Номоххо кэпсэнэринэн, Сибитиэй Балантыын туһунан маннык. Рим империятыгар легионердар ыал буолалларын боболлор эбит, тоҕо диэтэххэ ыал буолбут эр киһи империяҕа сулууспалааһын туһунан буолбакка, дьиэ кэргэнин хайдах аһатарын туһунан саныаҕа диэн. Аҕабыт Балантыын таптаһар дьону аһынан кинилэргэ көмөлөһөр баҕатынан, кистээн эдэр саллааттары таҥара дьиэтигэр бэргэһэлиир эбит. Император Клавдий II ол туһунан билэн баран аҕабыты хаайыыга хандалаабыт, ол кэннэ төбөтүн быһарга ыйаахтаабыт. Сибитиэй Балантыыны, кини бүтэһик күннэригэр хаайыы хаһаайынын кыыһа таптаабыт. Ол эрээри Балантыын аҕабыт буоларын быһыытынан кэргэнэ суох олоҕун моҕуурга андаҕар биэрбит буолан, кини тапталыгар хардары эппиэттээбэтэх. Ол эрэн олунньу 14 күнэ үүнэр түүнүгэр Балантыын кыыска олус истиҥ сурук суруйбут. Бу күнтэн ыла Тапталлаахтар күннэрэ тыынын ылбыт.
Бастакы балантыынка аккырыыккатынан Орлеан герцога Карл 1415 сыллаахха Лондоҥҥа хаайылла сытан кэргэнигэр ыыппыт аккырыыкката буоларын ыйаллар.
Төһө да Тапталлаахтар күннэрэ атын дойдулар бырааһынньыктара буолбутун иһин, биһиэхэ эмиэ бу күн үтүө, сырдык бырааһынньык быһыытынан бигэргэннэ. Таптал иэйиитэ ханнык да кыраныыссанан, бириэмэнэн, бэлиитикэ көрүүлэринэн хааччаҕа суох эбээт.
Таптал туһунан санаалар:
Эстрада тыйаатырын артыыһа Александр Бурнашев:
-- Бастатан туран Тапталлаахтар куннэринэн өрөспүүбүлүкэбит олохтоохторугар эҕэрдэбин тиэрдэбин. Таптал диэн саамай истиҥ, ыраас, сырдык иэйиини билбит киһи бу күн сиригэр дьоллоохпун диэн сөп. Мин тапталлаах кэргэммин Сахаайаны кытары бастаан бэйэ-бэйэбитин таптаһан холбоспут буоллахпытына, билигин оҕолорбутун кытта бары бииргэ буолан тапталбыт өссө улахан, киһи тылынан сатаан хоһуйбат үрдүк иэйиигэ кубулуйда. Дьоллоохпун тапталынан диэхпин сөп. Тапталлаахтар күннэригэр кэргэмминээн бэйэ-бэйэбитигэр тапталбытын туоһулуур бэлэхтэри бэрсэбит. Үгэс курдук бэлиэтии олорор бокуойа суох буолааччыбыт, кэнсиэртэргэ, бырааһынньыктарга кытта барааччыбыт.. Мин бүгүҥҥү тапталбын бу тылларынан хоһуйуом этэ:
Таптал кыыма хаһан эрэ
Умаппыта дууһабын
Тапталлааҕым мичээрдиирэ
Үөрдэр этэ сүрэхпин.
Эдэр көлүөнэ тыйаатырын артыыһа Георгий Бессонов:
-- Таптал мин олохпор...
Таптал туһунан элбэх өйдөөх, киһини долгутар тыллар бааллар. Мин ол тылларга барытыгар сөбүлэһэбин. Онтон мин олохпор, таптал иэйиитэ элбэх үөрүүлээх, дьоллоох түгэннэри бэлэхтээбитэ. Тапталлаахтар күннэригэр ханнык да суухара сүрэхтээх киһи син биир кыратык да долгуйан ылара буолуо дии саныыбын.
