Бэлиитикэ

Дойду төрүт сокуона ылыныллыбыта уонна быыбардыыр ситимэ тэриллибитэ 30 сылын көрсө СӨ Киин быыбардыыр кэмитиэтигэр ааспыт нэдиэлэҕэ пресс-экскурсия буолан ааста. Суруналыыстар быыбар тиэхиньиичэскэй өттүнэн хайдах ааһарын, хандьыдааттары регистрациялааһын, дьон куолаһын ааҕыы хайдах барарын билистилэр.

СӨ Киин быыбардыыр кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Евгений Федоров улахан суолталаах быыбар сокуон хараҕынан хайдах ыытыллыахтааҕын туһунан билиһиннэрдэ.

Ким киирсэрий?

Арассыыйа бэрэсидьиэнин быыбарыгар бэлитиичэскэй баартыйалар бэйэлэрин хандьыдааттарын туруоруохтарын сөп, биирдиилээн дьон быыбарга эмиэ кыттар бырааптаахтар. Кинилэр бэйэлэрин туруоруналларын туһунан Киин быыбардыыр хамыыһыйыҕа ахсынньы 27 күнүгэр диэри биллэриэхтээхтэр. Бэлитиичэскэй баартыйалар хандьыдааттарын тохсунньу 1 күнүгэр диэри киллэриэхтээхтэр.

Дойду Киин быыбардыыр хамыыһыйатын салайааччыта Элла Памфилова иһитиннэрбитинэн, Бэрэсидьиэн быыбарыгар кыттарга 16 хандьыдааттан сайаапка киирбит. Хандьыдааттар чуолкай испииһэктэрэ 2024 с. тохсунньу 1 күнүгэр биллиэҕэ. Биһиги бары көрө-истэ сылдьарбыт курдук дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бастакынан туруоруммута, кини кандидатуратын өйүүргэ эрэгийиэннэргэ илии баттааһынын хомуйуу саҕаланна. 

Хандьыдааттарга сүрүн ирдэбил: бэйэлэрин туруоруммут дьон дойду үрдүнэн 300 000 киһиттэн итэҕэһэ суох илии баттааһыны хомуйуохтаахтар. Ол иһигэр 7500 — биир субъект иһигэр.

Баартыйалар дойду үрдүнэн 100 000 кырата суох илии баттааһыны хомуйуохтаахтар, биир субъекка — 2500. РФ Юстицияҕа министиэристибэтин быһаарыытынан, быыбарга 25 бэлитиичэскэй баартыйа бэйэтин хандьыдаатын киллэрэр бырааптаах. Кинилэр истэригэр «Новые люди» баартыйа киирдэ. Аҕыйах сыллааҕыта 40 тахса баартыйа регистрациялана сылдьыбыта.

Дьон илии баттааһынын хомуйбакка эрэ «Биир ньыгыл Арассыыйа”, КПРФ, ЛДПР, «Сиэрдээх Арассыыйа”, «Новые люди» баартыйа талан ылбыт хандьыдааттарын дойду саамай улахан быыбарыгар киллэриэн сөп.

Киин быыбардыыр хамыыһыйа хандьыдааттары тохсунньу 10 күнүгэр диэри регистрациялыаҕа.

Туох бобулларый?

Хандьыдаат РФ Киин быыбардыыр хамыыһыйатыгар сайабылыанньатын биэрбит күнүттэн аҕытаассыйалыыр хампаанньа сонуннары киэҥ эйгэҕэ тарҕатар ситимҥэ саҕаланар уонна биир ый ыытыллар. Быыбар иннинэ чуумпуруу күнэ кулун тутар 14 күнүгэр түбэһэр.

Дойду олоҕор быһаарыылаах быыбар хампаанньатыгар сыыһа-халты туттунуу тахсыбатын туһугар Евгений Федоров хаһан, тугу таһаарар бобулларын туһунан иһитиннэрдэ.   

