Общество

“Итиччэ элбэх улахан наҕараадалары туох иһин ылбытый?” – диэтэргит, бастатан туран, Анастасия Михайловна Дьокуускай куоракка сахалыы тыллаах маҥнайгы дьыссааттары тэрийбит үтүөкэннээх киһи буолар.

Суол бу курдук кэҥээн истэр

1966 сыллаахха Дьокуускайдааҕы 2-с №-дээх педагогическай училищены бүтэрээт, Анастасия Амма нэһилиэгэр баспытааталлыыр. 1968 сыллаахха Дьокуускайга көһөн кэлэн, 23-с №-дээх биэбэйиккэ үлэҕэ киирэр.

1971 сылтан кинини 75 миэстэлээх 51-с №-дээх оҕо саадыгар сэбиэдиссэйинэн аныыллар. Мантан ыла Дьокуускайга саха тыллаах дьыссааттары элбэтии-тэнитии унньуктаах уһун суола саҕаланар. Күн бүгүн да ол суол улаханнык кэҥии илик, өссө тэнийиэн наада.

Оттон ол суол аартыгын арыйбыт киһи бэйэтэ бу курдук кэпсиир:

--1962 сыллаахха Сайсары түөлбэтин Ильменьскэй уулуссатын 23-с дьиэтигэр 51-с №-дээх нуучча тыллаах дьааһыла аһыллыбыта. Бу дьааһыла баазатыгар 1971 сыллаахха от ыйын 25 күнүгэр “Кэскил” диэн кэрэ ааттаах бастакы сахалыы 51-с №-дээх дьыссаат тэриллибитэ. Миигин сэбиэдиссэйинэн анаабыттара.

Дьыссааппыт матырыйаалынай баазата, дьиэтэ-уота олус айгыраабыт, мөлтөх туруктаах этэ. Оҕону сааратар, сайыннарар оонньуурдар суохтарын кэриэтэ этэ. Эгэ, сахалыы босуобуйа баар буолуо үһү дуо?!

Онон үлэм бастакы сыала – хочуолунай туттарыыта, куухуна оһоҕун саҥардыы, дьиэни өрөмүөннээһин этэ. Күннээҕи кыһалҕаҕа оттук чоҕу, маһы булуу, о.д.а. хаһаайыстыбаннай боппуруостары быһаарыы үтүмэн үгүс буолара.

Ити сыл (1971) “Якутколхозстрой” (начаалынньык Кычкин Иван Алексеевич) тэрилтэни кытары шефтэһэн, хочуолунай саҥардыллан, үлэҕэ киирбитэ. Мархаттан тыһыынча кирпииччэни кэпсэтэн, саҥа оһохтоммуппут. Бөлөхтөр хосторун өрөмүөннэнэн, кырааскаланан бэрээдэктэммиттэрэ. Онтон, дьэ, оҕолорбутун ылан үлэлээн барбыппыт. Куоракка аан бастакы сахалыы тыллаах уһуйаан буолбуппут.

Үлэбитин бэрэбиэркэлии, Саха АССР үөрэҕин миниистирин солбуйааччы Александра Федоровна Охлопкова, инспектор Екатерина Николаевна Кириллина, куорат үөрэҕин управлениетыттан сэбиэдиссэйэ Григорий Пунхаевич Ким кэлэн, үлэбитин хайҕаан барбыттара. Миэхэ, саҥа үлэлээн эрэр салайааччыга, ол эрэлбэр эрчими эппитэ.

Мин дьылҕабар махтанарым – олоҕум суолугар үтүө дьону көрсөрбөр. Аттынааҕы нууччалыы 23-с дьыссаат сэбиэдиссэйэ, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна Тетерина Елизавета Прокопьевна улаханнык көмөлөһөрө, ийэм кэриэтэ буолбута. Отчуоттары оҥорорго, төрөппүттэри, кэлэктииби биир ситимҥэ тутан салайарга олус туһалаах сүбэлэри биэрэрэ: педсоветы хайдах ыытарга, дьону хайдах үлэҕэ ылыы ымпыгар-чымпыгар тиийэ. Онон мин үлэм маҥнайгы улахан настаабынньыга Елизавета Прокопьевна -- дьылҕам бэлэҕэ. Кини соҕотох кыыһа Татьяна Прокопьевна Ткачук эмиэ педагог, 11-с №-дээх оҕо саадын сэбиэдиссэйэ этэ.

