Онно Уопсастыбаннай палаата, Төрүт Сокуон сүбэтин чилиэннэрэ, тустаах биэдэмистибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, учуонайдар, кыраайы үөрэтээччилэр кытыннылар.
Кэпсэтиини саҕалыырыгар Конституционнай сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев быйылгы сыл Арассыыйа норуоттарын култууратын үйэлээх баайын уонна өрөспүүбүлүкэбит үбүлүөйдээх сылларынан бу боппуруос ураты суолталааҕын бэлиэтээтэ. Саха Сирин култууратын нэһилиэстибэтэ элбэх омуктаах Арассыыйа Федерациятын култууратын нэһилиэстибэтин быстыспат сорҕото буоларын эттэ.
Түбүктээх үлэ түмүктээх
Сүрүн иһитиннэриини Култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстыыр департамент салайааччыта Николай Макаров оҥордо. Бу салааҕа үлэ-хамнас «Арассыыйа Федерациятын норуоттарын култуураларын нэһилиэстибэтин (култуура уонна история өйдөбүнньүктэрин) эбийиэктэрин туһунан» 2002 сыллаахха ылыллыбыт федеральнай уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Арассыыйа Федерациятын норуоттарын култуураларын нэһилиэстибэтин (култуура уонна история өйдөбүнньүктэрин) эбийиэктэрин судаарыстыба өттүттэн харыстааһын уонна туһаныы, харыстааһын эйгэтигэр кэккэ боломуочуйалары олоххо киллэрэр туһунан» 2016 сыллаахха ылыллыбыт өрөспүүбүлүкэ сокуонунан сүрүннэнэр. Ил Дархан ыйааҕынан, 2016 сыллаахха Култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстааһын департамена тэриллибитэ.
Саҥа департамент эрдэ ыытыллыбыт дьаһаллары салҕаан, култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин систиэмэлээһиҥҥэ күүскэ үлэлээбит. Ол түмүгэр, судаарыстыба харыстабылыгар туруоруллубут эбийиэктэр ахсааннара, 2013 сылга тэҥнээтэххэ, 24 % -ынан улааппыт. 2021 сыл ахсынньы 31 күнүнээҕи чахчынан, өрөспүүбүлүкэҕэ култуура нэһилиэстибэтин 1 873 эбийиэгэ баар. Ол иһиттэн 815 эбийиэк судаарыстыба кэлим реестригэр киирбит (125 федеральнай суолталаах археология эбийиэгэ, 8 федеральнай, 438 өрөспүүбүлүкэ, 243 олохтоох суолталаах култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрэ). 1058 эбийиэк култуура нэһилиэстибэтэ буолара биллибит (20 – дьиэ, кэрэ-бэлиэ сир, 1033 – археология нэһилиэстибэтэ). Маны таһынан 19 тутуу култуура нэһилиэстибэтигэр сөп түбэһэр эбийиэк кэрискэтигэр сылдьар.
Чөлүгэр түһэрии көхтөөх
2019 сылтан «Пааматынньыктары харыстыаҕыҥ!» аахсыйанан чөлүгэр түһэрии үлэтэ саҕаламмыт.
- Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Антонина Григорьева дойдутугар Ньурбаҕа "Барабааннььыт кыыс" статуяны оҥорторбута
(Исписэлиистэр билинэллэринэн, история уонна култуура өйдөбүнньүктэрин чөлүгэр түһэрии үлэтэ 2006 сылтан ыытыллыбатах). Онуоха мууһу хамсаппыт бастакы хамсааһынынан Таатта улууһун Чөркөөҕөр, Людмила уонна Айсен Николаевтар үбүлээһиннэринэн, оҕус үктүүр миэлиҥсэтэ чөлүгэр түһэриллибитэ буолбут.
2019-2021 сыллардаахха уопсастыбаннай көҕүлээһининэн 35 эбийиэк (Чөркөөххө оҕус үктүүр миэлиҥсэтэ, Пекарскай, Трощанскай олорбут дьиэлэрэ, аҕыс кырыылаах балаҕан (бабаарына), Майаҕа Манчаары башнят, о.д.а.) чөлүгэр түһэриллибит, барыта 99,8 мөл. солк. суумалаах үлэ оҥоһуллубут. Федеральнай бырагырааманан үс бөдөҥ эбиийэк (Дьокуускайга – Казначейство дьиэтэ, Хаҥалас улууһун Күөрдэмигэр Николаевскай сиэркэп, Өлүөхүмэҕэ XIX үйэтээҕи дьиэ) чөлүгэр түһэриллибит.
- Чөркөөххө аҕыс кырыылаах балаҕан (бабаарына)
Быйыл бу аахсыйанан икки эбийиэк (Намҥа 1937 сыллаах ыһыахха Былатыан Ойуунускай тыл эппит тырыбыната уонна Чөркөөххө Всеволод Ионов олорбут балаҕана) саҥардыллыбыттар. Маннык үлэ 11 эбийиэккэ былааннанар. Покровскайга Серго Орджоникидзе мусуой-дьиэтин федеральнай бүддьүөттэн харчы тардан сөргүтэргэ кэпсэтии ыытыллар. Докуускайдааҕы уолаттар прогимназияларын, реальнай училище дьиэлэрин, Ем. Ярославскай аатынан мусуойу саҥардыыга докумуоннар оҥоһулла сылдьаллар. Саха Сирэ Арассыыйаҕа холбоспута 400 сылын көрсө, Мэҥэ Хаҥалас, Уус Алдан, Чурапчы уонна Үөһээ Бүлүү улуустарыгар баар сиэркэп дьиэлэрэ, о.д.а. сөргүтүллүөхтээхтэр.
