Экология

  2025 сыл ИЭЙИЭХСИТ ИЙЭ ХОТУН СЫЛА

ОЛУННЬУ ЫЙ –ОДУН ХААН ЫЙА

Олунньу ыйы - атырдьах ыйа батыһар

Олунньуга сиргэ Одун Хаан чугаһыыр. Кини чиҥ эйгэни айбыт күүс. Ол иһин бу ыйга эти - сиини, буор куту бөҕөргүтүнэр үгэс баар. Маны таһынан, олунньуну *Хомуһун* ыйа диэн ааттыыллар, ол эбэтэр этэр тыл ис чиҥэ, иччитэ, күүһэ. Этэр тыл иччилээх, этэр күүстээх диэни билэбит. Хомуһуннаах тылтан сэрэнэр үгэстээх-пит. Тыл ох уонна уот диэн өйдүүбүт. Бу ыйга тыл ис күүһүн туһанар анал кэм эбит.Бу ыйга Олунньу 13 күнүгэр  Ийэ тыл күнэ Ый 12 күнүттэн дьыбар тахсар буолар, оттон 24 күнүттэн кыһын ахсыыр. Былыргылар этэллэринэн, тымныы оҕуһун кута - сүрэ тостор.

Олунньу диэн онус ый бүтүү бэлиэтэ. Түҥ өйдөбүлүнэн олунньу онус ый төгүрүк сыл тиһэх ый тиһэх ыйа. Төгүрүк сыл хараҥа, тымныы аҥаара – дьыл бүтэр. Олунну ый 11-с ый бүтэһик күнүгэр былыргылар ынах таҥарата диэни бэлиэтииллэрэ. Олунньу 12-с күнүгэр дьыл оҕуһун биир муоһа тостор. Олунньу 24-с күнүгэр иккис муоһа туллар. Кыра Одун чугаһыыр. Одун – ахсыс халлаан айыыта. Кини – орто дойду буор кута буолар. Одун – төрүт буор кут. Халлаан күннэрин, киһи бодотун – одун үөскэппит. Одун Хаан курдук дьылҕаны оҥорор эбит. Уратылара, суолталара – билиини таһаарыы. Оттон Одун Хаан – дьылҕа дьиҥнээҕин бу кэмҥэ оҥорор.

Олунньу маҥнайгы күнэ — дьыл оройо. ДЬЫЛ уһуна - 220 хонук. Бу Кыстык кэмэ. Дьыл саҕаламмыта 110 хоммутун кэннэ - олунньу 1 күнүн ДЬЫЛ ОРОЙО диэн ааттыыллар. Кыһыҥҥы хонук аҥаара бүтэр. Кыстыкка бэлэмнэммит ас аҥаара сиэниллэр. Маҥхааһайга бурдук, кыбыыга от лоп курдук аҥаара хаалбыт буоллаҕына, үчүгэйдик сыл тахсыахха сөп.

Олунньуга – саас кэлиитин уонна хайдах сайын кэлэрин буолуоҕун бэрэбиэркэлииллэр. Ый хаһыс күнүгэр сылыйар да, кэлэр ыйга ол кэмҥэ бэлиэтээһин буолар. Олунньуга сылаас, былыттаах буоллаҕына сайына кураан, тымныы буоллаҕына – сайына ардахтаах. Тымныы тостор, сис былыта олунньу 15-20 күннэригэр буолар.

Олунньу ый билгэлэрэ

Олунньу ый 1 кунэ  Дьыл оройо буолар. Кыьынны хонук анаара бутэр. Кыстыыр от анарыттан итэҕэһэ суох хаааллаҕына,үчүгэйдик сыл тахсыллар. Бу күн хайдаҕый да, ый бүтүүтэ оннук буолуоҕа. Былыта суох, күннээх буоллаҕына, саас эрдэ кэлэр.Эһэ арҕаҕар сытан эргийэр, биирдэ ытыһын саланар.

Олунньу ый 2 кунэ ый дьиэлэннэҕинэ - мөлтөх үүнүүлээх сайыҥҥа.күн орто күннээх буоллаҕына, эрдэтээҥҥи саас, былыттаах буоллаҕына, хойукка диэри тыалырар.

Олунньу ый 10 кунэ Хайах хостуур Күн Тыалырдаҕына - сайына ардахтаах.

Олунньу ый 12 кунэ Иккис Охонооьойоп тымныы оҕуһун бастакы муоһа тостор.куйуурдааьыны саҕалыахха сөп.Сырдык кэм күн уһуна 9 чаас.

Олунньу ый 15 кунэ Бу күн тыалырдаҕына – сааһа хатааһыннаах буолар.

Олунньу ый 24 кунэ ҮһүсОхонооьойоп тымныы оҕуһун иккис муоһа тостор.Сырдык кэм күн уһуна 10 чаас.

 Декада диэн ый 10 хонук ааҕыллар:

I декада- ый 1-10 күннэрэ

II декада- ый 10-20 күннэрэ

III декада- ый 20-30 күннэрэ

ИЛИН ЭҤЭР УЛУУСТАР:

Олунньу ый илин эҥэр улуустарга үгүс улуустарга урукку сылларга тэҥнээтэххэ балай да сымнаҕас буолара сабаҕаланар, Олунньу ыйга хаара олох суох буолсу.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэххэ сымнаһыар со5ус ый буолсу күнүс -30С-33С кыраадыс тымныы, түүнүн -36С-38С хаара суох. II Декада  кыра да хаара суох буолсу балай да сылаас буолсу күнүс -25-28С кыраадыс тымныы, түүнүн  -28С -30С  кыраадыс тымныы.

III Декада хаара олох суох буолсу балай да сылыйыыһык. Күнүс-25С-23С кыраадыс тымныы, түүн  -34С -30С  кыраадыс тымныы буолсу.

