Бэлиитикэ

- Биһиги дойду Бэрэсидьиэнин Саҥа дьыл кэнниттэн тута кэлиэ диэн кэтэспиппит, ол гынан баран тымныылар, туманнар түһэннэр, күн-дьыл туругуттан уонна судаарыстыба салайааччытын көтөр аалынан көтүтүүгэ куттал суох буолуутун ирдэбилинэн кэлбэтэҕэ. Ол гынан баран, Владимир Владимирович бэйэтэ эппитин курдук, хайаатар даҕаны биһиэхэ кэлиэҕэ, — диэн Ил Дархан эттэ.
Айсен Николаев бэлиэтээн эппитинэн, дойду эрэгийиэннэрин ортолоругар өрөспүүбүлүкэ биир саамай дьулусханнык сайдар дойду субъега буолар, ол гынан баран, Бэрэсидьиэн таһымыгар миэстэтигэр сирэй көрсөн быһаарыыны ирдиир боппуруос элбэх. Холобур, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй балаһыанньата, ону тэҥэ тутуу, бырамыысыланнас уонна информационнай технология эйгэтигэр саҥа бырайыактар.
Билигин өрөспүүбүлүкэ салалтатын сүрүн соруга – Сахабыт Сирэ судаарыстыба экэниэмикэтин бигэ тирэҕэ, судургута суох кэмҥэ өйөбүлэ буолар. Ити курдук дойдубут аҕа баһылыга кэлэр түгэнигэр өрөспүүбүлүкэбит ханнык сүрүн эбийиэктэригэр уонна соруктарыгар болҕомтотун ууруон сөптөөх түгэннэри сылыктаан көрүөххэ.

Урукку сылларга

Аан бастакытын Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Саха Сиригэр 1999 сыл сайыныгар кэлэ сылдьыбыта. Оччолорго кини Куттал суох буолуутун федеральнай сулууспатын дириэктэринэн үлэлиир этэ. Кылгас кэмнээх командировка устата Путин элбэх дьону кытта көрсүбүтэ, үгүс тэрилтэлэргэ ыалдьыттаабыта. Уһук Илиҥҥи уокурук сайдыытын проблемаларын дьүүллэһиигэ уонна Арассыыйа Кытайы кытта саамай улахан энергетическэй бырайыагын – «Сибиир күүһэ» гаас ситимин тутуутун арыйбыта.

Өлүөнэни туоруур күргэ тутуута

Оттон сүрүн соруктарыгар тохтуур буоллахха, аан маҥнайгытынан, хас биирдии өрөспүүбүлүкэ олохтооҕун долгутар, дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Хабаровскайга Уһук Илин уокурук урбаанньыттарын кытта көрсүһүүтүгэр, Дьокуускайга Өлүөнэ эбэни туоруур күргэ тутуутун суолтатын өйдүүрүн эппитэ күн бүгүҥҥэ диэри иһитиннэрэр-көрдөрөр хампаанньалар ситимнэрин ортолоругар күн ахсын дьүүллэһиллэр. Бу иннинэ эрдэ Бэрэсидьиэммит дойду бырабыыталыстыбатыгар Өлүөнэ муостатын тутуутун 2028 сылга бүтэрэр туһунан эппитэ. Бырайыактыыр-сметалыыр докумуона 2023 сыл балаҕан ыйыгар РФ «Главгосэкспертизаны» ааспыта. Сир учаастага оҥоһуллан, инженернай ситимнэр уларытан тэриллибиттэрэ. Тутуута быйыл саҕаланара былааннанар.

