Бэлиитикэ

Сокуон барылын ис хоһоонун кытта билиһиннэрэр буоллахха, маннык. Сокуон барылын Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээн киллэрбит. Тэрилтэ барыыһыттан, физическэй сирэйдэр дохуоттарыттан тутуллар нолуоктарга уларытыыны киллэрэр туһунан этиллэр. Ол курдук, сокуон барылыгар этиллэринэн, инвестицияны тардар уонна урбаан үлэтин сайыннарар сыалтан Саха сирин аартыкатын  түөлбэтигэр үлэлиэхтээх, үлэлиир тэрилтэлэр барыыстарыгар көрүллэр нолуок чэпчэтиллэр.  Бастакы биэс сылга нуул ыстаапка, онтон кэлэр биэс сылга 10 % буолар. Маны таһынан, 2021-2025 сылларга тэрилтэ үбүгэр-малыгар түһэриллэр түһээнтэн босхолоноллор. Нолуок кыччатыллыбыт ыстаапката сир баайын хостуур хампаанньаларга көрүллүбэт. Бу иннинээҥҥи пленарнай мунньахха экэниэмикэ миниистирэ Майя Данилова эппитинэн, билиҥҥитэ орто уонна алын биисинэс бэрэстэбиитэллэриттэн 65 бэйэ дьыалатын аһан үлэлэтэр туһунан этии киирбит.  Холобур, дьоҕус бэкээринэни тэрийэн үлэлэтииттэн саҕалаан пиэрмэни тутууга тиийэ.

 Санатар буоллахха, биһиги өрөспүүбүлүкэбит федеральнай таһымҥа киллэрбит этиитинэн, 2023 сылга диэри урбаанньыт быһыытынан аан бастаан регистрацияламмыттар икки сылга нолуоктан босхолоноллоругар быһаарыныы ылыммыттара. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр бу чэпчэтиилэртэн улахан ночоот тахсыбатын туһуттан эрэгийиэннээҕи инвестиционнай бырайыакка үлэлиир тэрилтэлэр  барыыс быһыытынан ылбыт дохуоттарыгар көрүллэр нолуок ыстаапкатын үрдэтэргэ диэн этии киирбит.

Саха сиригэр эрэгийиэннээҕи инвестиционнай бырайыакка  16 тэрилтэ кыттар. Икки тэрилтэ таас чоҕу, 14 тэрилтэ көмүс хостооһунунан дьарыктаналлар. Өрөспүүбүлүкэ нолуогун бэлиитикэтигэр уларытыы киллэрэр туһунан сокуон барыла олоххо киирдэҕинэ, эрэгэйиэн бүддьүөтүгэр 1,9 млрд. солк. киириэн сөп.

Оттон массыыналаах дьону долгуппут боппуруоһунан тырааныспар нолуогун икки төгүл улаатыннарбыттара буолар. Саха сирэ Арассыыйа үрдүнэн тырааныспарга саамай намыһах нолуоктаах үс эрэгийиэн ахсааныгар киирэр. Тырааныспар нолуога өрөспүүбүлүкэҕэ бүтэһигин 2010 сыллаахха үрдээбитэ биллэр. Онтон ыла солкуобай да үрдүү илик.

Саҥа сокуон бырайыагынан, нолуок үрдээһинэ аччыгый  массыыналары таарыйбат. Ол оннугар 200-тэн үрдүк ат күүстээх мотуордаах тырааныспарга нолуок икки төгүл үрдүүрэ этиллэр.

Ол курдук, 200-250 ат күүстээх массыыналаах дьон хас биирдии ат күүһүн иһин 60 солк., оттон 250 уонна онтон үөһэҕэ 120 солк. төлүөхтэрэ. Бу нолуоктан киирбит үп-харчы (сыллата 190 мөл. солк.) Суол пуондатыгар барыаҕа. Манан 9,5 км усталаах суолу өрөмүөннүөххэ эбэтэр 3,8 км усталаах саҥа суолу оҥоруохха сөп.

Санатан эттэххэ, аартыка улуустарын олохтоохторо, инбэлииттэр уонна инбэлиит оҕолоох ыаллар тырааныспар нолуогуттан босхолоноллор. Ону таһынан, элбэх оҕолоох ыаллары уонна гаас уматыкка көспүт массыыналары нолуоктан босхолуурга эмиэ этии киирэн турар. Саҥа нолуок 2022 сыл сэтинньи ыйыттан төлөнүөҕэ.

Маны таһынан сөмөлүөккэ, бөртөлүөккэ нолуок ыстаапката үрдүөҕэ. Бу иннинэ кыччатыллан,  2017 сылтан хас биирдии ат күүһүгэр 25 солк. төлөөбүт эбит буоллахтарына, сокуон барыла олоххо киирдэҕинэ, бу суума 50 солк. диэри улаатар.

Сокуон барылыгар дохуоттара кыра уонна элбэх оҕолоох ыаллары тырааныспар нолуогуттан босхолуур туһунан этиллэр. Төрөппүттэриттэн биирдэстэригэр төһө баҕарар күүстээх мотуордаах тырааныспарыгар нолуоктан босхолонор. Бу чэпчэтиинэн 6200 ыал туһаныан сөп.

Министиэристибэ дааннайынан, бу сыл тохсунньу 1 күнүгэр Саха сиригэр 29385 элбэх оҕолоох ыал олорор. Итинтэн 6000-тан тахсата тырааныспардаах.

  Гаас уматыктаах массыыналаах дьон тырааныспар  нолуогуттан босхолоноллор. Бу дьону  тимир көлөлөрүн гаас уматыкка көһөрөллөрүн көҕүлүүр.  Оттон юридическэй сирэйдэргэ тырааныспар нолуога 50 бырыһыан чэпчэтиллэр.  Гаас сапыраапкатыгар сыһыаннаах  саҥа эбийиэктэри тутар тэрилтэлэр үп-мал нолуогуттан эмиэ босхолоноллор.

Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 30000 туонна гаас уматыга туһаныллар, итинтэн 20000-тын «ЯТЭК” ПАУо, 10-нун “Сахатранснефтегаз” АУо оҥорор. Гаас 90 %-на массыына уматыгын быһыытынан туттуллар.

2030 сылга диэри 42 гаас сапыраапкатын тутуу былааннанар. Манна Аллараа Бэстээххэ убатыллыбыт айылҕа гааһын оҥорор собуот бастакы уочаратын тутуута төһүү күүһүнэн буолуоҕа. Убатыллыбыт гааһы тырааныспар эрэ уматыгын курдук буолбакка, дьиэни ититиигэ эмиэ туһаныахха сөп.

Пленарнай мунньахха норуот дьокутааттара кэккэ ыйытыылары биэрэн баран, сокуон барылын ылыннылар.