Экэниэмикэ

Барҕа баайдаах Арассыыйа

Бүгүҥҥү Арассыыйа барыстаах өрүттэриттэн бэрт аҕыйах чахчыны аҕалар буоллахха, планета үрдүнэн ылыллар тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах сир-уот 10%-на Арассыыйа өлүүтүгэр тиксэр. Бу мантан 50 мөл. гектар сирэ хара буордааҕынан ааҕыллар. Учуонайдар этэллэринэн, бу үйэ иккис аҥаарыгар иһэр ыраас уу биир сүрүн кыһалҕанан буолуохтаах. Иһэр уу саппааһынан  Арассыыйаны кытта тэҥнэһэр биир да судаарыстыба суох. Арассыыйа Федерациятын сирэ-уота планета кураанах сирин-уотун 13%-нын ылар, бу бачча сиргэ сир шарын киһитин 3%-нын кыайбат нэһилиэнньэтэ олорор. Ол оннугар айылҕа гааһын 34% уонна ньиэп аан дойдутааҕы эрэспиэскэлэммит саппааһын 13% ньыгыччы дьапталлан сыталлар.

Итинник өрө көтөҕүллүүлээхтик  саҕалаан туран, төһөтүн да иһин мээнэ дьалаана суох барар сатаммата буолуо. АХШ урукку судаарыстыбаннай сэкирэтээрэ Мадлен Олбрайт: «Арассыыйа Сибиир курдук сири соҕотоҕун бас билэрэ, бу улуу баттыгас буолар», -- диэн турар. Оттон Збигнев Бзежинскэй тойон: «Арассыыйаны 7 бэйэтин баһын бэйэтэ бас билэр  субьекка араарар былаан наада», -- диэн эбэн биэрбиттээх.

Барҕа баайбыт төттөрү соһор?

Аныгы Арассыыйа айылҕа сырьетугар кытаанахтык хам бааллыбыт экэниэмикэлээҕэ үчүгэйдик биллэр суол. Дойду салалтата маннык кэлтэйдээһиннээх тутулуктаныыттан босхолонор, экэниэмикэни диверсификациялыыр (тус-туспа баһылыыр-көһүлүүр салаалардаах оҥорор) туһунан эппитэ-тыыммыта кырата сүүрбэччэ сыл буолла эрээри, хамсааһын тахсыбат. Сырьеттан аҥаардастыы тутулуктанар үрдүк монополиялаах экэниэмикэлээх буолар балаһыанньабыт уларыйбат.

Биир курдук ылан көрдөххө, сирбит аннын баайын араас көрүҥэ уонна саппаастара элбэҕэ бэрт курдук. Чэ, холобурга, аны 50 сылынан углеводород саппааһа олох чарааһыаҕа, улахан кыһалҕаҕа кубулуйуоҕа диэн «көрүүлэммиттэрэ» баара. Билигин Арассыыйа гааһын уонна ньиэбин саппаастарын 80% Хоту уонна Аартыка тыытылла илик кытылынан, шельфэтинэн сытар диэн буолла. Тэтимнээхтик хостоммута 60 сыл буолбут Арҕаа Сибииргэ саҥа саппаастаах сирдэр арыллаллар. Оттон бу маннык дэлэй баай диэн бэйэтэ наркотик кэриэтэ буоллаҕа. Угуйар, тардар күүһэ төһөлөөх буолуой. Туттуллар үрдүк технологията бүттүүнэ омук дойдуларыттан атыылаһыллар. Бэлэми үлэлэтиэххэ эрэ наада. Сүнньүнэн таҥастыы хайыы барбакка, айылҕаттан баһан ылыллыбыт көрүҥүнэн  хачайдааһынын эрэ кыайыахха наада.

Үлэтэ суох буолуу, дьадайыы, «күлүк экэниэмикэ» - эмиэ дуо?

Дойдубут, пандемия кэминээҕи уонна кэннинээҕи ырыынагар, «күлүк» экэниэмикэ баһылыаҕа диэн сабаҕалыыллар. Били, умнуллубат 90-с сылларга курдук. Онуоха дьоҕус биисинэс, өҥөнү оҥоруу эйгэтэ, тутуу, о.д.а. салаалар инники күөҥҥэ тахсаллара бэлиэтэнэр. Чуолаан бу салааларга үлэ быстах сезоннай хараактырдааҕынан, формальнайа суох үлэ сыһыаннаһыылара үөскүүр көстүүлэрин кистииргэ үүт-хайаҕас баар. Бу түбэлтэҕэ үлэни биэрээччи үлэ сокуонунан буолбакка, кырасдааныскай-быраап нуорматынан дьаһанан, үлэһиккэ таһаарар ороскуотун кыччатыан, нолуоктан куотуон сөп. Ол Арассыыйаҕа бэйэтин кэмигэр олус үчүгэйдик ааһыллыбыт «оскуола» буолар.

