Ил Түмэҥҥэ

Сокуоҥҥа ханнык уларытыылар киирдилэр?

--Инвестицияны тардар уонна урбаан үлэтин сайыннарар сыалтан Саха сирин Аартыкатын түөлбэтигэр үлэлиэхтээх, үлэлиир тэрилтэлэр барыстарыгар көрүллэр нолуок чэпчэтиллэр. Бастакы биэс сылга нуул ыстаапка, онтон кэлэр биэс сылга 10 % буолар. Маны таһынан, 2021-2025 сылларга тэрилтэ үбүгэр-малыгар (налог на имущество) түһэриллэр түһээнтэн босхолоноллор. Нолуок кыччатыллыбыт ыстаапката сир баайын хостуур хампаанньаларга көрүллүбэт. Орто уонна алын биисинэс

бэрэстэбиитэллэриттэн 65 бэйэ дьыалатын аһан үлэлэтэр туһунан этии киирбит.

-- Биһиги өрөспүүбүлүкэбит федеральнай таһымҥа киллэрбит этиитинэн, 2023 сылга диэри урбаанньыт быһыытынан аан бастаан регистрацияламмыттар икки сылга нолуоктан босхолоноллоругар быһаарыныы ылыммыттара. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр бу чэпчэтиилэртэн улахан ночоот тахсыбатын туһуттан эрэгийиэннээҕи инвестиционнай бырайыакка үлэлиир тэрилтэлэр барыс быһыытынан ылбыт дохуоттарыгар көрүллэр нолуок ыстаапкатын үрдэтэргэ диэн этии киирбит.

-- Саха сиригэр эрэгийиэннээҕи инвестиционнай бырайыакка 16 тэрилтэ кыттар. Икки тэрилтэ таас чоҕу, 14 тэрилтэ көмүс хостооһунунан дьарыктаналлар. Өрөспүүбүлүкэ нолуогун бэлиитикэтигэр уларытыы киллэрэр туһунан сокуон барыла олоххо киирдэҕинэ, эрэгэйиэн бүддьүөтүгэр 2,5 млрд. солк. киириэн сөп.

--Урутаан сайдар сирдэргэ үлэлиир резиденнэргэ үбүгэр-малыгар көрүллэр нолуок чэпчэтиллэр. Нуул ыстаапка көрүллүбүт болдьоҕун кэнниттэн кэлэр биэс сылга 1,1% ыстаапка олохтонор. Санатар буоллахха, урутаан сайдар сиргэ резидент быһыытынан регистрацияламмытын кэнниттэн биэс сыл устата бу нолуокка нуул ыстаапка көрүллэр.

--Тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир уонна оҕуруот аһын олордуутунан дьарыктанар тэрилтэлэр патент систиэмэтигэр

киирэр кыахтаннылар. Ол эбэтэр, патенынан көрүллэр эрэ нолуогу төлүүр буолуохтара.

--Тырааныспар нолуогун икки төгүл улаатыннардылар. Саҥа сокуонунан, нолуок үрдээһинэ аччыгый массыыналары таарыйбат. Ол оннугар 200-тэн үрдүк ат күүстээх мотуордаах тырааныспарга нолуок икки төгүл үрдүүрэ этиллэр. Ол курдук, 200-250 ат күүстээх массыыналаах дьон хас биирдии ат күүһүн иһин 60 солк., оттон 250 уонна онтон үөһэҕэ 120 солк. төлүөхтэрэ. Санатан эттэххэ, Аартыка улуустарын олохтоохторо, инбэлииттэр уонна инбэлиит оҕолоох ыаллар тырааныспар нолуогуттан босхолоноллор

Маны таһынан сөмөлүөккэ, бөртөлүөккэ нолуок ыстаапката үрдүөҕэ. Бу иннинэ кыччатыллан, 2017 сылтан хас биирдии ат күүһүгэр 25 солк. төлөөбүт эбит буоллахтарына, сокуон барыла олоххо киирдэҕинэ, бу суума 50 солк. диэри улаатар.

--Сокуон барылыгар дохуоттара кыра уонна элбэх оҕолоох ыаллары тырааныспар нолуогуттан босхолуур туһунан этиллэр. Төрөппүттэриттэн биирдэстэригэр 200-кэ тиийбэт ат күүстээх мотуордаах тырааныспардаах буоллаҕына, кини нолуоктан босхолонор.

-- Гаас уматыктаах массыыналаах дьон тырааныспар нолуогуттан босхолоноллор. Бу дьону тимир көлөлөрүн гаас уматыкка көһөрөллөрүн көҕүлүүр. Оттон юридическэй сирэйдэргэ тырааныспар нолуога 50 бырыһыан чэпчэтиллэр. Гаас сапыраапкатыгар сыһыаннаах саҥа эбийиэктэри тутар тэрилтэлэр үп-мал нолуогуттан эмиэ босхолоноллор.

Дьокутааттар кэмэнтээрийдэрэ

Юрий Николаев, Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ, нолуокка уонна бас билии боппуруостарыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ:

--РФ Аартыкатын түөлбэтин сайыннарар федеральнай сокуон ылыллыбыта. Бу сокуоҥҥа ити түөлбэҕэ үлэлиир резиденнэргэ нолуоктарыгар кэккэ чэпчэтиилэр көрүллүбүттэрэ. Сүрүн сыалынан-соругунан Аартыка эргимтэтигэр урбаан салаатын сайыннарыы буолар. РФ сокуона эрэгийиэннэргэ бэйэлэригэр бу хайысханан олохтоох сокуон ылыналларын эрэкэмэндээссийэлиир. Онон маныаха ханыылыы биһиги эмиэ өрөспүүбүлүкэбит Аартыкатын түөлбэтигэр киирсэр оройуоннарга үлэлиэхтээх резиденнэргэ нолуоктарыгар чэпчэтиини киллэрдибит. Тоһоҕолуур буоллахха, манна сир баайын хостуур хампаанньалар киирсибэттэр. Тыа хаһаайыстыбатын уонна оҥорон таһаарыы салаатын сайыннарыыга туһаайыллар.

