Тыа хаһаайыстыбата

Сииккэ сиэлбэт, хаарга хаампат

“Патриот” диэн баар эбит буоллаҕына, ама, төрөөбүт дойдутугар киниттэн ордук бэриниилээх киһи баарын билбэппин. Бүөккэ уол “Петр Николаевич” диэн ытыктабыллаахтык ааттаныар диэри Бороҕонун туһугар олоҕун эдэр-эмньик, чэгиэн-чэбдик  саастарын олоччу биэрэн кэллэ. Орто оскуола, онтон аармыйа кэнниттэн сопхуос отделениетыгар оробуочайдаабыта, аҕатыгар көмөлөһөн сылгыһыттаабыта. Дьокуус­кайдааҕы тыа хаһаа­йыстыбатын техникумугар үөрэнэн, зоотехник идэтин ылбыта уонна Бороҕон отделениетыгар сылгы биригээдэтигэр биригэдьиирдээбитэ. Кыайыгас-хотугас, үлэҕэ дьулуурдаах уолу сопхуоһун салалтата салгыы үрдүк үөрэххэ ыыппыта. Петр Бурцев зооинженер идэлээх эргиллэн кэлэн, “Приморскай” сопхуоска зоотехниктаабыта, Бороҕон отделениетыгар управляющайдаабыта. Онтон 1990 с. “Бороҕон” сопхуос тэриллибитигэр кылаабынай зоотехнигынан  үлэлээбитэ, 1993 с. хаһаайыстыба салайааччытынан талбыттара.

Онтон ыла орулуур отучча сыл тухары нэһилиэги тутан олорор хаһаайыстыба сайдарын, чуолкайа, тыыннаах буоларын туһугар күнүн-түүнүн, сырата-сылбата баранарын аахсыбакка, тиргиччи үлэлии сылдьар. Киин улуустардааҕы хаһаайыстыбалар салайааччылара барбах эрэ паапка кыбынан, хаалтыс баанан, түүппүлэ кэтэн, Дьокуускайга санаатахтарын аайы джибинэн аспаал устун сыыйылыннаран киирэллэрин Петр Николаевич үчүгэй киинэ курдук көрөр-истэр. Кини киин куоракка сылга иккитэ-хаста кэлэригэр хайаан даҕаны айанын толуйтарардыы сылдьа сатыыр: хаһаайыстыбатын үлэһиттэригэр бородуукта, күннээҕи туттуллар табаары атыылаһан ыытар. Бу күһүҥҥү сырыытыгар Тиксиигэ барыахтаах уу аалыгар тиэйэн ыытта.

“Бороҕон” МУТ уонча сыллааҕыга диэри бэйэтэ таһаҕас тиэйэр массыыналардааҕын, уматыгар, саппаас чааһыгар ороскуота улахана бэрдин иһин, чааһынайдарга биэрбитэ. Хаһаайыстыба кыанар эрдэҕинэ, Дьокуускайтан, Аллараа Бэстээхтэн уотурбаны, эбиэһи, нэһилиэнньэ бүттүүнэ туттар табаарын, бородууктатын уонна тутуу матырыйаалын тиэйтэрэн, суол ороскуотун бэйэтэ уйунан, нэһилиэккэ дьиҥ-чахчы социальнай тэрилтэ суолталана сылдьыбыта. Кэлиҥҥи сылларга олох-дьаһах ороскуота лаппа улаатан иһэрин улуустарын кииниттэн, Тиксииттэн, отуттан тахса көстөөх, суола-ииһэ суох сиргэ олорор дьон эттэринэн-хааннарынан биллилэр. Петр Николаевич Дьокуускайтан хаһаайыстыбатыгар ыытар 10-ча туонна малын КамАЗ-Сайгак массыынаны 450-500 тыһ. солк. эттэһэр буолбут. Аҕыйах сыллаахха диэри 300-400 тыһ. этэ.

Дириэктэр быһааран этэринэн, ити өссө бурдук уонна саахар курдук ыйааһыннаах таһаҕаһы тиэйтэрбэтин үрдүнэн. Бороҕоҥҥо “Якутопторг” тэрилтэ бурдугу, саахары тиэрдэр эбит: 50 киилэлээх куул бурдук 2200, саахар 4800 солк. атыыланар. Уматыктан Аи-92-лээх таараламмыт бэнсиини уонна сэлээркэни “Саханефтегазсбыт” хампаанньа 25-40 лиитирэлээх иһиттэргэ тириэрдэр. Лиитирэтэ 70-ча солк.

