Уопсастыба

Эбэҥки норуотун чулуу уолун туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев оҕо сылдьан көрөн  билэр киһитин 2013 сыллаахха бу курдук бэлиэтээн турардаах: “ Кини Эдьигээн Хатыгын нэһилиэгэр булчут кэргэнигэр төрөөбүтэ, 1937 сыллаахха  ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бастакы, 1946 сыллаахха иккис Ыҥырыыларын дьокутаатынан талыллыбыта. 1939 сыллаахха,  26 сааһыгар Эдьигээҥҥэ оройуоннааҕы Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн анаммыта уонна бу дуоһунаска 14 сыл бэрт таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. 1938 сылтан Хотугу муора суолун Главкатын салайааччыта, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Иван Папанины кытта ыкса үлэлэспитэ уонна биир маҥнайгынан  “Бочуоттаах Полярник” аата иҥэриллибитэ. Кини хоту көһөрүү кэмигэр түбэспит Чурапчы олохтоохторун үгүстэ өлөр өлүүттэн быыһаабытын билигин чурапчылар махтана, сүгүрүйэ ахталлар.

Николай Васильевич 1950 сыллаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан  талыллыбыта, Үлэ кыһыл Знамята уордьанынан, Сэбиэскэй Сойуус элбэх мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Киһи быһыытынан чулуу хаачыстыбалара, салайар үлэҕэ ураты дьоҕура, дьону кытта судургу, истиҥ сыһыана билиҥҥээҥҥэ диэри норуот номоҕор сылдьар, устуоруйаҕа киирэн турар”.   

Николай Васильевич Шемяков аата Эдьигээн, Булуҥ, Чурапчы  улуустарыгар эрэ буолбакка, Саха Өрөспүүбүлүкэтин  парламеныгар үйэтитиллэр, сыаналанар. Ол курдук, 1990 -с сыллартан саҕалаан, үбүлүөйдээҕи төрөөбүт күннэрэ бэлиэтэнэллэр, холобура: 2013 с- 100 сыла, 2023 с.- 110 сыла Ил Түмэн мунньахтыыр саалатыгар ыытыллыбыттара.   Быйыл 2024 сылга Н.В Шемяков хотугу муора суолун  чинчийиигэ, аһыллыытыгар айылҕаны, сир-уоту билэр олохтоох дьонтон маҥнайгынан кыттыспыт  киэн туттар киһибитигэр “Бочуоттаах полярник” аата иҥэриллибитэ 85 сыла туолар. 

Николай Васильевич кыра кыыһа Татьяна Николаевна Шемяковалыын аҕыйах хонуктааҕыта көрсүһүүбүтугэр биир суолталаах кэпсэтиибитинэн ол туһунан буолла.

-Аны аҕыйах хонугунан биһиги аҕабыт, Эдьигээн оройуонун олохтоохторо бары киэн тутта ахтар-саныыр киһилэрэ Николай Васильевич Шемяков төрөөбүт күнүн көрсүөхпүт.

Былырыын, 2023 сылга аҕабыт төрөөбүтэ 110 сылын туолуутунан уонна кини хотугу сир сайдыытыгар, дьонун-сэргэтин олоҕун тупсарыыга киллэрбит кылаатын сыаналаан Эдьигээн эбэҥки национальнай оройуонун дьаһалтата  2023 сылы  Николай Васильевич Шемяков  сылынан биллэрбиттэрэ.

Николай Васильевич олоҕун, үлэтин-хамнаһын, үйэтитиигэ Эдьигээн оройуонун дьаһалтата,  Эдьигээн олохтоохторо, чуолаан: биллиилээх кыраайы үөрэтээччибит  Мария Ивановна Шадрина, «Эдьигээн сонуннара» хаһыат эрэдээксийэтэ, мусуой, архыып үлэһиттэрэ, Эдьигээн, Кыстатыам оскуолаларын учууталлара, бу нэһилиэктэр уонна оройуон  баһылыктара  бэрт соруктаахтык ылсан,  ситимнээхтик дьарыктанан кэлбиттэрин махтана билиниэх тустаахпыт.   Кини судаарыстыбаннай көрүүлээх, таһымнаах киһи буоларынан уонна бэйэтин кэмигэр Саха  сирин сайдыытыгар улахан кылааты киллэрбитинэн өрөспүүбүлүкэ таһымыгар араас сылларга бэлиэ, үйэтитэр тэрээһиннэр, мунньахтар, көрсүһүүлэр ыытыллыбыттара.