Муусука үрдүкү оскуолата

Владимир Путин былырыын балаҕан ыйын 5 күнүгэр Уһук Илин эрэгийиэннэр куораттарын сайдыытыгар анаммыт мунньахха Саха Сиригэр Муусука үрдүкү оскуолатын саҥа үөрэнэр куорпуһун тутуутун Арассыыйа бырабыыталыстыбата хонтуруолга ыларыгар сорудахтаабыта.
- Саха Сиригэр Муусука үрдүкү оскуолатын комплекса былааннанан турар. Бу тутуулары бырабыыталыстыба тус хонтуруолугар ыларыгар көрдөһөбүн. Оҕолор аныгылыы киэҥ-куоҥ, үөрэнэргэ табыгастаах оскуоланалларын туһугар тутуулары 2026 сылга диэри олоххо киллэриэххэ диэн этиилээхпин. Мин бу оскуолаҕа 1999 сыллаахха тиийэ сылдьыбыттаахпын. Саха Сирин курдук тыйыс усулуобуйалаах дойдуга оҕолор хайдахтаах курдук ситиһиилэри көрдөрөллөрүн сөҕөн турабын, — диэн Владимир Владимирович бу тутууга тус сыһыанын эппитэ.
Муусука оскуолатын дьиэтэ атын орто үөрэх оскуолаларыттан туспа ирдэбиллээх тутуу буолар. Уратыта – тыаһы хааччахтыырга атын матырыйаал, эркин, аан халыҥа хааччыллыахтаах.

Онкологическай диспансер

Уһук Илиҥҥэ биир саамай улахан онкодиспансер тутуллан түмүктэнэн эрэр. Билиҥҥитэ дьиэ докумуона оҥоһуллар, оборудованиелары холбууллар. Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээһининэн, сүүнэ улахан, 26 тыһ. кв миэтэрэ иэннээх саҥа онкодиспансер тутуллан үлэҕэ киириэҕэ. Бу сылтан саҥа дьиэҕэ билим тиһэх ситиһиилэригэр эппиэттиир саҥа аппаратуура үлэлиэҕэ, ыарыһахтары көрүү-истии өссө кичэллээх буолуоҕа. Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын сорудаҕынан, тутуу үлэтэ икки түһүмэххэ араарыллыбыта. Үлэ нэдиэлэтэ саҕаланыыта бастакы түһүмэх докумуоннара бэриллиэхтэрэ. Иккис түһүмэххэ тас дойдулартан кэлэр оборудованиелары быһаарыахтара.
Санаттахха, онкодиспансер эбийиэгин тутуу 2019 сыллаахха саҕаламмыта. Саҥа киин 180 куойкалаах, күҥҥэ 210 киһини көрөр кыахтаах поликлиникалаах. Дьиэ 4 блоктаах: бастакытыгар поликлиника, иккискэ – эпэрээссийэлиир блоктар, үһүскэ, төрдүскэ – сытар балыыһа (стационар).

Эпос уонна ускуустуба Арктическай киинэ

Култуура эйгэтигэр Дьокуускайга тутулла турар Эпос уонна ускуустуба Арктическай киинэ 2024 сыл бүтүүтэ үлэҕэ киириэхтээх. Билигин үлэһиттэр тутуу монолит каркааһын оҥороллор.
Бырайыак чааһынай партнерун «17 концессионнай хампаанньа» генеральнай дириэктэрэ Виктор Алексеенко эппитинэн, саҥа киин 2023 сылга үлэҕэ киириэхтээх эбит. Ол эрээри, пандемиянан сибээстэн тутуу болдьоҕо уларыйбыта. Билигин эбийиэги 2024 сыл ахсынньытыгар туттарарга былааннанар.
Култуура баараҕай киинин иэнэ 33 тыһ. кв м, үрдүгэ 36, 7 м. Манна филармония, икки тыйаатыр, быыстапкалыыр уонна дьыалабыай тэрээһиннэри ыытар саалалар баар буолуохтара.