Олус көхтөөхтүк үлэбитин саҕалаабыппыт. Педагогическай, тэхэниичэскэй үлэһиттэр биир сыалга үлэлиир сомоҕолуу күүстээх хамаанда буолбуппут. Эдэрбит да бэрдэ кыайдаҕа. Бэл, күргүөмүнэн Хатастан субуотунньуктаан, цемент, кафель тиэйэн аҕалбыппыт. Оччотооҕуга эрэйинэн көстөр матырыйааллар этэ. Дьэ, онтукабытынан аны дьыссааппыт тиэргэнин иһигэр кыра фонтаннаах бассейн оҥорбуппут.

Уһуйааммыт дьиэтэ бэс чагда быыһыгар турара. Тэлгэһэбит да киэҥэ. Оччолорго куорат кытыыта этэ. Онон салгына чэбдигэ. Оҕолору элбэхтэ таһырдьа сырытыннарарбыт. Оонньоторго усулуобуйата табыгастааҕа.

Сайынын оҕолору верандаҕа аһатарбыт, утутарбыт. Үчүгэй да этэ! Учаастакпыт иһигэр икки улахан тэпилииссэ туттаран, помидор, оҕурсу үүннэрэрбит, оҕолорго сибиэһэйдии сиэтэрбит.

1979 сылтан Владимир Васильевич Ефимов начаалынньыктаах “Якутсовхозстрой механизация” управлениетын кытта шефтэспиппит.  Дуогабар түһэрсэн, иккис куорпуспут тутуутун үлэтин саҕалаабыппыт. Шефтэрбит, төрөппүттэрбит көмөлөрүнэн 1980 сыллаахха саҥа иккис куорпус үлэҕэ киирбитэ. Үс бөлөхтөөх дьыссаат буолбуппут.

 “Якутсовхозстройдарбыт” барахсаттар куухунабытын хапытаалынайдык өрөмүөннээбиттэрэ. Ититэр ситиммитин щиттээн, кырааскалаан, анал миэбэл, үөрэх босуобуйаларын булууга элбэх көмөнү оҥорбуттара. Саҥа үлэһиттэр эбиллибиттэрэ, ыстаапка аҥаара көрүллэн, завхоз анаммыта. Степанида Степановна Алексеева үлэҕэ киирбитэ. Ол иннинэ оҕолорго аһылыгы бэйэм илиибинэн таһарым, буларым-таларым. Завхозтанаммын үлэм биллэ чэпчээбитэ.

Оҕолор саамай кэтэһиилээх киһилэрэ ТМЦ сыаҕын маастара Семен Михайлович Лосев этэ. Кини оҕолорго араас оонньуурдары, дьарыктарга наадалаах тэриллэри оҥороро, бэл, оҕолору кытта тэҥҥэ оонньуура. Ол туһунан 1979 сыл сэтинньи 1 күнүгэр “Кыым” кэрэспэдьиэнэ В.Васильев-Харысхал “Баар буолуум өрүү мин” диэн ыстатыйата туоһулуур.

Оччотооҕу кэм ирдэбилинэн, интернациональнай иитиигэ улахан болҕомто ууруллара. Бөлөхтөргө анал муннуктар бааллара. Холобур, нуучча прикладной искусствотын билиһиннэрэн, гжель оҥоһуктары мунньарбыт. Биир эркиҥҥэ саха иһитэ-хомуоһа кэчигирээбитэ.

Ити кэмҥэ улахан кыахтаах, талааннаах, сахалыы куттаах, ырыа аргыстаах Устинья Алексеевна Игнатьева дьыссааппыт үлэтин  сэргэхсиппитэ. Оҕолорго аналлаах ырыалары айан, кырачааннарга сахалыы бастакы ырыанньыгы оҥорбута. Муусукаҕа үөрэтэригэр араас методичкаларга сигэнэрэ.

