Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ
Оччолорго Россия үгүс субъектара Саха сирин ордук саныыллара. Ордугургууллара оруннаах этэ. Биһиэхэ курдук тутуу тэтимнээхтик ыытыллар региона суоҕа. Атын регионнары ити тутууларынан эрэ ымсыырдыбатахпыт. Ордугурҕааһын төрдө-төбөтө сөптөөхтүк дьаһаныыбытыгар, бэйэбитин бэйэбит салайыныыбытыгар, былаас сөптөөхтүк тэриниитигэр сытара.
Маннык ыһыллыы-тоҕуллуу, үп-харчы кырыымчык кэмигэр дьону, норуоту түмпүт, сомоҕолообут, сүргэтин өрө көтөхпүт, тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын өрө тардыбыт, күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии турар үтүө дьыала, «Сахам сирэ — ХХI үйэҕэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын буолбута. Хамсааһын суолтата, дириҥ ис хоһооно манна сытар.
«2000 сылга — 2000 үтүө дьыаланы»
«2000 сылга — 2000 үтүө дьыаланы» диэн бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын 1999 сыл ахсынньы 17 күнүгэр төрүттэммитэ. Бу күн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Михаил Николаев норуот хамсааһынын тэрийэр туһунан Ыйаахха илии баттаабыта. Онтон ыла хайыы үйэ 20 төгүрүк сыл ааһа оҕуста.
Ыйаах баттаммыт күнүгэр Михаил Николаев өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар анаан араадьыйанан: «Былыр-былыргыттан сахаларга үтүө үгэс баар. Саамай кытаанах кэмҥэ туохтан да иҥнибэккэ-толлубакка, харытын ньыппарынан баран уопсай дьыала, бэйэтин уонна кэнэҕэски көлүөнэ туһугар судаарыстыбаны кытта тэбис-тэҥҥэ эппиэтинэһи сүксэр, үлэлэһэр үгэс. Ол тыыннаах туоһуларынан, кэнники сылларга дьон олоҕор олус наадалаах, тыын суолталаах тутуулар — үөрэҕирии, доруобуйа харыстабылын, култуура объектара норуот күүһүнэн тутуллан ааннарын тэлэччи астылар. Олорор куораттарбыт, бөһүөлэктэрбит, сэлиэнньэлэрбит көрүҥнүүн тубустулар, киэркэйдилэр. Мантан сиэттэрэн «2000 сылга — 2000 үтүө дьыаланы» диэн норуот хамсааһыныгар өрөспүүбүлүкэ хас биирдии олохтооҕо кыттыа диэн эрэнэбин», -- диэн эппитэ. Ити эрэнии таах хаалбатаҕын күн-дьыл көрдөрдө.
Тыйыс айылҕалаах сиргэ-уокка олорор дьон биир ураты хаачыстыбалаахпыт. Үчүгэйгэ да, куһаҕаҥҥа да түмсэн, саба түһэн дьыаланы үмүрүтэр үтүө үгэс. Өрөспүүбүлүкэбит бастакы Президенэ ити ураты хаачыстыбабытын таба тайаммыта.
Маны таһынан оччотооҕу бары өттүнэн уустук кэмҥэ дьону-сэргэни биир сыалга-сорукка түмүү үтүөҕэ эрэ сирдиирэ. Уопсайынан, хайа да кэмҥэ сомоҕолоһуулаах буолуу үчүгэйтэн атыны аҕалбата биллэр.
Бары көлүөнэ кыттыыны ылбыта
«Үп-харчы суох» диэн этиини куоһур туттан, найыланан, туох да тутууну ыыппакка балачча олорбуппут. Маны таһынан аҥаардас инвестиционнай бюджет суотуттан үбүлээн үгүс тутуу барбата чуолкай. «2000 сылга – 2000 үтүө дьыала» өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын итини тохтоппута. Үлэ-хамнас, саҥа дьыала саҕаланнаҕына, араас көстүүлэр үөскээн-төрөөн тахсаллар. Норуот күүһүнэн тутууларга киин куоракка олорор биир дойдулаахтар көмөлөспүттэрэ. Меценаттар, спонсордар баар буолбуттара. Бөһүөлэктэргэ дьон-сэргэ түөлбэнэн түмсүбүтэ. Хамсааһыҥҥа оҕолоруттан саҕалаан, ытык кырдьаҕастарга тиийэ, бары көлүөнэ кыттыыны ылбыта. Урукку өттүгэр ити көстүүлэр сэдэх, суохтарын да кэриэтэ этэ.
Аҥаардас 2000 сылга, хамсааһын саҕаламмыта бастакы сылыгар 66 спортивнай саала, 63 спортивнай былаһаакка, 34 оскуола, 31 культурнай-спортивнай комплекс, 19 кулууп, 17 оҕо саада, 3 тустуу саалата, 2 эрчиллэр дьиэ тутуллубуттара. Биир сыл иһигэр сөҕүмэр тутуу ыытыллыбыта.
Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Хаптаҕай бөһүөлэгэр олорор пенсионер Михаил Ильич Егоров биэнсийэтиттэн 10 тыһ. солк. мунньан, «Улуус 70 сылыгар — 70 объегы» диэн хамсааһыҥҥа бастыҥ көрдөрүүнү ситиспит Г.Д.Захаров биригэдьиирдээх 7 үлэһиттээх тутуу биригээдэтигэр биэрбитэ. Майа сэлиэнньэтигэр олорор 1120 пенсионер С.И.Сосин аатынан оҕо гимназиятын спортивнай саалатын тутууга ый ахсын биэнсийэлэриттэн 5-тии бырыһыаны анал счекка уганнар, үтүө дьыала хамсааһыныгар кылааттарын киллэрбиттэрэ.
«Саха сирэ» хаһыат бэйэтин корреспондена Иван Брызгалов Майатааҕы культурнай-сынньанар киин тутуутугар 10 тыһ. солк. биэрбитэ. Амма улууһун Соморсун нэһилиэгин олохтооҕо, бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Л.С.Старостин культурнай-спортивнай комплекс тутуутугар 170 бэрэбинэни биэрбитэ, 250 массыына буору таспыта. Чурапчы сэлиэнньэтигэр олорор предприниматель Г.Г. Дагданча бэйэтин үбүнэн «Куохара» диэн атыы-эргиэн ырыынагын үлэҕэ киллэрбитэ. Уус Алдан улууһун народнай суутун бэрэссэдээтэлэ С.Н.Попов Лөгөй нэһилиэгин Хомустаах учаастагар АТС линиятын тардыыга 5 тыһ. солк. анал счекка укпута. Эмиэ манна 13 бааһынай хаһаайыстыба күүстэрин холбоон спортивнай-чэбдигирдэр комплексы туппуттара. Сунтаар улууһун Дьаархан нэһилиэгин пенсионердара М.А.Михайлова, Н.Н.Петров чэпчэки атлетика манеһын тутууга биирдии ыйдаах биэнсийэлэрин биэрбиттэрэ. Үтүөнү үтүө батыһар дииллэрэ чахчы. Бу дьон холобурдарын үгүс киһи батыспыта.
Маны дьон-сэргэ билиэхтээх диэн «Саха сирэ» хаһыакка кинилэргэ анаан «Сырдык санаа дневнигэ» үлэлээбитэ. Онон үтүө дьыалаҕа кыттыспыт, кылааттарын киллэрсибит дьон сырдатыллан испиттэрэ. Хаһыаты, көрдөрөр-иһитиннэрэр ситимнэри таба туһаныы, туттуу тыыннаах холобура мантан ырылыччы көстөр. Тылы, суругу-бичиги таба туһанар былаас, судаарыстыба ыытар үлэтэ хорутуулаах буолар диэн этиэхпин баҕарабын. Тыл — хамсатар күүс.
Бүтүн объегы бэйэлэрин күүстэринэн
Улуус-улуус ахсын бүтүн объектары бэйэлэрин күүстэринэн тутарга ылыммыт үлэһиттэр, тэрилтэлэр, нэһилиэктэр баар буолбуттара. Холобур, Сунтаар улууһугар «Бэрдьигэс» бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Василий Алексеев үлэһиттэринээн 14х15 миэтэрэ иэннээх оскуоланы үс ый иһигэр тутан дьэндэтэн кэбиспитэ.
Чурапчы улууһун Төлөй Дириҥэр өрөспүүбүлүкэҕэ аатырбыт үлэлээх «Азаана» бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Егор Адамов оҕолорго анаан тустуу саалатын туттарбыта. Татьяна уонна Егор Адамовтар дьиэ кэргэттэрэ «2000 сыл иһинэн тустуу саалатын тутан биэрэргэ эбэһээтэлистибэ ылынабыт, атын бааһынай хаһаайыстыбалар биһиги бачыыммытын өйөөҥ» диэн ыҥырыы ылыммыттара. Ити ыҥырыыны үгүс бааһынай хаһаайыстыбата өйөөбүтэ. Үтүө дьыала хамсааһына энтузиастары үүннэрэн таһаарбыта. Манна өссө биири бэлиэтиэҕи баҕарыллар, хамсааһыҥҥа оҕотуттан ытык кырдьаҕаһыгар тиийэ кыттыыны ылаллар. Ыччаты бу үтүө дьыала хамсааһыныгар тардыы соруга туруоруллубута. Тустаах министиэристибэ уонна устудьуоннар үлэҕэ биржалара эдэр дьону хамсааһыҥҥа кытыннарар туһугар анал бырагыраама ылыммыттара.
Хамсааһын тэриллиэҕиттэн тыа сирин олоҕо сэргэхсийэ, уоттана-күөстэнэ түспүтэ.
Кистээбэккэ этэр эбит буоллахха, сахалар урукку өттүгэр улахан тутууларга сыстыбат этибит. Кэлии омуктар түргэн үлүгэрдик сабыта тутан бараллара. Үтүө дьыала хамсааһынын биир үтүө өрүтэ — олохтоох дьону тутуу үлэтигэр сыһыарда. Тутуу үлэтигэр саҥа технологиялары, араас тутуу матырыйаалларын туһанар буолбуппут. Бөһүөлэктэрбитин, сэлиэнньэлэрбитин аныгылыы моһуоннаах объектар киэргэтэллэр.