Кэм кэрдии хардыытынан  да көрдөххө, дойдубут, олохпут историятын ылыныы, үөрэтии, сыаналааһын уларыйар, атын, араас өттүттэн көрүү үөскээн иһэр. Оннук буолуохтаах даҕаны. Николай Васильевиһы үйэтитии билигин  да салҕанан иһэрэ  бары өттүнэн туһалаах дии саныыбын. Кини бэйэтин кэмигэр ыраах тайҕаҕа төрөөбүт, улааппыт киһи 1930-40 сылларга  САССР, ССРС Үрдүкү сэбиэттэрин депутаттарынан талыллан, 1939 сыллаахтан 1952 сыллаахха диэри оройуон ситэриилээх сэбиэтин бэрэссэдэтэлинэн , кэлин араас хаһаайыстыбаннай тэрийэр, салайар  үлэлэргэ олоҕун барытын норуотун, дойдутун туһугар анаабытын билэҕит. Аҕа Дойду Улуу сэриитин кэмигэр кини Чурапчылары көһөрүүгэ түбэспит үгүс колхуостаахтары, атын да көһөрүүлээхтэри хоргуйан-тоҥон өлүүттэн быыһаабыта билиҥҥэ диэри норуот номоҕор сылдьар.    

Кэм кэрдии бэйэтэ бэрт дьиктитик итинник  сулбу тардан таһааран, буһаран-хатаран норуоту араҥаччылыыр, сирдиир дьону утары уунар. Эбэҥки норуотун, Эдьигээн, Булуҥ олохтоохторун тустарыгар  ити кэмҥэ Николай Васильевич сирдиир салайар киһинэн буолбута. Билигин сороҕор,  санаам тулатын көрүнэммин  биһиги  бэйэбит ортобутугар аныгы Шемяковтары көрдүүр курдук буоллахпына,  билиҥҥи  ыччаттар, саас ортолоохтор диэки эрэнэ көрөбүн. Онно аҕам сырдык уобараһа  арыллан кэллэҕинэ – сүдү күүстээх санаалаах, сыалларын-соруктарын ситиһэргэ толору эрэллээх, сырдык ыралаах, көнө принциптээх, буулаҕа дьулуурдаах дьон көстөн кэлэллэр. Оччолорго да, билигин да сайдыы туһугар туруулаһыы,  аныгы олоххо дьулуһуу баар буоллаҕа. Онно кини курдук сыалларын-соруктарын таба туруорунан , дьону түмэ тардар  кыахтаах киһини, дьоҕурдаах салайааччыны иитиэххэ, үөрэтиэххэ, үлэлэтиэххэ, өйүөххэ, кини тула түмсүөххэ наада диэн түмүккэ кэлэн турабын.  Н.В. Шемяков эмиэ норуоттан тахсыбытын курдук, Эдьигээн  хайа эрэ түөлбэтигэр оннук оҕо, ыччат, киһи иитиэхтэнэ сылдьара буолуо диэн бүөмчү санаалаахпын. Онуоха ийэлии, аҕалыы бүөбэйдээн иитэр-үөрэтэр, такайар сөптөөх эйгэ, уопсастыба баар буолуохтаах диэн толкуйдаахпын.  Ону бука диэн биир дойдулаахтарбыттан мин бүөмчү санаам  курдук ылынаргытыгар көрдөһөбүн.

Салгыы,  бу бэлиэтээри турар кэрэ-бэлиэ күммүтүнэн ситимнээн эһиги дьүүлгүтүгэр биир этиибин билиһиннэриэхпин баҕарабын. Биллэрин курдук, Николай Васильевич ССРС Үрдүкү Сэбиэтин икки ыҥырыыларыгар депутаттыы сылдьан  1930-40-с сылларга  Өлүөнэ өрүс аллараа сүүрүгэр  Эдьигээҥҥэ, Тиксиигэ уонна салгыы хотугу муораларынан устар суолу тутууга, олохтооһуҥҥа, хоту улуустар кииннэригэр, бөһүөлэктэригэр авиаплощадкалары тутууга бастакы этиилэри киллэрбитэ, туруорсубута уонна бастакынан бэйэтэ ылсан, олоххо киллэрсибитэ. Кини олоҕун,  биографиятын  үөрэппит үлэлэргэ, бэчээттэммит кинигэлэргэ ыйыллыбытынан уонна  архыып докумуоннара туоһулуулларынан ол барыта бигэргэнэн турар.  Билигин Эдьигээҥҥэ  Стрекаловка уҥуор  турар аэропорт турар сирин авиаплощадкаҕа сөптөөх диэн ыйан биэрбит уонна бастакы сөмөлүөт түһэр площадкатын оннун оҥорууга бэйэтэ салайсыбыта, илиитинэн үлэлэспитэ.