КИИН УЛУУСТАР:

Урукку сылларга Киин улуустарга олунньу ый ортотугар дылы 50 кыраадыстаах тымныылар турар буоллахтарына быйылгы тохсунньубут да олунньу ыйбыт онно холоотоххо олох сылаас ый буолсу. Олунньу ыйга хаара олох суох буолсу.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэххэ сылаас со5ус ый буолсу күнүс -32С-30С кыраадыс тымныы, түүнүн -38С-35С кыраһа хаара кэмчи. II Декада  кыра сөҥүүтэ суох буолсу балай да сылаас буолсу күнүс -25-20С кыраадыс тымныы, түүнүн  -28С -26С  кыраадыс тымныы.

III Декада хаара олох суох буолсу балай да сылыйыыһык. Күнүс-24С-20С кыраадыс тымныы, түүн  -32С -29С  кыраадыс тымныы буолсу.

БҮЛҮҮ БӨЛӨХ УЛУУСТАР

Бүлүү эҥэр улуустарга киин улуустарга тэҥнээтэххэ олунньу ый балай да сымнаһыар буолсу, дьэ уонна I декадаларга хаара олох мэлигир буолсу.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэххэ сылаас  күнүс -32С-30С кыраадыс тымныы, түүнүн -36С-32С бу декадаҕа кыра хаардаах. II Декада хаара олох суох буолсу күнүс -27-30С кыраадыс тымныы, түүнүн  -32С -29С  кыраадыс тымныы.III Декада хаара олох суох буолсу ол гынан былыттаах буолан улахан тымныылар түһүө суохтар. Күнүс-22С-20С кыраадыс тымныы, түүн  -28С -25С  кыраадыс тымныы буолсу.

ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ:

Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга бары улуустардааҕар бу олунньу ыйга I декадаҕа кыра хаардаах буолсу , ол түмүгэр былыттаах күннэрэ баһыйаннар улаханнык тымныйыа суох.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэхх балай да тымныы буолсу  күнүс -30С-26С кыраадыс тымныы, түүнүн -36С-32С тымныы. II Декада хаара олох суох буолсу күнүс -20С-17С кыраадыс тымныы, түүнүн  -25С -20С  кыраадыс тымныы. III Декада бүтүүтэ кыра хаардаах буолсу көннөрү тымныйыыһык. Күнүс-18С-16С кыраадыс тымныы, түүн  -22С - 17С  кыраадыс тымныы буолсу.

ӨЙМӨКӨӨН УЛУУҺА:

Өймөкөөн Сахабыт сирин саамай тымныы улууһунан биллэр, ол гынан урукку сыллар кытта тэҥнээн көрдөххө бу ааспыт Тохсунньу ыйбыт түмүктэниитэ да Олунньу да ыйбыт циклоннар дьайыыларынан  сымнаһыар буолсу.  Хаарбыт олох суоҕун кэриэтэ да былыттаах күннэр элбэхтэр. Бу ый I Декадата күнүс -46С-43С кыраадыс тымныы, түүн -53С-50С тымныы. II Декада күнүһүн -26С-30С кыраадыс тымныы, түүнүн -37С-33С  кыраадыс тымныы. III Декадаҕа.Күнүһүн -36С-32С кыраадыс тымныы, түүн -42С-38 кыраадыс тымныы.

ВЕРХОЯНСКАЙ УЛУУҺА:

Верхоянскай Сахабыт сирин биир эмиэ саамай тымныы улууһунан биллэр, Олунньу ыйбыт түүҥҥү өттүгэр тымныйар, ол гынан баран урут олунньу аҥара улахан тымныы түһэр эбит буоллаҕына бастакы атын да декадаларга сымнаһыар буолсу дуу. Бу ый I Декадата күнүс -37С-33С кыраадыс тымныы, түүнүн -42С-37С тымныы. II Декада балай да тымныы буолсу күнүһүн -37С-33С кыраадыс тымныы, түүнүн -40С-35С  кыраадыс тымныы. III Декадаҕа былыт кэлэринэн арыый да ымныыһык.Күнүһүн -34С-28С кыраадыс тымныы, түүн -40С-36С кыраадыс тымныйыыһык.

АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, АЛЛАРАА-ХАЛЫМА, АЛАҺЫАЙ УЛУУСТАРА:

Халыма-Индигиир эҥэр улуустарга,быйылгы сыллаахха тохсунньуга да олунньуга тымныы буолсу ыйга олох хаара суох ол иһин күннээх күннэрэ элбэхтэр, тымныы ый буолсу. Бу ый I Декадата күнүс -42С-40С кыраадыс тымныы, түүн -47С-46С тымныы. II Декада хаара суох буолсу, көннөрү тымныы буолсу күнүһүн -31С-28С кыраадыс тымныы, түүнүн -36С-33С  кыраадыс тымныы. III Декадаҕа Күнүһүн -29С-24С кыраадыс тымныы, түүн -40С-36С кыраадыс тымныы.

АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИ:

Артика эҥэр улуустарга олунньу ый үгүс күннэрэ уларыйа сылдьар былыттаах буолсулар , бу ыйга хаар суоҕун кэриэтэ буолар, ол гынан тыаллаах буурҕалаах күннэр үгүс буолсулар.

Бу ый I Декадата күнүс -27С-23С кыраадыс тымныы, түүн -29С-27С тымныы. II Декада хаара суох буолсу, көннөрү тымныы буолсу күнүһүн -29С-25С кыраадыс тымныы, түүнүн -32С-29С  кыраадыс тымныы. III Декадаҕа Күнүһүн -28С-25С кыраадыс тымныы, түүн -32-28С кыраадыс тымныы.

Тускул

Хаартыска: эрэдээксийэ архыыбыттан