— Василий Александрович, муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын иккис сийиэһигэр сүрүн кэпсэтии ханнык боппуруос тула буолуоҕай?

— 2017 сыл сааһыгар бастакы сийиэспитин ыыппыппыт. Онно Саха сирин муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын сийиэһин үс сыл буола-буола ыытар туһунан резолюция ылыммыппыт. Бастакы сийиэспит дьокутаат статуһун үрдэтиигэ туһуламмыта. Ол эбэтэр дьокутаат сирин-түөлбэтин сайдыытыгар оруола, сокуонунан киниэхэ ханнык боломуочуйа бэриллэрин быһаарар хайысхалаах боппуруостар көрүллүбүттэрэ. Дьиҥэ, бу боппуруос олус киэҥ. Бэйэлэрин нэһилиэктэрин, улуустарын, уокуруктарын сайдыытыгар дьокутаат оруола улахан. Ол курдук бастакы сийиэспит үөрэтии уонна өйдөтүү хайысхалаах ыытыллыбыта. 445 муниципальнай тэриллииттэн 500-тэн тахса делегат кэлэн кыттыбыта. Кинилэр сийиэс кэнниттэн нэһилиэктэригэр, улуустарыгар тиийэн олохтоох салайыныы дьон күүһүнэн сайдар тосхоллооҕун быһаарар соруктаахтара.

Оттон бу буолаары турар сийиэс туһунан этэр буоллахха, өссө 2019 сылтан Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев салайыытынан тэрийэр кэмитиэт үлэлээбитэ. Иккис сийиэскэ ханнык боппуруоһу көтөҕөбүтүй, ханнык хайысханан ыытабытый диэн боппуруос турбута. Арассыыйа субъектарыгар национальнай бырайыактар диэн сүүнэ былааннар олоххо киирэн эрэллэр. Урут өрөспүүбүлүкэ бэйэтин кыаҕынан бырагыраамалары оҥорон, үбү ылар эбит буоллаҕына, билигин национальнай бырайыагынан үбүлээһин оҥоһуллар. Ол иһин сийиэспит “Национальнай бырайыактар – Саха Өрөспүүбүлүкэтин кэскилэ” диэн девизтээх ыытыллыаҕа. Ол эбэтэр 554 делегат кэлэн, 13 национальнай бырайыак туһунан сиһилии билэн барыаҕа. Делегаттарынан нэһилиэк, улуус дьокутааттара, баһылыктар буолаллар. Сийиэс чэрчитинэн тэрээһиннэр кулун тутар 23-27 күннэригэр ыытыллаллара былааннанар. Билигин барыллаан былаанынан кулун тутар 23-24 күннэригэр өрөспүүбүлүкэ баһылыгын Инновационнай менеджмент үрдүкү оскуолатын иһинэн сийиэс делегаттара үөрэниэхтэрэ. Онтон кулун тутар 25 күнүгэр үс дьүүллэһии былаһааккатынан арахсан 13 нацбырайыагы ырытыһыахпыт. Национальнай бырайыак диэн тугуй? Үбүлээһин хайдах ыытылларый? Хайдах бу бырайыакка кыттыһабыт? Бу уонна да атын боппуруостарга хоруйдуохпут. Ол инниттэн Москваттан туһааннаах экспердэри ыҥырдыбыт. Национальнай бырайыакка үлэлэспит дьон Госдуматтан, Федерация Сэбиэтиттэн ыҥырыллан кэлиэхтэрэ. Дьүүллэһэр былаһааккалары Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ салайан ыытыахтара. Сийиэһи өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын кытары кыттыһан ыытабыт.  Ол кэннэ үс былаһааккаҕа кэпсэтии түмүгэр киирбит этиилэри түмэн панельнай дьүүллэһии ыытыахпыт, онно киирбит этиилэри сийиэс резолюциятыгар киллэриэхпит.

Кулун тутар 26 күнүгэр Суорун Омоллоон аатынан саамай улахан тыйаатырбытыгар пленарнай мунньах буолуоҕа. Манна Ил Дархан Айсен Николаев, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев, бочуоттаах ыалдьыттарбыт тыл этиэхтэрэ. Онон II сийиэскэ өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар олук уурар улахан кэпсэтии тахсаары турар. Өрөспүүбүлүкэ ыраах-чугас сирдэриттэн кэлбит дьон элбэҕи билэн-көрөн, истэн барыахтара уонна биир дойдулаахтарыгар тиийэн сырдатыахтара. Тоҕо диэтэххэ, нацбырайыагынан үлэ ыытылларыгар нэһилиэнньэ оруоллаах, дьон-сэргэ бу үлэҕэ кыттыһыахтаах. Бу салайар былаас эрэ быһаарар үлэтэ буолбатах. Бүддьүөт таһынан нацбырайыагынан үп ылан улууспут, нэһилиэк­пит сайдыытыгар кыһаллыахтаахпыт диэн өйдөбүллээх буолуохтаахтар.

— Бастакы сийиэстэн үс сыл ааста. Онно ылыллыбыт резолюция быһаарыылара олоххо киирдилэр дуо?