Итилэри бэлиэтээн тураммын уонна Николай Васильевич үтүө аата үйэлэргэ  сирин-уотун харыстыы, норуотугар дурда-хахха буола турдун диэн санааттан Эдьигээн аэропордугар кини аатын –эбэҥки чулуу уолун Николай Васильевич Шемяков аатын иҥэриэххэ  сөп дуо диэн этии киллэрэбин. Билигин Россия үрдүнэн аэропортарга чулуу дьон аатын иҥэрии  үлэтэ ыытылларын бары билэбит.   Оннук үлэни ыытарга дойдубут бэрэсэдьиэнэ В.В. Путин 2019 сыл ыам ыйын 31 күнүнээҕи Ыйааҕыгар ыйыллыбыта.     Билигин Дьокуускай аэропордыгар  П.А. Ойуунускай аата иҥэриллэн турар.  Николай Васильевич  Платон Алексеевичтыын биир кэмҥэ ССРС депутатынан талыллан, балайда кэм устата бииргэ үлэлэспит, ыкса билсибит, сыаналыыр киһитэ буоларын үгүстэ ахтара. Бүтэһигин, 1938 сыллаахха  Москваттан аргыстаһан иһэн, Платон Алексеевиһы Иркутскайга  туппуттарын, кэлин хаайыыга киллэрэн ытыллыбытын туһунан олус харааста, аһына, уйадыйа кэпсээбитин  билиҥҥэ диэри санаабар тутан, өйдүү-саныы сылдьабын.      

Кыра оҕо эрдэхпиттэн аҕабын оҕолуу таптыырым билигин сааһыран да баран уҕараабат, өссө дириҥээн, кэҥээн иһэргэ дылы. Оччолорго оҕо да буолларбыт, кини хайдах майгылааҕын, дьиэ кэргэнигэр,ийэбитигэр Евдокия Ефремовнаҕа, оҕолоругар истиҥ сыһыанын, куруук кини кэлэрин кэтэһэрбитин, ахтарбытын сүрэхпитигэр сыһыаран  үйэлэргэ умнубаттыы илдьэ сылдьабыт. Аҕам  кэпсиирин өйдөөн хаалбыппынан кини 30-40-с сылларга хотугу муоранан уу суолун олохтооһуҥҥа сахалартан бастакы  капитан Афанасий Богатыреву кытта Эдьигээнтэн Тиксиигэ тиийэ Өлүөнэ бары үөстэрин көрдөрбүтүн, картаҕа киллэртэрбит. Ону таһынан хоту сиргэ авиация саҥа саҕаланыытыгар сири-уоту уһулуччу билэринэн олохтоохтортон бастакы сирдьитинэн буолбута биллэр. Билигин санаатахпына, кини ити саҕана полярник-летчиктары кытта ыкса билсэр эбит. Ол курдук Валерий Чкаловы кытта көтүспүтүн кэпсиирэ уонна биир кэмҥэ өр  командировкаҕа сылдьар баран төннөн  кэлэригэр, уһун, хара тирии кууркалаах, дьон хаһан да харахтаан көрбөтөх  омук таҥастарын кэтэн кэлбитэ дииллэрин сабаҕалаатахпына, бука Чкалов Америкаҕа көтөрүгэр барса сылдьыбыт буолуон сөп.  Дэлэҕэ даҕаны, 1939 сыл ахсынньы 15 күнүгэр киниэхэ Саха сирин олохтоох дьонуттан биир бастакынан ССРС СНК Севмпорпуть Кылаабынай Управлениетын «Бочуоттаах полярник» бэлиэтэ уонна дастабырыанньата туттарыллыа дуо?! Оттон биир дьиктитэ диэн, 2013 сыл ыам ыйын 21 күнүгэр  Ил Түмэҥҥэ  Н.В. Шемяков 100 сылын бэлиэтиир үөрүүлээх мунньах кэмигэр ити күнү Россия бэрэсэдьиэнин В.В. Путин ыйааҕынан ити күнү Уһук Хоту үлэлиир специалистарга анаан  Полярник күнүнэн  биллэрбитэ. 

Ол Чкалов көтүүтүн кэми киинэҕэ уһулбуттарын көрдөххө, биир кадрга мин аҕабар майгынныыр, хотугулуу таҥастаах  киһи кылгастык элэҥнээн көстөрө ити мин сабаҕалааһыммын бигэргэтэр курдук. Аҕабыт оччолорго буоларын курдук, ол туһунан кимиэхэ да кэпсээбэт, таайтаран эрэ этэр эбит. 

Николай Васильевич  бар дьонугар аһаҕас, сылаас, истиҥ сыһыаннааҕа. Олоҕун ол да иһин норуотугар, дойдутугар анаабыта бэрт улахан толкуйтан, дириҥ санааттан сиэттэрэн, үөскээн таҕыстаҕа. Ону кытта, кини олоҕо, дьылҕата  өбүгэлэрбитин кытта кистэлэҥ, дьикти ситимнээҕин сэрэйиэххэ сөп. Билигин, 111 сыл ааспытын да иһин    аҕабыт  Николай Васильевич Шемяков  төрөөбүт Эдьигээнигэр бюст буолан  дойдубутун,  бар дьонун кытта бииргэ курдук, дурда-хахха буолан араҥаччылыы турара саныырбытыгар да үчүгэй, эрэх-турах да  курдук.

Алексей Матвеев.