Сокуон ирдэбилинэн, кэлэр сыл кулун тутар 12-17 күннэригэр сонуннары тарҕатар ситимҥэ, ол иһигэр сетевой таһаарыыларга опрос түмүгүн, быыбар туһунан барыллаан көрүүнү таһаарар бобуллар. Кулун тутар 15-17 күннэригэр куоластааһын түмүгүн таһаарар эмиэ көҥүллэммэт. Арассыыйа саамай арҕаа уһуга — Калининград олохтоохторо быыбардаан бүтүөхтэригэр диэри быыбар түмүгүн, хайа хандьыдаат хас бырыһыаны ылбытын, ким кимиэхэ куоластаабытын таһаарыллыбат.  Учаастактарынан быыбардааччы ахсаанын эрэ этэр көҥүллэнэр.

Дьиэҕиттэн чугас быыбардыырга

«2018 с. Саха Сиригэр 50 000 тахса быыбардааччы сибилигин ханна баар сирдэринэн куоластаабыттара. Холобур, улууска пропискалаах дьон сайабылыанньа суруйан, Дьокуускай куоракка үлэлэриттэн, эбэтэр олорор сирдэриттэн чугастааҕы учаастакка тахсан быыбардыахтарын сөп. Оччотугар улуустааҕы учаастактан уһуллуохтарын наада.

Сайабылыанньаны тохсунньу 29 күнүттэн «Госуслуги» саайтыгар, МФЦ-га, быыбардыыр хамыыһыйаҕа ылыахтара. Онон чугастааҕы учаастакка сыһыарыллыаххытын син», — диэн быһаарда Евгений Николаевич.

Олунньу 25 күнүттэн  эрдэттэн быыбардааһын саҕаланыаҕа. РФ Бырабыыталыстыбатын быһаарыытынан, билитиэннэри бэлэм макеттан Дьокуускайдааҕы типографияҕа бэчээттиэхтэрэ. Хас биирдии билитиэҥҥэ сиэркилэ курдук кылабачыгас көмүскүүр мааркалары сыһыарыахтара, ону үтүктэр, алдьатар кыаллыбат.

Киин сиртэн тэйиччи сытар ыраах нэһилиэктэргэ, баахта бөһүөлэктэригэр быыбар буолуон 20 хонук иннинэ быыбардыыр учаастактары арыйыахтара. Балыыһаларга, санаторийдарга эмиэ итинник дьоҕус учаастактары арыйыахтарын сөп.

Видеонан быһа кэтээн көрүү холбонуоҕа

Кулун тутар 15-16-17 күннэригэр быыбардыыр учаастактар сарсыарда 8 ч. киэһэ 20 ч. диэри үлэлиэхтэрэ. Быыбар хайдах барарын хандьыдааттар дьонноро, СӨ Уопсастыбаннай балаатата кэтээн көрүөҕэ, ону таһынан, бэрээдэги араҥаччылааччылар баар буолуохтара. 295 быыбардыыр учаастактарга видеонан быһа кэтээн көрүү холбонуоҕа, ону Курашов уулуссатыгар баар Уопсастыбаннай кэтээн көрүү киинигэр харахтарын араарбакка көрүөхтэрэ. Оттон 600 иһинэн учаастактарга видеофиксация үлэлиэҕэ.

Өрөспүүбүлүкэ улуустарынан 35 быыбардыыр хамыыһыйа тэриллиэҕэ, 790 быыбардыыр учаастак аһыллыаҕа. Быыбар түбүктээх үлэтин 6500 тахса киһи хааччыйыаҕа. 

Күн бүгүн «Ростелеком» хампаанньаны кытта видеонан кэтээр көрөр тэрили таҥар үлэни саҕалаан эрэллэр. Быыбардыыр хамыыһыйа үлэһиттэрэ кэккэ биричиинэнэн дьиэҕэ, эбэтэр мобильнай пуун көмөтүнэн куоластыахха сөбүн туһунан нэһилиэнньэҕэ эмиэ иһитиннэриэхтэрэ. Онон доруобуйатын туругуттан, аарыма кырдьаҕас сааһыттан тутулуга суох хас биирдии Арассыыйа олохтооҕо, оҕолорун соҕотохтуу хаалларар кыаҕа суох элбэх оҕолоох ийэлэр  быыбардыыр бырааптарынан туһаныахтара.

Көмүскүүр маарканы кыайан үтүктүбэккин

Бэрэсидьиэн быыбарыгар бэлэмнэнии үлэ хаамыытын туһунан сиһилии кэпсээн баран СӨ Киин быыбардыыр кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Евгений Федоров суруналыыстар ыйытыктарыгар хоруйдаата.

