Политика

Олохтоох бэйэни салайыныы суолталаах боппуруостарын таарыйар мунньахха, муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттара, Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ, СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын, итиэннэ министиэристибэлэр уонна биэдэмистибэлэр эппиэтинэстээх үлэһиттэрэ, улуустар баһылыктара уонна  уопсастыбаннас кыттыыны ыллылар.

Өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар олохтоох бэйэни салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын оруолун күүһүрдүүгэ саамай тирээн турар кыһалҕалары ырытыы буолла.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев мунньаҕы арыйарыгар: «Судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара дьайсар уонна үлэлэрин сүрүннүүр көдьүүстээх мэхэньиисэмнэри оҥорууну өрөспүүбүлүкэ парламена улахан суолталааҕынан ааҕар», -- диэн бэлиэтээтэ. Чуолаан эттэххэ, «Аһаҕас былаас тиһигэр олохтоох бэйэни салайыныыны тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан» 40361-8 №-дээх федеральнай сокуон туһунан кэпсэтии барбыта.

Ил Түмэн спикерэ 2022 сыл тохсунньутугар Госдумаҕа маҥнайгы ааҕыыга «Аһаҕас былаас тиһигэр олохтоох бэйэни салайыныыны тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан» федеральнай сокуон ылыллыбытын санатта. Сокуон барыла иккис көрүүтүгэр күһүн киириэҕэ.

Кини эппитинэн, «Аһаҕас былаас тиһигэр олохтоох бэйэни салайыныыны тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан» сокуон бырайыагар көннөрүүнү ылыы 2022 сыл ыам ыйын 20 күнүгэр түмүктэммитэ. Иккис ааҕыыга бэлэмнэнии чэрчитинэн, олохтоох бэйэни салайыныы реформатын туһунан федеральнай сокуон барылыгар 700 кэриҥэ көннөрүү, ол иһигэр 9 көннөрүү Саха Сирин парламеныттан киирбит. «Бүгүн ону дакаастааһыҥҥа үлэ бара турар. Чопчуламмыт түгэннэр бааллар», - диэтэ Алексей Ильич. Онон сибээстээн, парламентарий өрөспүүбүлүкэ биирдиилээн сокуоннарын ылынар наадатын эттэ.

Ити сокуон барылынан информацияны Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох бэйэни салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев иһитиннэрдэ: «Ахсынньы бүтүүтүттэн саҕалаан бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн федеральнай сокуон барылын киэҥник ырытыы тэриллибитэ. Элбэх этии киирбитэ. Сорох этиилэр Ил Түмэн сөптөөх көннөрүүлэрин бэлэмнээһиҥҥэ учуоттаммыттара уонна Судаарыстыбаннай Дуумаҕа ыытыллыбыттара». Кини эбии эппитинэн, 2022 сыл тохсунньу 14 күнүгэр кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар федеральнай сокуон бу бырайыагын өйөөбүттэр.

Норуот дьокутаата бэлиэтээбитинэн, олохтоох бэйэни салайыныыны тэрийии бу курдук халыыба олохтоох бэйэни салайыныы туһунан сокуону биир киэптээх гына оҥорууга, быһаччы нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйыы боппуруостарын быһаарарга, биир тэҥ быраабылалары, ньымалары олохсутууга көҕүлүүр уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын миэстэлэригэр үлэтин тупсарыыга туһуланар.

Иккис ааҕыыга анаан Саха Сирин парламена 10 көннөрүүлээх табылыыссаны бэлэмнээбит. Онно саамай суолталаах түгэннэр бары учуоттаммыттар:

– муниципальнай тэриллии кыраныыссатыгар сыһыаннаах 11-с ыстатыйа 2 чааһыттан судаарыстыбаннай былаас федеральнай уорганнарын көҕүлээччилэр испииһэктэриттэн соторго;

– 11-с ыстатыйа 4 чааһыгар судаарыстыбаннай былаас уорганнарын, федеральнай территория аһаҕас былаас уорганнарын муниципальнай тэриллии кыраныыссатын уларытыыны көҕүлээччилэр испииһэктэриттэн сотон, «Арассыыйа Федерациятын субъектарын судаарыстыбаннай былааһын уорганнара» диэн тылларынан солбуйарга.

