Бэлиэ күн

Матвей Васильевич Мучин СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, «Доҕордоһуу» уонна «За пользу Отечеству» уордьаннар кавалердара, «Дойдуга бэриниилээх буолуу иһин» мэтээл уонна Санкт-Петербург Петровскайдааҕы Наука уонна Искусство Академиятын М.В.Ломоносов аатынан бириэмийэ лауреата, Ригатааҕы авиационнай университетын дуоктара уонна Герцен аатынан Арассыыйа педагогическай университетын үөрэҕириитин бочуоттаах дуоктара, Ураллааҕы юридическай академия учуонай Сэбиэтин бочуоттаах чилиэнэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Баатара, Төҥүлү, Нөөрүктээйи нэһилиэктэрин уонна Санкт-Петербург куорат Петровскай уокуругун бочуоттаах олохтооҕо, А.Е.Кулаковскай аатынан Саха өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, педагогическай наука хандьытаата, хайыһарга ССРС успуордун маастарын хандьытаата.

«Илин хатыҥ быыһынан эн былаатыҥ элэҥнээн сүтэрин күүтэ-ахта хааларбыт»

Матвей 1941 сыллаахха олунньу 11 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас Баатаратыгар быстар дьадаҥы ыалга 11-с оҕонон күн сирин көрбүтэ. Буор муосталаах хотону кытта холбуу турар муус түннүктээх, саах сыбахтаах, көмүлүөк оһохтоох саха балаҕаныгар төрөөбүтэ-үөскээбитэ. Манна тоҕус сааһын туолуор диэри олорбута. «11 оҕоттон төрдүө эрэ буолан хаалбыппыт. Икки эдьиийим уонна убайбын Бүөтүрү кытта мин. Мин 11 ыйдаахпар аҕам олохтон туораабыта. Ийэбит барахсан айылҕаттан кытаанах доруобуйалаах буолан быһыылаах, биһигини иитэр туһугар биир күн сынньанан көрбөккө үлэлиирэ. Кини мэтээллэрдээх удаарынньык ыанньыксыт, биир сыл Москваҕа ВДНХ-ҕа барар чиэскэ тиксибитэ. Ол курдук сэрии сылларыгар сут дьыллар сатыылаабыттарыгар хоргуйан өлүөхпүтүн Баатара Өргөннөөх учаастагар холкуос бэрэссэдээтэлинэн Михаил Андреевич Трифонов тахсан үлэлээбитэ, кини биһиэхэ уулаах тыһаҕас биэрэн, онон тыыннаах хаалбыппыт», -- диэн оҕо эрдэҕинээҕитин кэпсиир.

Ийэлэригэр дириҥ тапталларынан угуттанан Мучиннар олохторо тыргыллан истэҕэ. Матвей Васильевич доҕоругар, Чурапчы улууһун баһылыгынан таһаарыылаахтык үлэлээбит Иннокентий Николаевич Аммосовка кэпсээбитин кини уйадыйан туран, бу курдук ахтар: «Матвей кэпсээнин истэн ытамньыйыах курдук буолаҕын. “Арай биирдэ ийэбит илин сайылыкка олорор ыалларга ыам кэнниттэн барда. Онтон биһиги дьэ кэлэрин кэтэһэммит эбиэт саҕаттан тэйиччи үрэх кытыытыгар турар хатыҥнар быыстарын манаһабыт. Өөр да өр кэтэһэбит. Ийэбит кэлэн биэрбэт. Онтон дьэ хатыҥнар быыстарынан былаата кылбаҥнаан, сүүрэр-хаамар икки ардынан кэлэн иһэрин көрөммүт, оо, биһиги убайбытынаан төһөлөөх үөрбүппүт буолуой!” диэн доҕорум кэпсээн турардаах». Ити түгэни быраас идэтин баһылаабыт Матвей Васильевич убайа Петр Васильевич кэлин хоһоонугар хоһуйбут.

Баарыҥ онно бараммат түбүктээх

 Хотонтон көстүбэт күндү ийэбит

 Эдэрчи бэйэҥ үлэҥ быыһыгар

Көс-көс сиринэн эргиллэн кэлэриҥ.

Илин хатыҥ быыһынан

Эн былаатыҥ элэҥнээн сүтэрин

 Күүтэ-ахта хааларбыт.

Илин хатыҥ быыһынан

Эн былаатыҥ элэҥнээн кэлэрэ

Туохха тэҥнээх буолуоҕай!

Кэтэһэн, ахтан, сөп буолан,

 Эн диэки сырсарбыт.

 Эйигин буламмыт,

муҥурдаммат эн кыаххар

эрэнэн сири билбэт буоларбыт..

 Мучиннар ийэлэрэ Прасковья оҕолорун ситиһиилэринэн дьоллонон 97 сааһыгар диэри олорбута.