Сайын ахсын ыһыах ыһар этибит. Ол саҕана, буолаары буолан киин куоракка, эбиитин оҕо саадыгар, ким биһиги курдук сахалыы сиэри-туому өрө туппут үһүө? Тыаттан киирбит саха төрөппүттэрбит олус сөбүлээн, тиэргэммитигэр ыһыах ыһар үтүө үгэскэ кубулуйбута. Куорат оҕолоро тойук туойан, оһуохай этэн, хомуска оонньоон, сахалыы ыллаан, төрүт оонньууларга күрэхтэһэн, туспа култууралаах улуу омук ыччата буолалларын билэ, өйдүү улааталлара. Ийэлэр, үлэһиттэр сахалыы аһы-үөлү дэлэччи астаан тардарбыт. Бу национальнай бырааһынньыкпытыттан сүргэбит көтөҕүллэрэ, үөрүүбүт үрдүүрэ. Ити туһунан “Кыым” хаһыат фотосуруналыыһа Еремей Порядин “Кырачааннар ыһыахтара” диэн репортаж оҥорон турардаах.

Үөрэтиибит-иитиибит сүрүн соруга

Сахалыы дьыссаат буоламмыт, нууччалыы эйгэлээх куорат оҕолорун сахалыы тыыҥҥа уһуйуу -- үөрэтиибит-иитиибит сүрүн соруга этэ.

ССРС Үөрэххэ министиэристибэтиттэн Екатерина Николаевна Бажанова кэлэн, научнай үлэтин биһиги дьыссааппытыгар, билиҥҥи тылынан эттэххэ, апробациялаабыта. Кини саха оҕолоругар нуучча тылын үөрэтэр методичкабытын биһирээбитэ уонна Москубаҕа тахсар “Дошкольное воспитание” сурунаалга үлэбитин сырдаппыта.

Оччолорго ханна да суруллубатар, маннык өйдөбүл олохсуйан хаалбыт этэ “Сайдыылаах саха нууччалыы саҥарыахтаах” диэн. Оччотугар санаан көр, ким куорат түгэҕэр турар саха дьыссаатыгар оҕотун сырытыннарара буолуой? Биллэн турар, дьиҥ чахчы сахалыы куттаах, норуоттарын кэскилин саныыр төрөппүттэр. Оннук баҕалаах дьоннуун алтыһан үлэлииргэ да чэпчэкитэ. Оҕолорун сахалыы тыыҥҥа иитиигэ туруулаһар дьон этилэр. Олор ортолоругар бааллара: университеттан билигин наука дуоктардара буолбут Г.Г. Филиппов, В.В. Илларионов, оччолорго саха литературатын кафедратын доцена Г.Г. Окороков, “Кэскил” хаһыат үлэһиттэрэ А.В. Васильев-Көрдүгэн, А.Н. Павлов-Дабыл, поэт, драматург, киносценарист Айсен Дойду. Иккис нүөмэрдээх педучилищеттан элбэх кинигэ ааптара, Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ Анна Дмитриевна Слепцова салалтатынан устудьуоннар быраактыкаларын биһиги баазабытыгар барар буолбуттара. Бу үлэ икки өттүттэн туһалааҕа. Биһиги методичка, үөрэтии-иитии өттүнэн сайдарбытыгар тирэх буолара. Араас кэмпириэнсийэлэри, өрөспүүбүлүкэтээҕи сэминээрдэри дьыссааппытыгар ыытар буолбуппут.

Анна Дмитриевна кырачааннарга анаан суруйбут “Мэнигийээммит”, “Оҕону иитиигэ фольклору туһаныы”, “Ким буолуохха” диэн кинигэлэрэ биһиги остуолбут кинигэлэринэн буолбуттара. Кини суруйбут “Чаарчахаан көрдөөх сырыылара” капустник-пьесатын туруораммыт, тэлэбиисэринэн көстүбүппүт уонна “Саха” НКИХ пуондатыгар киирбиппит.

Саамай таһарыылаахтык үлэлээбит кэмим

“Кэскил” дьыссаакка саамай таһарыылаахтык үлэлээбит кэмим эбит дии саныыбын. Кэлэктииппит сүрдээх көхтөөҕө, үлэҕэ баҕалааҕа уонна дьоҕурдааҕа.

Саҥа аһыллыахпытыттан араас сылларга кыһамньылаах иитээччилэр үлэлээбиттэрэ. Кинилэр ааттарын хаһыакка толору ааттыыбын: Варвара Васильевна Пестерева, Варвара Васильевна Постникова (Аммосова), Тамара Ивановна Акимова, Сусанна Степановна Петрова, Зинаида Егоровна Яковлева, Ульяна Михайловна Федорова, Валентина Васильевна Кириллина, Зинаида Ивановна Васильева, Анастасия Дмитриевна Попова, Евдокия Михайловна Решетникова. Кинилэр сахалыы тыллаах “Кэскил” уһуйаан бастакы иитээччилэрэ этилэр. Музыкальнай үлэһитинэн бастаан Устинья Алексеевна Игнатьева, 1980 сылтан Зинаида Ивановна Березина ити кэмҥэ үлэлээбиттэрэ.