Сокуон барылын 10-с ыстатыйатын 2 чааһыгар этиллэрин курдук, муниципальнай тэриллии бүтүннүү Арассыыйа Федерациятын биир субъегын иэнигэр баар буолуохтаах. Инньэ гынан, судаарыстыбаннай былаас федеральнай уорганнарын боломуочуйалара таарыллыбаттар.

Ону таһынан сокуон барылын 11-с ыстатыйатын 2 чааһын кытта утарсыы баар, онно федеральнай территория аһаҕас былааһын уорганнара муниципальнай тэриллии кыраныыссатын уларытар көҕүлээччилэргэ киллэриллибэтэхтэр.

Ону сэргэ олохтоох бэйэни салайыныы тэриллэр төрдүн, ОБС тэриллэр функциональнай төрдүн, территориятааҕы уопсастыбаннай бэйэни салайыныы, олохтоох бэйэни салайыныыны тэрийии уратыларын уо.д.а. чааһыгар уларытыылары киллэрэргэ этиилэр киирбиттэр.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох бэйэни салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев бэс ыйын саҥатыгар Москубаҕа үлэтинэн баран кэлбитин эттэ. Парламентарий Судаарыстыбаннай Дуума судаарыстыбаннай тутулга, сокуону таһаарыыга кэмитиэтин уонна Москубатааҕы куорат Дууматын бэрэстэбиитэллэрин кытта олохтоох бэйэни салайыныы боппуруостарыгар хаста да көрсүбүтэ.

Владимир Михайлович тылын түмүктүүрүгэр сокуон барылыгар үгүс суолталаах, тутаах, үтүө өрүттэр баалларын эттэ. Ол судаарыстыбаннай былаас уорганнарын уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын икки ардыларыгар боломуочуйаны ордук чуолкайдык араартааһын буолар. «Бырайыак нуормалара эрэгийиэн уонна муниципалитет икки ардыгар боломуочуйаны үллэстиигэ булкууру туоратыах тустаахтар. Ол сыалтан бу барыл сокуон оҥоһуутун судургутутар, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын кэмпитиэнсийэлэрин чопчулуур. Эрдэ этиллибитин курдук, куораттааҕы уонна муниципальнай уокуруктарга олохтоох соруктары быһаччы быһаарарга туһуламмыт итиннэ тэҥнээх боломуочуйалар иҥэриллэллэр», - диэтэ сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ.

Иккиһинэн, кини этэринэн, олохтоох бэйэни салайыныы тэрээһинин боппуруостарын бэйэ сокуоннарын таһааран быһаарыыга дойду субъектарын кыаҕа лаппа кэҥээтэ. Үсүһүнэн, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар анаан сабыс-саҥа институту сыһыарары бэлиэтээн эттэ. Ол сокуон бырайыагын 22-с ыстатыйатыгар быһаарыллыбыт коллегиальнай уорган буолар.

«Бу нуормаҕа суруллубутунан, олохтоох дьаһалта тутулугар олохтоох дьаһалта территориальнай уорганнара баар буоллахтарына, дьаһалта коллегиальнай уорган быһыытынан тэриллэр. Онуоха олохтоох дьаһалта территориальнай уонна салаа (функциональнай) уорганнарын салайааччылара муниципальнай дуоһунастары солбуйаллар», - бэлиэтээтэ Владимир Прокопьев.

Ону таһынан, олохтоох дьаһалтаны салайар муниципальнай тэриллии баһылыга РФ субъегын судаарыстыбаннай дуоһунаһын уонна муниципальнай дуоһунаһы солбуйара сокуон барылын өссө биир эбиилигэ буоларын эттэ. «Бу балаһыанньа аһаҕас былаас тиһигэ биир сомоҕо буолуутун бириинсибин күүһүрдэр уонна муниципальнай тэриллии баһылыгар, судаарыстыбаннай дуоһунаһы солбуйар киһиэхэ, судаарыстыбаннай бэлиитикэ олоххо киириитигэр, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн көрүүгэ уонна бигэргэтиигэ быһаччы кыттар кыаҕы биэрэр. Бу чахчы, биллэн турар, муниципальнай тэриллиилэр нэһилиэнньэтин интэриэстэрин көмүскүүргэ уонна олохторун-дьаһахтарын быһаччы хааччыйыы боппуруостарын туруорсарга муниципальнай тэриллии баһылыгын позициятын күүһүрдэр», - диэн быһаарда Владимир Михайлович.