Биллиилээх акадьыамык, экэнэмиис Абел Аганбегян маннык этэр: «Мин санаабар, бырабыыталыстыба экэниэмикэ түһүүтүн ситэ сыаналаабат. Хара баһаам үлэтэ суох буолбут дьонноох, оннооҕор өссө үгүс дохуота суох хаалбыт үлэһиттэрдээх норуот хаһаайыстыбатын сүүнэ сиэктэрин учуоттаабат. Бырабыыталыстыба экэниэмикэни көннөрүүгэ 2 сылга биэрбит 5 трлн. солк. адьас кыра харчы буолар. Мин көрүүбэр, аҥаардас 2020 сыл экэниэмикэтин чөлүгэр түһэриигэ 8 трлн. солк, оттон 2021 сылга – өссө 12 трлн. солк. наада.

Бырабыыталыстыба былаана кириисис иннинээҕи таһымҥа тахсарга сыалланар. Тоҕо ол биһиги төттөрү түһүүгэ төннүөхтээхпитий? 2013 сылтан саҥа кириисис саҕаланыар диэри, ол аата 7,5 сыл устата, дойдубут ВВП-та баара-суоҕа 2% үрдээтэ. Ити 25% үрдүөхтээҕин оннугар. Атын дойдулар 30-40% ситиһэн тураллар. Биһиэхэ бэл саҥа экэнэмиичэскэй тиэрминнэр үөскээтилэр. Эльвира Набиуллина «тирэхтээх үүнүү», «ньулубуой үүнүү» туһунан этэр буолла. Дойду дьадаҥытын ахсаана 5 мөл. киһинэн элбээбит, оттон нэһилиэнньэтин дохуота 10% намтаабыт буоллаҕына, ханнык «тирэхтээх үүнүү» туһунан этиэххэ сөбүй?.

Исписэлиис хараҕынан

Бу күннэргэ Ил Түмэн дьокутааттара «Коронавирус дьиҥнээх чахчытыгар эрэгийиэннэрдээҕи экэниэмикэлэр туруктарын сыаналааһын, РФ субьектарын бүддьүөттэрин уустуктарын анаалыстааһын (СӨ холобуругар)» диэн тиэмэҕэ ыытыллыбыт видео-кэмпириэнсийэҕэ кытыннылар. Кэмпириэнсийэҕэ дакылааты эспиэр МГУ бэрэпиэссэрэ, географическай наука дуоктара Наталья Зубаревич оҥордо. Кини этэринэн, 2014-2016 сс. кириисистэн тахсыы кэмигэр бу коронавируһу кытта сибээстээх саҥа кириисис үөскээн биэрдэ. Иннинээҕи кириисис кэмигэр ордук инбэстииссийэ, нэһилиэнньэ дохуотун уонна туһаныы хайысхалара күүскэ оҕустарбыттар. Бу хайысхалар кириисис иннинээҕи көрдөрүүлэригэр ситэ тахса иликтэринэ, аны бу хамсыгы кытта  ситимнээх кириисис саҕаламмыт.

2014-2019 сс. кириисис бырамыысыланнас эйгэтин таарыйбатах. Арассыыйа эрэгийиэннэрин 80%-гар бу кэмҥэ  бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы үүнүүтэ 10%-ҥа тэҥнэспит буоллаҕына, Саха сиригэр – 32%. Бэрэпиэссэр бэлиэтээбитинэн, хамсык кириисиһин саҕаланыытыгар Арассыыйаҕа ыам ыйыгар производство көрдөрүүтүн намтааһына, ааспыт сыл ыам ыйынааҕар 10%-ҥа тэҥнэспит.