Тэхэниичэскэй үлэһиттэр көмөлөрө сүрдээх улахана: Раиса Константиновна Старостина, Татьяна Николаевна Ядрихинская, Марфа Гаврильевна Пестрякова, Мария Пантелеймоновна Захарова, Валентина Григорьевна Морохоева, Татьяна Семеновна Кычкина уо.д.а. Кинилэри олус күндүтүк саныыбын. Оччотооҕу усулуобуйаҕа үлэ бөҕөтүн үлэлээн ааспыт дьон буолаллар.

 Сыл ахсын куорат дьыссааттарын ортолоругар ыытыллар социалистическай күрэхтэһии кыайыылаахтарынан буоларбыт. 1986 сыллаахха көһө сылдьар Кыһыл Знамя хаһаайына буолбуппут.

Кэлэктиибинэн уус-уран самодеятельноска куруук кыттарбыт. Хатаска субуотунньуктарга, от үлэтигэр көмөлөһөрбүт.  Айылҕаҕа күргүөмүнэн тахсан сынньанарбыт, оонньуурбут-көрүлүүрбүт.

Куоракка ыытыллар бары тэрээһиннэргэ актыыбынайдык кыттарбыт, ол түмүгэр грамоталарынан, дипломнарынан наҕараадаламмыппыт.

Мин, 51-с №-дээх “Кэскил” оөо уһуйаанын сахалыы тыыннаабыт уонна тыллаабыт киһи, кинилэр күн бүгүҥҥүгэ диэри сахалыы саҥаларын сүтэрбэккэ үлэлии олороллоруттан үөрэбин. Инникитин да үлэлэрэ өссө таһаарыылаах буоларыгар, саха кэнчээри ыччата төрөөбүт тылынан саҥарарыгар, өбүгэлэриттэн бэриллибит үгэстэрин сүтэрбэккэ илдьэ сылдьалларыгар ис сүрэхпиттэн баҕарабын уонна алгыыбын.

“Кэнчээри” хараабылга

Анастасия Михайловна аны 1987 сыллаахха саҥа аһыллыбыт 280 миэстэлээх 21-с №-дээх “Кэнчээри” дьааһыла-саадка сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Онтон ыла аны бу уһуйааҥҥа саха фольклорун, төрүт култууратын, сиэри-туому, үгэстэри үөрэтэр буолбуттара.

--Мин ананан кэлэрбэр дьыссаат үһүс этээһэ тутулла турара. Эмиэ үлэ үгэнигэр түспүтүм. Тутууну хас биирдии хардыытын бэрэбиэркэлиирим, маны сэргэ оҕолорго таҥастарын, бөлөхтөргө миэбэл атыылаһыыннан дьарыктаммытым. Үөрэх босуобуйаларыгар тиийэ толкуйдаан, комплектация оҥорбутум. Малбытын Даркылаахха турар “Горснаб” тэрилтэттэн ыларбыт. Сайын оройо буолан ип-итии этэ. Хата, байыаннайдар саллааттары көмөлөһүннэрэн абыраабыттара. Аны туран, бу малы харабыллыырга киһибит суоҕа, онон бэйэм хоно сытан кэтиирим. Күһүн тымныйбыта. Тыал курдаттыы үрэрэ. Ититии киирэ илик тоҥ хаһаа дьиэҕэ хонон турааччыбын. Арылларбыт биир ый хаалбытын кэннэ, завхоз биэрбиттэрэ.

Дьыссааппыт аһыллыыта ахсынньыга буолбута. Саҥа дьылы үөрэ-көтө саҥа дьиэҕэ көрсүбүппүт.

Тыаҕа үөскээбит буоламмын эбитэ дуу, мин саха оҕото сахалыы иитиллиэхтээх диэн өйдөбүллээхпин. Ол иһин хара маҥнайгыттан саха оҕолорун ылар мөккүөрдээҕим. Онтум, биллэн турар, бастаан кыаллыбатаҕа. Бу эргин байыаннайдар уонна сибээс үлэһиттэрэ, үксэ атын омуктар олорор этилэр. Эбиитин Дьокуускай куорат 52-с №-дээх уһуйаанын оҕолорун биһиэхэ көһөрбүттэрэ, ол дьыссаат оннугар санаторий аһыллар диэн буолбута.