Бүтэһигэр кини бүгүн баар административнай-территориальнай единицалар (улуус (оройуон), өрөспүүбүлүкэ суолталаах куорат, куорат, бөһүөлэк, нэһилиэк, сэлиэнньэ) көрүҥнэрэ оннунан хаалалларын тоһоҕолоон эттэ.

Салгыы СӨ Ил Дарханын Дьаһалтатын уонна Бырабыыталыстыбатын олохтоох бэйэни салайыныы боппуруостарыгар департаменын салайааччыта Иван Попов уонна «Уус Алдан улууһа (оройуона)» МТ дьокутааттарын улуустааҕы сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Колодезников дакылааттаатылар.

Тыл этиитэ бүппүтүн кэннэ, дакылаатчыттар ыйытыыларга хоруйдаатылар. Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын өйүүр саҥа мэхэньиисим иккис түһүмэҕин олоххо киллэрии боппуруостарын ордук киэҥник дьүүллэстилэр. Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аргарнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин: «Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар сокуону суруйарга, үлэҕэ инники хайысханы оҥорорго хас биирдии санааны уонна этиилэргитин истэргэ бэлэммит», - диэтэ.

Бырамыысыланнас оройуоннарын дьокутааттарын сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ сорох тэрилтэлэр этнологическай экспертизаны ыытыыттан куотуналларын бэлиэтээн эттилэр. Салайааччылара маннык модьуйар пууна суох, федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, Москубаҕа сир аннынааҕы баайы хостуурга лиссиэнсийэ ылбыттарынан маны быһаараллар. Сир аннын баайын туһанааччылар логикалара судургу: бу түгэҥҥэ олохтоох сокуону тоҕо толоруохтаахпытый?

«Маннык сөпсөспөт буолуу үөскээбэтин туһугар “Сир аннын баа­йын туһунан” федеральнай сокуоҥҥа аҕыйах ахсааннаах омуктар үгэс дьарыктарын тэнитэн олорор сирдэригэр этнологическай экспертизаны булгуччу ааһыы усулуобуйатын киллэриэххэ наада. Маннык быһаарыы сир аннын баайын туһанааччы уонна аҕыйах ахсааннаах омуктар сыһыаннаһыыларын сүрүннүөҕэ, ону тэҥэ бырамыысыланнас тэрилтэлэригэр лиссиэнсийэлээх сөбүлэһиилэри толоруу усулуобуйатын дьэҥкэрдиэҕэ. Ону таһынан, аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар бырааптарын мэктиэлиир федеральнай сокуоҥҥа эмиэ омуктар олохторугар сабыдыаллыах бырайыагы олоххо киллэрии туһунан быһаарыыны ылыныах иннинэ этнологическай экспертизаны ааһыы булгуччулааҕын туһунан балаһыанньаны эбиэххэ наада», -- диэтэ Ил Түмэн хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева.

Ити кэннэ Амма улууһун дьокутааттарын улуустааҕы сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Софья Александрова Хабаровскай кыраай Сокуону таһаарар дууматын бэрэссэдээтэлэ Ирина Зикуновалыын көрсүһүү түмүгүн уонна Хабаровскай кыраай МТ дьокутааттарын кытта үлэлэһии былаанын туһунан кэпсээтэ. Антон Васильев Ыччат парламенын үлэтин кытта билиһиннэрдэ. Вице-спикер Александр Жирков сорох боппуруостары быһаарыы өрөспүүбүлүкэ парламена дьаныардаах уонна бириинсиптээх сыһыаныттан эрэ буолбакка, федеральнай былаас олохтоох бэйэни салайыныы эйгэтигэр билигин тутуһар көрүгүттэн тутулуктааҕын бэлиэтээтэ.

 Түмүккэ мунньах кыттааччылара: «Үлэ түмүгүнэн оҥоһуллубут, сүбэлэргэ этиллибит, өрөспүүбүлүкэ салгыы сайдарыгар чуолкай быһаарыылары ылынарга сыалламмыт этиилэр тоҕоостоох кыһалҕалары быһаарарга көмөлөһүөхтэрэ», -- диэтилэр.