Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев "Олох үөһэ" биэриигэ бу сокуон туһунан бэркэ быһааран биэрдэ:
--Саҥа Арассыыйа 1993 сыллаахха Конституциятын ылыныаҕыттан 30 сыл устата бу олохтоох бэйэни салайыныы боппуруоһа турар. 1998 с. олохтоох бэйэни салайыныы Европейскай хартиятын ылыммыппыт, тиэрминэн эттэххэ, ратификациялаабыппыт. Ол кэнниттэн тустаах сокуоҥҥа 2003, 2006, 2009, 2019 сылларга сүрдээх элбэх көннөрүү киирбитэ. Бүтэһик уларытыы бу ааспыт сыл бүтүүтэ кэлбитэ. Бу барыл ити эрэ иннинэ ахсынньы 12 күнүгэр бигэргэммит аһаҕас былаас биир кэлим тиһигин туһунан сокуон салгыыта, ситэрэн, эбэн биэрэр түһүмэҕэ курдук. Бырайыагы Ил Түмэҥҥэ официальнайдык ыыта иликтэринэ дьүүллэһиини саҕалаабыппыт. Ол түмүгэр хас да этиини Госдумаҕа киллэрбиппититтэн, улахан аҥаарын ылыммыттар.
Саҥардыллыбыт Конституциянан, аһаҕас былаас үөһэттэн аллара тиийиэхтээх. Ол эбэтэр дойду үрдүкү салалтатыттан – субъектарга, эрэгийиэнтэн – олохтоох бэйэни салайыныыга. Биир тиһиктээх туруору тутул түстэниэхтээх. Урукку өттүгэр икки таһымнаах буолан, эппиэтинэс кимиэхэ сүктэриллэрэ арыый чуолкайа суох этэ. Билигин чопчу буолар.
“Нэһилиэктэр үбэ-харчыта суох хаалаллар”, -- диэн этэллэр. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, билигин нэһилиэктэрбит бүддьүөттээхтэр гынан баран, симиэтэнэн олороллор. Бэйэлэрэ хомуйар нолуоктара 5-7, элбээбитэ 10 бырыһыан буолар.
Бу сокуон биир үчүгэйэ -- субъект бэйэтэ быһаарар өрүтэ элбиир. Эрэгийиэн сокуонунан нэһилиэктэрбит ааттарын, территориальнай тутулларын, муниципальнай үлэһиттэрин ахсаанын, дуоһунастарын – барытын бэйэбит быһаарабыт. Өрөспүүбүлүкэ салалтата штаты сарбыйар санаата суох. Административнай-территориальнай тутулбутун сүрүннүүр өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоннаахпыт. Онон нэһилиэк, улуус оннуларынан хаалыахтара. Нэһилиэктэргэ уокурук бэрэстэбиитэлэ (баһылык диэн ааттанар дуу, ыстаарыста дуу, билиҥҥитэ быһаарылла илик) дьаһалтатыгар үлэһиттэрдээх буолар. Кыһалҕаларгытын оройуоҥҥа киирбэккэ, кинилэргэ быһаартараҕыт, билиҥҥи курдук. Нэһилиэк баһылыктара түмсэн, коллегиальнай уорганы тэрийэллэр. Дьокутаат ахсаана элбиир. Улуус баһылыга эппиэтинэһэ, бырааба, кыаҕа улаатар.
Сокуон кэнсиэпсийэтэ – былаас биир таһымнаах тиһигин олохтооһун. Онно көһөр быыһык кэмин болдьоҕо, боломуочуйалара чопчу ыйыллыбыттар. Урут субъекка 60 боломуочуйа бэриллэрэ, билигин 170-ҥа диэри улааппыт. Оччотугар ону кытта үбүн-харчытын, ресурсатын, баайын-дуолун эмиэ тэҥҥэ биэриэхтээхтэр. Оннук буолбатаҕына табыллыбат. Боломуочуйалары үллэрии аадырыстаммыт буолуон сөп, ким төһө кыахтааҕынан, кыһалҕалааҕынан көрөн. Федеральнай систиэмэҕэ сөпкө киирдэхпитинэ, биһиги муниципалитеттарбыт арыый кыаҕырыа этилэр.
Түмүккэ этиэм этэ, икки таһымнаахха Арассыыйа 2003 сыллаахха көспүтэ. Саха Сирэ хойутаан 2006 сылга. Бу сырыыга кэмигэр киирэр сорук турар. Тоҕо диэтэххэ, быйыл РФ бүддьүөтүн, нолуогун сокуоннарыгар, кодексаларыгар уларыйыы бөҕө тахсыаҕа. Уруккубутун тута сатыы сылдьан, элбэҕи куоттаран кэбиһиэхпитин сөп. Онон тэбис-тэҥҥэ үктээтэхпитинэ эрэ сүүйүүлээх хаалыахпыт.
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