Уларыйыы-тэлэрийии кэмигэр ыал-ыалынан соҕуруу көспүттэрэ, тыаттан киирии элбээбитэ. Өрөспүүбүлүкэбит суверенитеттаммыта, үөрэхпитигэр сахалыы бырагырааманы ылыммыппыт. Онтон ыла сахалыы бөлөхпүт элбээн барбыта. Саха Сиригэр олорор бары омуктар саха тылын билиэхтээхтэр диэн санааттан, биһиги нууччалыы тыллаах оҕолорго саха тылын орто бөлөхтөн үөрэтэр буолбуппут.

 Ас-үөл өттүгэр олохтоох бородууксуйаны туһанарбыт. Ырыынак кэмэ сайдан, сибиэһэй аһы булар түргэтээбитэ. Улахан болҕомтону оскуолаҕа барарга, үөрэнэргэ бэлэмнииргэ уурарбыт. Бу түмүгэр оҕолор үксэ ааҕан тахсаллара, гимназияларга киирэллэрэ. Араас таһымнаах куонкурустарга, күрэхтэһиилэргэ ситиһиилээхтик кыттарбыт. Биир идэлээхтэрбитигэр куурустары, сэминээрдэри, кэмпириэнсийэлэри ыытарбыт, устудьуоннар педагогическай быраактыкаларын барар тирэх баазалара буолбуппут.

Дьыссааппыт 280 миэстэлээх этэ даҕаны, дьиҥинэн, испииһэгинэн 566 оҕоҕо тиийэ сылдьыбыппыт. Биирдии бөлөххө 47-50 оҕо сылдьара. Кырачааннары миэстэ тиийбэтиттэн 3 ярустаах ороннорго үөһэ өттүгэр тэллэх ууран сытыарарбыт. Маныаха сорох байыаннайдар кэргэннэрэ кэлэн кыыһыраллара. Ону өйдөтө сатыырым: “Сорох дьыссаатттарга оннооҕор раскладушканан сыталлар, утуйан тураат, оҕолор бэйэлэрэ хомуйаллар”, -- диэн.

“Кэнчээри” детсад арылларыгар 100-тэн тахса үлэһиттээх этэ. Онтон кэлин оптимизация диэн ааттаан аччатан кэбиспиттэрэ.

Урут кэлэктиип бэйэтин улахан хараабыл курдук сананара. Нууччалар, сахалар, атын да омуктар бары биир сомоҕо буолан, кэскил байҕалын устун устарбыт. Үлэҕэ сүүс киһиттэн кимнээх эмэ кыыһырсыбыттарын өйдөөбөппүн. Оннук эйэлээх этибит. Араас тэрээһиннэргэ кыттыыны ыларбыт. ГТО туттарарбыт, хайыһардыыр, сүүрэр этибит. Төрөппүттэр көмөлөрө олус улахана, туохха барытыгар ылсыһан иһэллэр этэ.

Анараа дьыссаатттан миигин кытта кэлсибиттэр эмиэ бааллара. Холобур, Т.И.Акимова, Т.Д. Габышева. “Кэнчээригэ” Сусанна Степановна, Петрова, музыкальнай үлэһиттэр Изабелла Ивановна, Лена Семеновна Кычкина, билигин даҕаны үлэлии сылдьар Людмила Августовна, Варламова Прасковья Гаврильевна, Жанна Николаевна Саввинова уо.д.а. истиҥник саныыбын. Завхоһум украинка кыыһа Наталья Солодовник уһуннук үлэлээбитэ. Кини идэлээх сойууспут бэрэссэдээтэлэ этэ.

***

Анастасия Михайловна Лазарева 52 сыл сыл устата эҥкилэ суох оҕо иитиигэ сыратын, билиитин-көрүүтүн биэрбит салайааччы бэһис сылын  сынньалаҥҥа олорор. “1966 сылга биир идэни талан баран, 72 сааспар диэри үлэлээтим. Ивановтар педагогическай династиялара олохтонно. Билиҥҥитэ уопсай ыстааспыт 370 сыл буолла”, - диэн этиитинэн кэпсэтиибитин түмүктээтибит. 

Галина Матвеева