Кини этэринэн, өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнас эйгэтигэр кыра намтааһын баара бэлиэтэнэр. Ол эрэн эспиэр алмаас ырыынагар киэргэлгэ наадыйыы,  атыылаһыы күүскэ түспүтүнэн, уустук балаһыанньа үөскүөн сөбүн этэн аһарда. Коронавирус иккис долгуна кэлэн эрэринэн, алмаас бородууксуйатыгар наадыйыы чугастааҕы кэм иһинэн чөлүгэр түспэтин бэлиэтээтэ. Наталья Зубаревич ньиэп-гаас салаатыгар инибэстииссийэлээһин үүнүүтэ аа-дьуо намтаан иһиэҕин сабаҕалыыр. Аан дойдутааҕы ырыынакка ньиэп-гаас бородууксуйатыгар наадыйыы түһэ турар диэн буолла. Эспиэр этэринэн, өрөспүүбүлүкэ 2019 сылга инибэстииссийэлээһин былааныгар  дойду бары субьектарыттан саамай үрдүк көрдөрүүнү ситиспитэ.

Дакылаатчыт Арассыыйаҕа 2020 сыл тохсунньу-муус устар ыйдарыгар олорор дьиэни туһаҕа киллэрии көрдөрүүтэ намтаабытын таарыйда. Арассыыйаҕа – 10%, Саха сиригэр – 3% түспүт. Ол биричиинэтинэн эскроу-ахсааны быраактыкаҕа киллэрии уонна дьоҕус тутуу компаниялара ырыынактан барыылара буоларын ыйда. Коронавирустан сылтаан бастакы хамнаабат ырыынак салгыы түһэ туруоҕа диэн бэлиэтээтэ.

Эспиэр салгыы иһитиннэрбитинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ розничнай эргиэн көрдөрүүлэрэ муус устарга 28% намтаабыттар, оттон дойду үрдүнэн ыллахха – 23%. Дойду үлэтин ырыынагар уларыйыылар бэлиэтэнэллэр. Формальнайа суох  эйгэҕэ үлэлиир дьон ахсаана улаатар (20%). Бэрэпиэссэр бэлиэтээбитинэн, бу категория дьон судаарыстыбаттан туох да көмөнү ылбакка, кириисиһи олус ыарахан туруктаах көрсүбүт. Эспиэргэ бэриллибит информация быһыытынан, өрөспүүбүлүкэҕэ үлэһит 17% кэриҥэ экэниэмикэ формальнайа суох сиэктэригэр хабыллан сылдьар.

 Эспиэр этэринэн, дойдуга пандемияттан эмсэҕэлээбит, хайа түбэһиэх үлэҕэ хабыллан сылдьар дьон ахсаана 10,7 мөл. кэриҥэ киһи. Үлэтэ суох буолуу куттала ордук улахан куораттарга баар. Эспиэр информациятынан, өрөспүүбүлүкэҕэ өссө коронавирус саҕаланыан инниттэн үлэтэ суох буолуу таһыма, тэҥнээн көрдөххө, үрдүк эбит – 7,2%. Нэһилиэнньэ дохуота салгыы түһүүтэ улахан сээбэҥнээһини үөскэтэрин бэлиэтээтэ. Дьиэ кэргэн дохуота тэҥэ суох буолуута оҕону кытта сибээстээҕэ ыйылынна. Ыал төһөнөн элбэх оҕолоох да, дохуота соччонон кыччаан биэрэрэ олус куһаҕан өрүттээҕэр тохтоото. Аадырыстаах көмө булгуччулааҕа тоһоҕолоон бэлиэтэннэ.

Экэниэмикэ үрдүкү оскуолатын исписэлиистэрин сабаҕалааһыннарынан, бу сылга  нэһилиэнньэ дохуота 7%, Экэнэмиичэскэй сайдыы министиэристибэтин сабаҕалааһынан – 3,5% түһүөхтээх. Дьадайыы таһымын үрдээһинэ тахсыан сөп. Наталья Васильевна бэлиэтээбитинэн, Саха сиригэр дьадайыы таһыма, 2013-2018 сс. курдук,16%-тан 19%-ҥа диэри үрдүөн сөп.

Дойдуга нэһилиэнньэ олорор дьиэ-хомунаалынай хаһаайыстыба, тырааныспар, о.д.а. өҥөлөр иһин төлөспөт буолуута улаатан иһэрэ ыйылынна. Наталья Васильевна этэринэн, итинник хобдох быһыы-майгы  үөскээһинигэр, бырабыыталыстыба быһаарыытынан, олорор дьиэ-хомунаалынай хаһаайыстыба өҥөтүн иһин төлөспөт буолууга  пени ааҕыллыытын тохтотуу эмиэ дьайбыт. Бүгүҥҥү күннээххэ, хааччыйар тэрилтэлэргэ төлөөбөт буолуу 230 млрд. солк. тэҥнэспит.