— Ил Түмэҥҥэ сыһыан­наан этэр буоллахха, 4 боппуруоһу парламеҥҥа киллэрбиттэрэ. Бастатан туран, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) уонна муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнара бииргэ үлэлэһэр концепцияларын бигэргэтэргэ диэн этии олоххо киирэн, 2017 сыл муус устар 25 күнүгэр ылыммыппыт. Иккиһинэн, Ил Түмэн иһинэн бэрэстэбиитэллээх уорганнары кытары үлэлэһэр отделы тэрийэр наадалааҕын туһунан этии киирбитэ. Отдел 2018 сыл тохсунньу 1 күнүгэр тэриллибитэ. Үсүһүнэн, муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын сэбиэтэ тэриллибитэ. Бу сэбиэт парламент уонна улуус дьокутааттара бииргэ үлэлэһэллэригэр, боппуруос үөскээтэҕинэ, онно быһаарыыны биэрэр сэбиэтинэн буолбута.

Төрдүһүнэн, Саха сиригэр куорат баһы­лыгын талыы сөптөөх моделын үөрэтэргэ этии киирбитэ. Бу үлэ ыытыллар.

Оттон муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарыгар эмиэ кэккэ рекомендациялар киирбиттэрэ. Ол курдук, улуус дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлин боломуочуйатын туһунан оройуон устаабыгар уларытыыны киллэрии, муниципальнай оройуон баһылыгын солбуйааччытын кандидатуратын бэрэстэбиитэллээх уорганы кытары сөбүлэһэн баран талыы, улуус дьокутааттарын ассоциацияларын тэрийии, ыччат парламенын тэрийии, мажоритарнай систиэмэҕэ олоҕуран уокуруктарынан биир мандааттаах быыбары ыытар туһунан уонна да атын этиилэр. Сийиэс резолюциятын олоххо киллэрбиттэрин туһунан 20 улуустан эрэ отчуот киирбитэ. Атын 14 улуус дьокутааттара эппиэтинэһэ суох сыһыаннаспыттара. Резолюцияны кэмигэр олоххо киллэрбит улуустарынан Бүлүү, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас, Нерюнгри, Ньурба, Өлөөн, Таатта, Уус Алдан, Хаҥалас, Чурапчы улуустара буолаллар. Бу улуустарга улуус дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэллэрэ атын үлэни кытары дьүөрэлээбэккэ бастайааннайдык үлэлииллэр. Үгүстэригэр бэрэстэбиитэллээх уорган аппараата тэриллэн үлэлээбит. Улуус дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ бастайааннай үлэ быһыытынан  уонна бэйэтин аппараатын тэринэн үлэлиирэ көдьүүстээҕин көрдөрдө. 

2017 сыл балаҕан ыйыгар 9 муниципальнай тэриллиигэ, 9 оройуоҥҥа бэрэстэбиитэллээх уорганнар уонна 31 оройуон нэһилиэктэригэр дьокутааттар быыбардара буолбуттара. Бу быыбардар түмүктэринэн биир мандааттаах быыбары киллэрии сүнньүнэн резолюцияны хайдах толорбуттарын анаарыахха сөп. Амма, Горнай, Уус Алдан, Өлөөн, Уус Маайа улуустарыгар быыбардар биир мандааттаах уокуругунан ыытыллыбыттара.

Резолюция туолуутун туһунан эбэн этэр буоллахха,  сийиэс кэнниттэн тэриллибит муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын сэбиэтэ сылга иккитэ мунньахтыыр. Сэбиэккэ улуус сэбиэтин бэрэссэдээтэллэрэ, нэһилиэктэн дьокутааттар киирэллэр. Ханнык эмэ боппуруос үөскээтэҕинэ мустан ырытыһабыт, туһааннаах министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр бэрэстэбиитэллэрин ыҥыран мунньахтыыбыт. Улуус, нэһилиэк дьокутааттарын сокуону оҥорууга билиилэрин хаҥатар туһугар көһө сылдьар семинардары оҥоробут. Эмиэ сийиэс резолюциятыгар киирбит этиинэн тэриллибит муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганнарын улуустааҕы ассоциациялара сөптөөх үлэни ыытар, сүрүннээн дьокутаат үлэтин толороругар сыһыаннаан.

— Бастакы сийиэскэ нэһилиэк дьокутааттара дохуоттарын туһунан декларацияны толороллоругар ыарахаттары көрсөллөрүн туһунан этиммиттэрэ.

— Дьокутааттар ол туһунан этиилэрин болҕом­тоҕо ылан, үлэлиир сокуоҥҥа уларытыы киллэрэр туһунан сокуон барылын Госдумаҕа киллэрбиппит. Атын регионнар парламеннара бу сокуоммут барылын өйөөбүттэрэ. Сокуон барылын Госдумаҕа ылыммыттара. Билигин нэһилиэк дьокутаата 3 сыл устата улахан сыаналаах тугу эмэ атыыласпыт эрэ буоллаҕына, декларация туттарар буолла.

— Василий Александрович, сийиэс кэнниттэн делегаттар туох санаалаах дойдуларыгар барыахтарай?

— Быһаарыылаах сийиэс буолаары турар. Национальнай бырайыагынан триллионунан үп көрүллэрэ былааннанар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит сайдарын туһугар хас да хардыынан инникибитин барыллаан көрүөхтээхпит. “Үһү” эрэ диэн тылынан муҥурдаммакка, нэһи­лиэнньэ бу үлэҕэ кыттыһыахтаах. Ол инниттэн норуот бэйэтэ талбыт дьокутааттара манна күүстээх үлэни ыытыахтаахтар. Сийиэскэ кэлэн нацбырайыактарга элбэҕи билэн-көрөн барыахтара уонна нэһилиэктэригэр тиийэн сырдатыахтара. Маннык буоларыгар эрэнэбит. Тоҕо диэтэххэ, сийиэс дьокутааттары түмэр, сомоҕолуур, үлэлииллэригэр күүс саҕар. 

 Сардаана КУЗЬМИНА