий Гаврильев кыыһа буоларым элбэххэ эбээһинэстиир, аҕам дьыалатын салгыыр курдукпун.

Хаартыскалары Мария Гаврильева хааччыйда