Эспиэр кэмпириэнсийэ кыттыылаахтарын болҕомтолорун,  Арассыыйа эрэгийиэннэрин бүддьүөттэрин дохуоттара улааппаттарын үрдүнэн, ороскуоттарын улаатыннаран биэрэр түгэннэригэр туһаайда. Кини бэлиэтээбитинэн, 2020 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, эрэгийиэннэр уонна муниципалитеттар уопсай иэстэрэ 2,4 трлн солкуобайга тэҥнэһэр. Оттон бу суума нолуоктан уонна нолуок буолбатах дохуоттартан  түмүллүбүт бүддьүөттэртэн  22 %-нын ылар.

Бэрэпиэссэр биэрбит информациятынан, эрэгийиэннэр 2020 сыл муус устарга нолуоктан уонна нолуок буолбатах дохуоттартан  түмүллүбүт бүддьүөттэрин намтааһына 350 млрд солк. эбэтэр 21% бэлиэтэммит: барыстан нолуок киириитин намтааһына – 28%, НДФЛ-тан – 19%. Бэдэрээлинэй бүддьүөттэн трансферт үүнүүтэ 36%-ҥа тэҥнэспит. Саха сиригэр 2020 сыл  муус устарга бүддьүөт дохуотун 19% үрдээһинэ бэлиэтэммит. Үп киириитигэр НДФЛ-тан намтааһын 13%-ҥа, баайга-дуолга нолуоктан – 40%-ҥа, бэдэрээлинэй бүддьүөттэн трансфер үүнүүтэ 18%-ҥа тэҥнэспит.

 Дакылааччыт этэринэн, кириисис ордук күүстээхтик сайдыылаах эрэгийиэннэргэ охсуоҕа. Ол оннугар үрдүк дотацияҕа олорор эрэгийиэннэргэ үп киириитэ быстыбат буолан, кириисиһи балачча чэпчэкитик аһарыахтарын сөп. Наталья Васильевна бэлиэтииринэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин балаһыанньата, РФ эрэгийиэннэрин ортолоругар, ортонон сыаналанар.

Үрдүк кылаастаах исписэлиис дакылаата, үөскээбит балаһыанньаны араас өттүттэн сырдатарынан, ылыннарыылаах, толкуйдатар ис хоһоонноох. Өрөспүүбүлүкэбит туһунан информацията балачча толорутун уонна  кырдьыктааҕын бэлиэтиэххэ сөп.

Кириисистэн кириисискэ диэри

Өрөспүүбүлүкэбит дойдуга сырье  сүрүн сыһыарыыта. Экэниэмикэбит быһаччы 100 бырыһыан сирбит аннын баайа төһө хостоноруттан уонна хайдах батарылларыттан тутулуктаах. «Газпром» бу сылга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр 8 млрд. солк. кэриҥэ үбү нолуок киллэрэр диэн буолла. Бу бүгүҥҥү күннээххэ үчүгэй өйөбүл. Биһиги дьылҕабыт оннук. Сирбит аннын барҕа баайын быарбытынан хам баттаан сытар кыахпыт суох. Муҥ саатар сокуонунан олохтоммут ыларбытын булгуччу ылыахтаахпыт. Дьиҥнээҕинэн, ол олус элбэх уонна улахан кыпчыйыылардааҕын уонна кыбыттарыылардааҕын да үрдүнэн.

Өрөспүүбүлүкэбит салалтатын диэки көрөбүт. Ханнык баҕарар ыарахан быһыы-майгы үөскээтэҕинэ былаас, салалта норуотун көмүскүүр, хараанныыр быһаччы аналлаах уонна иэстээх. Кини сүрүн үтүөтэ онно көстөр, норуотун махталын онно ситиһэр.

Оттон бэйэбит Үрдүк Айыыларбытыгар эрэнэрин эрэниэхпит эрээри, ол онон аппайан олорон  биэримиэхпитин наада. Олох диэн охсуһуу. Өссө букатын даҕаны быыстала суох охсуһууга кубулуйар майгыннанан иһэр. Кириисистэн кириисискэ диэри олорорбут туох да мунааҕа суох буолла.