Патент систиэмэтинэн көрүллэр нолуок чэпчэтиилээх буолар. Бу ылыммыт сокуоммутунан ТХПК-лар уонна да атын тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар тэрилтэлэр патент систиэмэтигэр киирэр уонна сылын аайы төлүүр нолуоктарыттан босхолонор кыахтаннылар.

Нолуок бэлиитикэтэ барытыгар тэҥнээһини ирдиир. Аҥаардас чэпчэтиилэри эрэ киллэрдэхпитинэ, бу баланс ыһыллар, бүддьүөккэ ороскуот тахсар. Бу иннинэ эрэгийиэннээҕи инвестиционнай бырайыактарынан үлэлээччилэргэ (салгыы РИП) нолуоктарыгар чэпчэтии киллэрбиппит. Оттон бу сокуонунан чэпчэтиилэри

тохтоттубут уонна нолуогу кыралаан үрдэттибит. РИП-ка билиҥҥитэ 16 резидент регистрациялаах, онтон 14-дэ көмүһү хостооччулар. Көмүс сыаната үрдүү турар. Урут оҥорбут чэпчэтиилэрбит түмүгэр биһиги 3 сыл устата 7 млрд. солк. суумаҕа нолуогу ылбатахпыт. Ыстаапканы үрдэтэр кэм кэллэ. Ааҕан көрбүппүтүнэн, инникитин сыл аайы бүддьүөппүтүгэр бу нолуоктан 2,5 млрд солк. киириэн сөп.

Оттон урутаан сайдар сиргэ үлэлиир резиденнэргэ нолуогу кыччатыы эмиэ киин сокуонтан силистэнэр-мутуктанар. Бу сирдэр түргэнник сайдалларын туһугар федеральнай сокуонунан нолуокка чэпчэтии көрүллүбүтэ, эрэгийиэннэргэ эмиэ эрэкэмэндээссийэ быһыытынан сокуон барылын ылынарбытыгар этии киирбитэ.

Тырааныспарка нолуогү түргэнник ылынныбыт. Кэпсэтии Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин мунньаҕар барбыта. Бу үрдэтии күүстээх кыамталаах тырааныспартаах дьоҥҥо туһаайыллыбыт. Маныаха биһиги салгыы өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын кытары үлэлэһэн, уларытыы киллэриэхпитин баҕарабыт. Нолуок 2022 сылтан төлөнөр,онуоха диэри уларытыы киллэрэргэ бириэмэ баар. Уларытыыбыт массыына оҥоһуллан тахсыбыт сылын сүнньүнэн буолуоҕа. Үп министиэристибэтэ аахпытынан, өрөспүүбүлүкэбитигэр баар тырааныспартан 4,9 %-на бу үрдэтиигэ хабыллар. Ол аата массыыналаах дьон 95 %-на урукку ыстаапканан төлүөхтэрэ. Ол эрээри бу 4,9%-ҥа улахан кыамталаах, ол эрээри эргэ сыллаах массыыналар бааллара саарбахтаммат. Онон инникитин 200-250 ат күүстээх массыына буоларын таһынан, аҕыйах сыллаах

тырааныспартар бу сокуоҥҥа хабыллаларыгар үлэ ыытыахпыт.

Маны таһынан аччыгый авиацияҕа нолуогу үрдэттибит. 2017 сыллаахха ыстаапканы чэпчэппиппит үрдүнэн аччыгый авиация сайдыбата. Дьиҥэр, ол нолуоктан эрэ тутулуктаммат, федеральнай быраабыла уларыйыахтаах этэ. Быйыл уларыйыылар киирдилэр. Холобур, аччыгый авиацияны санитарнай эриэйистэргэ туһанар буоллулар. Ол кэмҥэ нолуогу улаатыннарар табыгаһа суох этэ. Бу уларыйыы чэрчитинэн, бырабыыталыстыбаны кытта эмиэ салгыы үлэлиэхпит.

Алена Атласова, Ил Түмэн дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

--Элбэх оҕолоох ыалларга биир тырааныспартарыгар нолуоктан босхолуур миэрэ киирдэ. Бу кэскиллээх дьаһал биһиги сис кэмитиэппит Ил Дарханы, СӨ Бырабыыталыстыбатын кытары утумнаахтык үлэлээбиппитин түмүгэр ылылынна. Быйыл муус устарга элбэх оҕолоох ыаллар кыһалҕаларыгар анаммыт “төгүрүк остуолга” нолуоктарыгар чэпчэтии көрөр туһунан этиини СӨ Бырабыыталыстыбатыгар ыыппыппыт. Сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыналларыгар 200 ат күүстээххэ диэри тырааныспарка нолуок төлөммөт диэн этэ. Ол эрээри, салгыы үлэлэһэн, иккис ааҕыыга хас баҕарар кыамталаах массыыналарыгар диэн көннөрүү киллэрдибит. Ол курдук, элбэх оҕолоох ыалларга кыамталаах, ол эрээри

урукку сыллаах массыыналар баар буолуохтарын сөп. Чэпчэтиинэн 6200 ыал туһаныан сөп. Бу сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, Саха сиригэр элбэх оҕолоох 29385 ыал олорор. Итинтэн 6000-тан тахсата тырааныспардаах. Онон оҕолоох ыаллары өйүүр сөптөөх миэрэ киирдэ уонна сокуонунан бигэргэннэ.