Манна сэлээркэни сиэччи аҕыйах: 3 эргэ ДТ-75 тыраахтар, 3-4 танкетка сүүрэллэр. Сүрүннээн, бэнсиини туһаналлар. Нэһилиэккэ эр киһи үксэ “буран”-наах. Суола-ииһэ суох, сиики-маар сирдээх-уоттаах дьоҥҥо массыына тэҥэ суолталаах көлө буоллаҕа. “Ямаха”-лаах киһи джиптээҕин суота, сыаната даҕаны онно дьүөрэлии. Петр Николаевич бу сырыытыгар урбаанньыт табаарыһыттан харчы иэһээн, баар-суох бастыҥ бөрөһүтүгэр Сергей Стручковка анаан хаһаайыстыба суотугар 800 тыһ. солк. “Ямаха” атыылаһан ыытта. Сайын саҥатыгар кэлэ сылдьан, сүүрбүт икки эмиэ омук көлөтүн табаһыттарыгар сыана аҥаарыгар атыыласпыта. Аныгы табаһыттар табаны мииммэттэр, көлө оҥостубаттар. Бу төрүт салаа өрүттэрин атахтыыр биир төрүөт ол баар диэн көрөбүн. Петр Николаевичтыын кэпсэтиибит хаһаайыстыба күннээҕи үлэтигэр иэҕиллэн барар... 

Таба аҕыйыыр –олох ыарыыр

“Бороҕон” эрдэ судаарыстыбаннай-унитарнай тэрилтэ этэ. Аҕыйах сыллаахха уларытан, муниципальнай киэптэммиттэрэ. Улуус бэйэтигэр ылбыта туох уратылааҕын туоһуласпыппар дириэктэр: “Син биир”, -- диэтэ. Маҥнай МУТ буоллахтарын утаа улуустан 30-гар диэри саастаах 14 эдэр табаһыкка 22371-дии, 30-тан үөһэ саастаахтарга 4286-лыы солк. көмө уонна бөрө өлөрбүт табаһыкка 10-нуу тыһ. солк. кээмэйдээх бириэмийэ биэрбиттэр. Ити биир сылынан муҥурдаммыт. Онуоха көмөлөһө-өйүү олорбут “Аллараа Өлүөнэтээҕи” тэрилтэ эстиитэ сылтах буолбут.

“Бороҕон” МУТ билигин 4 тыһ. кэриҥэ табалаах. Сопхуос саҕана Бороҕон сиригэр-уотугар муҥутаан 8,5 тыһ. төбө табалана сылдьыбыттара. Оччолорго кэтэххэ ахсааннаах таба баара. Уонтан тахса сыллааҕыта “Бороҕон” СУТ табатын ахсаанын 8188 төбөҕө тиэрдэ сылдьыбыта, онно хаһаайыстыба ыстаадаларыгар бииргэ көрүллэр-харайыллар 2314 кэтэх табаны эптэххэ, сэбиэскэйи быдан куоһарар кирбиини ыла сылдьыбыттара.

Таҥнары түһүү төрдө-төрүөтэ туохханый? Племенной хаһаайыстыба буоларынан, хас да сыл устатыгар атын улуустар хаһаайыстыбаларыгар 6 тыһ. бастыҥ табатын атыылаабытын түмүгэр хаачыстыба өттүнэн мөлтөөһүн тахсыбыта илэ. Өссө эбиитин ол атыыласпыт тэрилтэлэр иэскэ-күүскэ ыйааннар, хаһаайыстыба балаһыанньатын ыараттылар: 7 мөл. солкуобайтан тахсалаах иэстэн икки тэрилтэ моҥкурууттаан, 3 мөлүйүөннэриттэн ытыс сотуннулар.

Иккиһинэн, дьон үлэттэн тэйэ быһыы­тыйбыта, чэпчэки харчыны эккирэти­һэрэ – күннээҕи олоххо баар көстүү уонна өтөрүнэн “арахсыспат аргыс” буолла эбэтэр букатын кэлбит быһыылаах. Сайын буоллар эрэ нэһилиэк эр дьоно Омолой үрэхтэрин кэрийэн, сүргэйэн, сэлии аһыытын көрдүү бараллара, дьахталлар күөгүлүү киирэллэрэ “үтүө үгэскэ” кубулуйда. Хаһаайыстыба табата элбэх эрдэҕинэ, үлэһит илии тиийбэтэ сытыы кыһалҕа этэ. Таба аҕыйаан, билигин салааҕа быһаччы үлэлиир 30-ча табаһыт, чуумсук сөрү-сөп буолар. Онно эбии оскуолаҕа үөрэнэр оҕолоро сайыҥҥы сынньалаҥнарыгар тахсан, төрөппүттэригэр көмөлөһөн, хамнас аахсаллар. Табаһыт ыйга 32 тыһ. солк. хамнастаах. Ону таһынан табаһыт ыалга хаһаайыстыба өйөбүлэ элбэх. Ол үрдүнэн дьиссипилиинэ доҕолоҥнуура, арыгылааһын түмүгэр таба аанньа манаммата үлэни-хамнаһы атахтыыр.

Үөһэттэн көмө суох буолбатах. Хаһаайыстыба 4 тыһ. табатын хас биирдии төбөтүгэр өрөспүүбүлүкэттэн 4-түү тыһ., племеннойугар федеральнай бүддьүөттэн 8 мөл. солк. ылар. Онон табалара элбэҕэ буоллар, ботуччу ылан кыаҕырыахтаахтар этэ. Дириэктэр таба ахсаана аҕыйыы турарыгар бэйэлэрэ буруйдаахтарын билинэр.