Сокуоҥҥа уларытыы ирдэнэр
Ханнык баҕарар салааҕа балакыыта элбэҕэ үлэни-хамнаһы атахтыыра баар суол. Элбэхтэн аҕыйаҕы аҕаллахха, култуура эбийиэктэригэр, онно сыһыаннаах сирдэргэ эспэртиисэни ыытыы сатамньыта суох ирдэбилэ үгүс бириэмэни, үбү эрэйэр. Хонуу археологическай үлэтигэр көҥүлү биэрии нуормата кылгас сайыннаах, уустук суоллаах-иистээх дойдуга табыгаһа суох. Дьиҥинэн, Уһук Илиҥҥи эрэгийиэннэргэ археологическай хаһыы үлэтигэр сыллааҕы көҥүлү биэрэр аһаҕас илиис эбийиэк ахсын тус-туһунан буолбакка, территорияҕа барытыгар бэриллэрэ көдьүүстээх буолуо эбит. Федеральнай бүддьүөттэн көрүллэр субвенцияны тыырыы ырычааҕар өйдөммөт түгэннэр эмиэ бааллар.
Итини быһааран туран, Николай Макаров тустаах федеральнай сокуоннарга кэккэ уларытыылары киллэрэр наадатын эттэ. Өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна олохтоох суолталаах култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин бас билэр (атыннык эттэххэ, көрөр-истэр) тэрилтэлэргэ бас билии нолуогар чэпчэтии оҥоһуллара табыгастаах буолуоҕун бэлиэтээтэ.
Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ
Бүтүн Арассыыйатааҕы история уонна култуура өйдөбүнньүктэрин харыстабылын уопсастыбата (ВООПИиК) 1967 сыллаахха тэриллэн, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Сэбиэскэй Сойуус эстиэҕиттэн тохтотуллан баран, 2015 сыллаахтан сөргүтүллүбүтэ. Тэрилтэ Саха Сиринээҕи салаатын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Руслан Васильев култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстабылыгар уопсастыбаннай хамсааһын оруолун сырдатта.
Салаа тустаах департамены кытары сүбэлэһэн үлэлиир, онуоха өрөспүүбүлүкэни бүттүүнүн хабар сыалтан улуустарга уопсастыбаннай иниспиэктэрдэри анаталаан, кинилэргэ тирэҕирэллэр. Инньэ гынан, элбэх эбийиэги чөлүгэр түһэрбиттэр, сөргүппүттэр. «Дыгын башнята» дэнэр эбийиэги көрөллөр-истэллэр, куорат дьаһалтатын кытары «Старый город-2» бырайыагынан Аппа Уҥуор (Залог) былыргы тутууларыгар үлэлииллэр.
- Ил Түмэн дьокутаата Виктор Лебедев Ойуунускай үөрэммит оскуолатын чөлүгэр түһэртэрбитэ
Иллэрээ сыл «Култуура» национальнай бырайыак уонна «Пааматынньыктары харыстыаҕыҥ!» аахсыйа чэрчитинэн «Suorun Omoloon FEST» хамсааһын саҕаламмыт. ВООПИиК өрөспүүбүлүкэтээҕи салаатын тэрийсибит, норуодунай суруйааччы Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон култуура нэһилиэстибэтин харыстабылыгар, мусуойдары тэрийиигэ үтүөтүн-өҥөтүн сыаналаан, волонтердар Чөркөөххө политсыылынай Василий Трощанскай балаҕанын, Мэҥэ Хаҥалас Дойдуунускайыгар Суорун Омоллоон сайылыгын дьиэтин, о.д.а. сөргүппүттэр. Быйыл Дьокуускайга Дмитрий Кононович олорбут дьиэтин (Чернышевскай аатынан уулусса 26-с №-э) көтүрбүттэр, аны эмэҕирбит маһын саҥанан уларытан, чөлүгэр түһэриэхтээхтэр эбит.
- Ил Түмэн дьокутааттара Яков Ефимов, Михаил Гуляев Чөркөөх музейыгар Аал Луук маһы саҥардан оҥорторбуттара
Былыргы сирэйэ сүттэ
ВООПИиК Саха Сиринээҕи салаатын Дьокуускайдааҕы отделениетын бэрэссэдээтэлэ Андрей Высоких киин куорат туһунан маннык эттэ:
– Саха Сирэ, чуолаан Дьокуускай куорат, Арассыыйа судаарыстыбатын Уһук Илини, Аартыканы баһылыырыгар, Аляскаҕа тиийэ барарыгар тирэх база буолбута, – диэтэ кини. – Нуучча хаһаахтарын, айанньыттарын эспэдииссийэлэрэ мантан тэриллэн аттаналлара, Архангельскай уонна Воронеж кэннилэриттэн уу ааллара манна оҥоһуллаллара. Ону санатар эбийиэктэр билигин суохтар, аҕыйах ордубутун, тылынан эрэ буолбакка, дьиҥ дьыаланан харыстыахха. «Старый город-2» бырайыак сөптөөхтүк үбүлэнэн, олоххо киирэригэр бары турунуохха. Билиҥҥи ыччат куорат историятын, бэл, Залог, Авиагруппа диэн ааттар туохтан үөскээбиттэрин билбэт.
Төрүт Сокуон сэбиэтин чилиэнэ Дмитрий Миронов култуура өйдөбүлүн киэҥник эҥсэн сырдатта.
Мунньах кыттыылаахтара дакылаатчыттарга чопчулуур ыйытыылары биэрдилэр. Түмүккэ резолюция ылыннылар.
-
1
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