Жатайдааҕы судоверфь

Былырыын балаҕан ыйын 5 күнүгэр ыытыллыбыт Уһук Илиҥҥэ баар куораттары сайыннарарга туһаайыллыбыт мунньахха РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин РФ Бырабыыталыстыбатыгар уонна Саха Сирин салалтатыгар Жатайдааҕы суудунаны оҥорор собуоту саҥардан түмүктүүргэ сорудахтаабыта. Онуоха РФ вице-премьера, РФ Бырамыысыланнаска уонна атыыга-тутууга миниистирэ Денис Мантуров Саха Сиринээҕи судоверфи тутуу 2024 сылга түмүктэниэхтээҕин ыйбыта. Бу болдьоҕу СӨ Ил Дарханы Айсен Николаев эмиэ бигэргэппитэ. «Жатайдааҕы судоверфь» АУо сыл аайы хотугу таһаҕаһы тиэйэргэ аналлаах 10 суудунаны оҥороро былааннанар.

Үлэ кыбартаала технопаарка

Дьокуускайга «Үлэ кыбартаала» технопаарка талааннаах, ураты толкуйдаах дьону түмэн, үгүс хайысхаҕа сайдыыны түстүүр үлэни ыытар. Бу Саха Сирин эрэ бырайыага буолбатах, Арассыыйатааҕы таһымнаах креативнай кылаастар. Манна дойду эрэгийиэннэриттэн IT-эйгэ хампаанньаларын бэрэстэбиитэллэрэ уонна «Союзмультфильм» курдук бөдөҥ тэрилтэттэн анаан кэлэн үлэлииллэр. Ити курдук, РФ Бэрэсидьиэнин Госдумаҕа туһаайыытыгар бэлиэтээбитин курдук, «Үлэ кыбартаала» курдук кластердар дьоҕус урбаанныттары бииргэ түмэн, судаарыстыбаны кытта бииргэ үлэлээһиҥҥэ далаһанан буолаллар. Манна 2025 сылга диэри 1250 саҥа үлэ миэстэтэ аһыллара былааннанар.
Уопсайынан, Саха Сирэ Уһук Илин уокурукка ИТ-өҥөнү оҥорууга инники сылдьар. Өрөспүүбүлүкэҕэ инновационнай экосистиэмэ оҥоһуллар, онно сүрүн кииннэринэн «Якутия» технопаарк, ИТ-паарка, «Якутия» венчурнай хампаанньа уонна сайдыы института буолаллар.

Бырамыысыланнас

Өрөспүүбүлүкэ арҕаа өттүгэр Уһук Илин экэниэмикэтин уларытар кыахтаах бөдөҥ бырайыактары көҕүлүүр. Бырайыактар чугастааҕы сылларга олоххо киириэхтэрэ. Саҥа оҥорон таһаарыыны уонна Илиҥҥи полигон тимир суолга инфраструктуратын электричествонан бигэтик хааччыйар инниттэн, былырыын атырдьах ыйыгар Ленскэй улууһугар 550 МВт кыамталаах Новоленскай ТЭС тутуута саҕаламмыта.
Итини сэргэ, Орто Ботуобуйа сиригэр быйыл экологияҕа технологиятын кытта ситимнээх гелийи ыларга айылҕа гааһын оҥоруу комплекса курдук букатын саҥа бырайыак үлэтэ саҕаланар. Гелийи хостооһуҥҥа пилотнай саҕалааһын 2025 сылга былааннанар, 4 мөл. кубометрдаах бырайыагы оҥорон таһаарыы 2028 сылга диэри күүтүллэр. Ону кытта «АЛРОСА» хампаанньа Мииринэйгэ «Мир-глубокий» сир аннынааҕы рудник алмааһы хостооһун кээмэйин үрдэтиигэ сөргүтэн, Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга бөдөҥ эбийиэгэ буолара сылыктанар.

Владимир Путин Саха Сиригэр кэлэр түгэнигэр, кырдьык, мөлүйүөнтэн тахса нэһилиэнньэлээх өрөспүүбүлүкэбитигэр көрдөрөрбүт, кэпсиирбит үөһэ этиллибитин таһынан өссө да элбэх. Онон дойдубут Бэрэсидьиэнин Саха Сиригэр ыалдьыттыы кэлэрин эрэнэ күүтэбит.