“Идэтийбит табаһыттарбыт сааһыран, үлэттэн туораатылар. Оттон эдэрдэр сүгүн-саҕын сыстан биэрбэттэр. Оҕо эрдэхтэриттэн үлэлии үөрэммэтэхтэрэ таайар. Сүөһүлээх-сылгылаах ыалга үөскээбит биир эмит уол баар буоллаҕына, ыстаадаларга былдьаһыкка сылдьар”, -- диир Петр Николаевич. Олох-үлэ бары эндирин билбит-амсайбыт салайааччы саныырынан, таба, сылгы, ынах сүөһү иитиитэ быстыспат ситимнээхтэр, биирэ мөлтөөтөҕүнэ атынын таҥнары тардар айылгылаах. 

Саха ыалын сүөһү эрэ өрүһүйүө

“Сүөһүтэ суох ыал – күн кыһалҕата суох. Ол түмүгэр оҕолоро ус сайын хотуур, кыраабыл диэни илиилэригэр туппаттар, мээнэ сылдьаллар. Ыаллыы Дьааҥы Сайдыытыгар буолбут иэдээн -- үлэттэн тэйии содула. Үчүгэйдик билэр дьонум оҕолоро буолан, инньэ диибин. Арыгыны батыспакка, сүөһү-ас ииттэн олорбуттара буоллар, ыччаттара көнө суолунан барыахтаахтар этэ...

Бачча сааспар диэри саханы ынах сүөһү киһи-хара оҥорбута уонна омук быһыытынан чөл тутан олорор диэн бигэ өйдөбүллээхпин. Биһиги өбүгэлэрбит сылгыны “халдьаайы хаһыҥар” холууллара мээнэҕэ буолбатах. Ыарахан кыстык ааҥнаатаҕына, сылгыттан ытыскын соттуоххун сөп. Биһиги ыал Булуҥ Бороҕонугар 1990 сыллаахтан ыла хас кыһын ахсын 4 ынах сүөһүнү кыстатабыт. Ону таһынан сылгыбытын 20 төбөттөн таһаара сылдьыбыппыт. Ааспыт ыарахан дьыллар охсууларыттан, өссө арыый өрүттэн, кэлин уонча сылгылаах хааллыбыт. Элбэх ыал олоччу мэлийдэ. Сылгы оһолго түбэһэрэ үгүс. Оттон ынах сүөһү күкүргэ ото эрэ баар буоллар, күн аайы үүт-ас биэрэ турар”.

Ааспыт 90-с сылларга Бороҕон нэһилиэгэр 250 ынах сүөһүлэнэ, 300-чэ сылгылана уонна 8 тыһ. тахса табалана сылдьыбыттара. Инньэ гынан, уһук хотугу нэһилиэк олохтоохторо ас-таҥас чычырбас дьылларын билбэккэ аһарбыттара. Күн бүгүн нэһилиэк үрдүнэн 20-чэ ынах сүөһүлээх, 100-чэ сылгылаах хааллылар.  Сүөһүлээх түөрт ыалтан иккитэ үүнэр кыстыкка эһэр чинчилээх.

— Ол барыта биһиэхэ, табаны иитиинэн дьарыктанар хаһаайыстыбаҕа, мөкү өттүнэн сабыдыаллыыр, -- диир Петр Николаевич. -- Дьон аһыан, хараны сиэн баҕарар буоллаҕа. Булуҥҥа кыыл таба таарыйбат буолбута быданнаата. Онон, сүөһүтэ суох ыаллар дьиэ табатын идэһэлэнэрбитин күүтэллэр. Инньэ диэн дьону хоргутуоҥ дуо? Күһүн аайы 400-кэ тиийэ табаны эккэ туттарга күһэллэбит. Ынах сүөһүбүтүн дэлэтэр суолу тутустахпытына биирдэ уһук хотугу тыа сирин ыалын олоҕо бигэтийэр итиэннэ табаны иитии салаата өрүттэр чинчилээх.

* * *

Сэһэргэһиибитин ситэрэн, түмүктээн эттэхпинэ, Бороҕон нэһилиэгэр ыанньык ынах төбөтүгэр 30 тыһ. солк. көмөнү ылаллар уонна лиитирэ үүттэрин сүөһүтэ суох ыалларга 1-дии мөһөөххө атыылыыллар эрээри, ороскуоттарын сабымматтар. Петр Бурцевтаах быйыл сайын ууну кэһэ сылдьан, илиинэн оттуулларыгар тастан икки киһини 50-нуу тыһ. солк. наймылаһан, көмөлөһүннэрдилэр. Ону таһынан кыһын отторун тыраахтарынан тиэйтэрэргэ элбэх тыһыынчаны төлүүллэр. Онон кэлэр сылтан кэтэх хаһаайыстыбалаахтары, соҕуруу буоллун, хоту буоллун, барыларын тэҥнээн, министиэристибэ ынах төбөтүгэр 35-тии тыһ. солк. биэрэргэ былаанныыра Булуҥ Бороҕонугар Маҥааччыйа букатын даҕаны маҥыраабатыгар тиэрдиэҕэ саарбаҕа суох.