Үрдүк сыанабыл биэрбитэ
«2000 сылга — 2000 үтүө дьыаланы» диэн бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын салҕанара наадалааҕын дьон-сэргэ ыйбыта. Ити сыл барыта 5100 үтүө дьыала оҥоһуллубута. Россия Президенэ Владимир Путин норуот бу хамсааһыныгар үрдүк сыанабылы биэрбитэ. Үтүө дьыала хамсааһынын биир сыалынан-соругунан саҥа үлэ миэстэтин таһаарыы этэ. Биллэрин курдук, ыһыллыы-тоҕуллуу сылларыгар үлэтэ суох киһи ахсаана муҥутуурдук үрдээбитэ.
Хамсааһын чэрчитинэн ыытыллар тутууларга дьарыга суох нэһилиэнньэ кыттан хамнас аахсыбыта. Алмааһы кырыылааһыҥҥа болҕомто күүскэ ууруллубута. Олохтоох ыччаты соҕуруу куораттарга ыытан бу дьыалаҕа үөрэттэрбиттэрэ. Экологтар эмиэ хамсааһыҥҥа тардыллыбыттара. Аҕа дойду сэриитин сут-кураан сылларыгар үрүҥ тыыммытын өллөйдөөбүт көмүс хатырыктаахпытын, балыгы үөскэтиигэ үлэ ыытыллыбыта.
«2000 сылга — 2000 үтүө дьыланы» хамсааһыҥҥа үрдүк көрдөрүүнү ситиһэннэр Мэҥэ-Хаҥалас, Чурапчы, Орто Халыма улуустара көрүү куонкурус кыайыылаахтарынан тахсыбыттара.
Норуот чугастык ылыммыта
Үп-харчы кырыымчык кэмигэр маннык хамсааһын өссө далааһыннаныах тустаах дии саныыбын. Дьарыга, үлэтэ суохтар тутуу үлэтигэр кыттыһаннар хамнас аахсаллара эмиэ куһаҕана суох.
Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһына «Сахам сирэ — ХХI үйэҕэ» диэн ааттанан, күн бүгүнүгэр диэри салҕанар. 2000-2016 сылларга ити хамсааһын чэрчитинэн барыта 1016 объект тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Бу сыыппараны эттэххэ эрэ дөбөҥ. Инвестиционнай бюджеты эрэ кэтээбиппит буоллар, ити объектар хантан баар буолуохтарай? Хамсааһын саҥа соругунан уулаах-хаардаах, толору хааччыллыылаах объектары тутуу буолар.
Тыа сирин сайдыытыгар тыын суолталаах өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын күн бүгүнүгэр диэри салҕанан кэлиитигэр парламентарийдар оруоллара улахан дии саныыбын. Ол курдук, хас сылын ахсын дьокутааттар, инвестиционнай бүддьүөккэ үп көрүллүүтэ төһө да аччаатар, тыа сиригэр социальнай тутуулар хайаан да ыытыллыахтаахтар диэн бигэ позицияны тутуһалларын бэлиэтиибин. Ол курдук, 2015, 2016, 2017 сылларга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр «Сахам сирэ — ХХI үйэҕэ» хамсааһыҥҥа 500 мөл. солк. көрүллүбүтэ. 2018 сылга — 350 мөл. солк.
Аны үтүө дьыала хамсааһынын чэрчитинэн социальнай тутуулар ыытыллыбыт сэлиэнньэлэригэр демографическай боппуруос тупсубута бэлиэтэммитэ.
Тустаах хамсааһын Россияҕа эрэ буолбакка, норуоттар икки ардыларынааҕы билиниини ылыммытын бэлиэтиибин. 2018 сыллаахха дойдубут аан бастаан ити бырагырааманан норуоттар икки ардыларынааҕы куонкуруска кыттан, лауреат буолбута уонна грант сүүйбүтэ.
Биир эмэ хамсааһыны, идеяны норуот бэйэтигэр чугастык ылынар. «Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Оттон дьон-сэргэ ылыннаҕына уонна туруннаҕына, туруук таас хайаны да сыҕарытыан сөптөөх.
Дьокутаат санаата
Алексей Еремеев, Ил Түмэн судаарыстыба тутулугар уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:
— Дойдуга үп-харчы кырыымчык, хамнас хастыы эмэ ый кэлбэт кэмигэр «2000 сылга — 2000 үтүө дьыаланы» хамсааһыны өрөспүүбүлүкэбит маҥнайгы Президенэ Михаил Николаев олоххо киллэрбитэ. Тус бэйэм өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун олоххо тардыһыыларын күүһүн көрдөрөр хамсааһын диэн сыаналыыбын. Ил Түмэн дьокутааттара баччаҕа диэри сорох ардыгар бырабыыталыстыба өттүттэн өйдөммөт түгэннэр баалларын үрдүнэн, «Сахам сирэ — ХХI үйэҕэ» хамсааһыны өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр сөптөөх үбү-харчыны көрдөрөн, өйөөн кэллилэр.
Людмила НОГОВИЦЫНА
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