Улууска пропискалаах дьон куоракка хайдах быыбардыахтарын сөбүн туһунан ыйыталастылар. Чуолаан 45 саастарыгар пааспардарын уларыппыт дьон дааннайдара саҥардыллыбатах түгэнигэр кэккэ уустуктар үөскүөхтэрин сөп. Ону туоратарга МФЦ-га, эбэтэр быыбардыыр хамыыһыйаҕа биллэриэххэ наада.

Маны таһынан, билитиэннэри көмүскүүр мааркаҕа туох баарын токкоолостулар. «641356 маарка кэлиэхтээх, ону хас биирдии улууска хас киһи баарынан түҥэтиэхтэрэ. Маарканы биирдэ сыһыаран баран кыайан хоҥнорбоккун, көмүскүүр таһыма олус үрдүк», —диэн хардарда Евгений Федоров.

Дроннар саба түспэттэрин хааччыйыахтара

«Быыбарга кыайбыт киһи аатын хаһан биллэриэххэ сөбүй”, — диэн ыйытыкка кини: “Быыбар кэнниттэн 10 күн иһигэр РФ Быыбардыыр хамыыһыйата уопсай түмүгү таһаарар”, — диэн эппиэттээтэ. “Олоххо араас түгэн буолар, арай быыбарга сылдьыбатах киһи оннугар атын киһи куоластаабатаҕын бэрэбиэркэлиэххэ сөп дуо?” — диэн ыйытыкка: “Быыбардыыр учаастак сабыллыан иннинэ ону илэ хараххытынан көрүөххүтүн сөп”, — диэтэ Евгений Николаевич.

Кини быыбар ыраастык, чиэһинэйдик, аһаҕастык ыытылларын бэлиэтээтэ, ону биирдиилээн дьон кыраҕы хараҕынан кэтиир, ону таһынан, видеонан кэтээн көрүү хааччыйар. Аан дойду таһымыгар арҕаа дойдулары кытта Арассыыйа сыһыана тыҥаан турар кэмигэр, билиҥҥи уустук усулуобуйаҕа быыбардыыр учаастактарга дроннар саба түспэттэрин, аймалҕан тахсыбатын туһугар былаас уорганнара, бэрээдэги араҥаччылааччылар сэрэтэр үлэни ыытыахтара. Бэрэсидьиэн быыбара — улахан эппиэтинэстээх тэрээһин, ол иһин чуумпутук, холкутук, легитимнайдык ааһарын туһугар бары ылсан үлэлиэхтэрэ.

Хакердар алдьатыахтара суоҕа

Салгыы экскурсия кэмигэр өрөспүүбүлүкэ быыбардыыр хамыыһыйаларын истиэндэтин, ГАС «Быыбар» ситим, КОИБ (быыбардыыр билитиэннэри обработкалыыр тэрил)  хайдах үлэлиирин көрдөрүлэр.

Хандьыдааттар дааннайдара, быыбар түмүгэ барыта ГАС «Быыбар» ситимҥэ түмүллэр, бу бырагыраама Арассыыйа бары субъектарыгар куйаар ситимиттэн тутулуга суох үлэлиир. Онон дьон тус дааннайдарын хакердар алдьатан ылар кыахтара суох. Бырагыраама туһунан кистэлэҥ шифрданар, ол аата көмүскэллээх.  

Суруналыыстар быыбардыыр хамыыһыйа көмпүүтэрдэригэр олорон, ГАС «Быыбар» ситим хайдах үлэлиирин илэ харахтарынан көрдүлэр. Манна хандьыдааттар сайабылыанньалара, дааннайдара, дохуоттарын, баайдарын-дуолларын туһунан справкалара баар. Баартыйалар хандьыдааттарын дааннайын бэйэлэрэ угаллар. Быыбар хампаанньата саҕаланнаҕына хандьыдааттар бу бырагырааманы СӨ Киин быыбардыыр кэмитиэтин саайтыттан хачайдаан ылан толороллор.

Быыбар тиэхиньиичэскэй ыпмыгын-чымпыгын билсэн баран мустубут дьон дьыалабыай оонньууга кыттан, бэлиитикэ боппуруостарыгар уопсай кругозордарын таһымын бэрэбиэркэлээтилэр. Кыайбыт хамаандаҕа өйдөбүнньүк бэлэхтэри туттардылар.