Нарыыйа, куорат олохтооҕо:
-- Биһиги кэргэмминээн 30-ча сыл олордубут. Билсиһэр эдэр сылларбытыгар бу күнү оннук айылааҕын бэлиэтээччилэрэ суох. Ол да иһин буолуо, тапталлаахтар күннэрин билиммэппит. Ол оннугар саамай дьоллоох күннэрбит, билсиһиибит уонна сыбаайбабыт күннэрэ улахан суолталаахтар. Таптал диэн олорон кэлбит сылларым «үрдүттэн» көрдөххө, биир санаанан олоруу, өйдөһүү, өйөһүү буолар. Өр олордоххо саамай чугас киһиҥ кэргэнин буолар эбит. Бэл, төрөппүттэргинээҕэр, бииргэ төрөөбүттэргинээҕэр.
Оксана Михайлова, түөрт оҕо ийэтэ:
-- Таптал диэн олус дириҥ иэйии, киһи аймах баарын тухары таптал өрүттэрэ кустук араас өҥүнэн оонньууллар. Мин кэргэммин кытары 10 тахса сыл олорон кэлэн баран тапталы иэйиитин олус дириҥник ылынар буоллум. Мин санаабар, таптал диэн чувство эрэ буолбатах, тапталы таптыыр киһигэр тылгынан эрэ буолбакка, сыһыаҥҥынан көрдөрүөхтээххин. Кини үчүгэй буоларын туһугар кыһаллар буоллаххына, ол – таптал. Эдэр киһи бастаан ыал буолан баран бэйэтин туһунан эрэ саныан сөп, миэхэ үчүгэй буоллун диэн. Ол эрээри, олох олорон истэҕиҥ аайы таптал дьиннээх суолтатын өйдүүгүн. Өйдөһүү бастакы күөҥҥэ тахсар. Бэйэ итэҕэстэригэр хатаммакка, хайдах баарынан киһини ылыныы таптал биир көрүҥүнэн буолар. Бэйэ-бэйэҕэ тулуурадаах буолуохха наада. Уһулуччу үчүгэй киһи диэн суох эбээт. Таптыыр киһигин үөрдэ сылдьыаххын баҕараҕын. Холобур, мин кэргэммин күнүн аайы үөрдэр баҕалаахпын, сөбүлүүр аһын астаан, үлэтиттэн кэлэригэр үөрэ-көтө көрсөн, саҥа саҕалааһыннарын өйөөн. Оттон кини миэхэ эмиэ оннук сыһыаннаах, дьиэ үлэтигэр көмөлөһөр, күннээҕи түбүктэртэн аралдьыта сатыыр. Онон төһөнөн өр олороҕун, таптаһар иэйии ханна да сүппэт, бэйэ-бэйэҕэ харыстабыллаах сыһыаҥҥа кубулуйар.
С. Данилов
Таламмын таптыам дии санаама:
Тапталы өйүнэн айбаттар,
Таптал диэн сүрэх күн талаана,
Сүрэхпит үөрүүлээх ыарыыта.
Сүрэҕиҥ сүүдүйэ нүөйүүтэ -
Эн кими таптыыргын быһаарар,
Хараҕыҥ мунчаара көрүүтэ -
Сүүс кыыстан биир кыыһы араарар.
"Таҕыл" диэн тапталы хомотуу -
Дьадаҥы дууһалаах дьаабыта.
Таптыыры таҥара оҥостуу
Эр бэрдин ыратын ырыата.
Хаайбаттар улахан тапталы
Ханнык да хараҥа дьайыылар:
Кыһалҕа кынаттыыр тапталы,
Тапталы ахтыһыы арчылыыр.
Тапталы сүөмүнэн кээмэйдээн,
Дьаратын, дириҥин билбэттэр,
Өлүүнэн, тиллиинэн кэриҥнээн,
Үрүҥ күн күлүмэр тэҥнииллэр.
Тапталы ийэ буорга көмпөттөр
Сарыалга кичэйэн кистииллэр.
Улахан тапталлар өлбөттөр -
Үйэлээх ырыаҕа киирэллэр.
****
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