Билии сырдык аартыгынан

Матвей үөрэҕэр бастыҥа тута биллибитэ. Өргөннөөх оскуолатын алын кылааһын Сталин төбөлөөх наҕараадалаах бүтэрбитэ. Аан дойдуга аатырар-сураҕырар “Артекка” сынньанар үрдүк чиэскэ тиксибитэ. Оччолорго Саха сириттэн “Артекка” сынньанар чиэс 3-4 сылга биирдэ эмэ тиксэрэ.  Төҥүлү орто оскуолатын 1960 сыллаахха үрүҥ көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ, олох киэҥ суола кини иннигэр тыргыллыбыта. Ол эрээри, Матвей оскуола кэнниттэн «Оскуола – производство – үрдүк үөрэх» диэн ыҥырыыны оҥорон, эппит тылыгар туран, тыа сиригэр үлэлии хаалбыта. Баатараҕа учууталынан үлэлээбитэ. Онтон оройуоҥҥа комсомуол райкомугар иккис сэкирэтээринэн талбыттара. Ол кэннэ Магадаҥҥа физико-математическай институтка үөрэммитэ. Матвей Мучин Магадаҥҥа үөрэнэр кэмнэригэр хайыһарынан утумнаахтык дьарыктанар эбит. Уһук Илин уонна Сибиир күрэхтэһиилэригэр успуорт маастардарын кытары тэҥҥэ киирсэрэ. ССРС успордун маастарын нуорматын толорбута. 1970 сыллаахха үөрэҕин бүтэрэн төрөөбүт дойдутугар төннүбүтэ. Онно кинини Мэҥэ Хаҥалас Павловскай оскуолатын дириэктэринэн анаабыттара. «Павловскай оскуолатыгар уонча сыл үлэлээбитим. Новатор, энтузиаст учуутал Раиса Яковлевна Антонованы кытары методическай үлэни сайыннарбыппыт, оҕо сайдыытын түстээн, төрөппүтү, нэһилиэнньэни түмэ тардыбыппыт. Бу үлэбит туһунан научнай дакылаат оҥорон Ростов-на-Дону, Саратов куораттарыгар ыытыллыбыт кэмпириэнсийэлэргэ иһитиннэрбитим. Оскуолабыт үлэтин уопутун кытта билсэ, көрө оччолорго Үөһээ Бүлүү райкомугар үлэлии сылдьар Михаил Ефимович Николаев кэлэ сылдьыбыта. Кини ол саҕаттан сайдыы төрдө үөрэх буоларын билэр эбит», -- диэн Павловскай оскуолатыгар айымньылаахтык үлэлээбит сылларын ахтар.

Үрдүк тыһымҥа

Матвей Васильевич Мучины аны бартыыйынай-сэбиэскэй үлэҕэ аныыллар, үрдэтэллэр. Оччолорго дьон чулуута эрэ баартыйа үлэтигэр ананара. Икки сыл (1979-1981) өрөспүүбүлүкэҕэ саамай улахан В.И.Ленин аатынан сопхуоска парткомнаабыта. Ол кэннэ Хабаровскайдааҕы баартыйа үрдүкү оскуолатыгар 2 сыл үөрэммитэ. Үөрэҕин бүтэрэн, өй-санаа өттүнэн сиппит-хоппут Матвей Мучин дойдутугар эргиллэн кэлэн, 5 сыл Мэҥэ Хаҥалас баартыйатын райкомун иккис сэкирэтээринэн, оройуон исполкомун бэрэссэдээтэлинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.

Таһаарыылаах үлэлээх Матвей Мучины 90-с сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талбыттара. Дойду олоҕор 90-с сыллар улахан дьалҕааны аҕалбыт кэмнэринэн буолаллар. Маныаха Матвей Васильевич уонна кинини кытта биир сыалга-сорукка сылдьар улуу дьоммут баар буоланнар, ити сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин статуһун уонна суверенитетын декларацията ылыллыбыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуона бигэргэммитэ.

90-с сылларга Саха сиригэр каадырдары бэлэмнээһин, иитии боппуруостарыгар улахан болҕомто ууруллубута. Бу улахан эппиэтинэстээх үлэни Михаил Ефимович Николаев Матвей Васильевич Мучиҥҥа итэҕэйбитэ. Бу сылларга саха ыччата тас дойдуларга үөрэнэр кыахтаммыта. Үөрэх сайдыы төрдө буолбутун туһунан санаатын Матвей Васильевич бу курдук этэр: «1990 сыллаахха Саха сирэ үрдүк үөрэххэ үөрэнэр устудьуоннарын ахсаанынан  Арассыыйаҕа 45-с миэстэҕэ сылдьар этэ. Үөрэх боппуруоһун күүскэ туруоруу түмүгэр, 10 сыл буолан баран, Саха сирэ Москва, Санкт-Петребург куораттар, Татарстан өрөспүүбүлүкэтин уонна Тюмень уобалаһын кэнниттэн 5-с миэстэҕэ тахсыбыта. Ол бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев ыыппыт бэлиитикэтэ саамай сөптөөҕүн дакаастаабыта».

Матвей Васильевич СӨ каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ департамент салайааччытынан үлэлээбит сылларын бу курдук ахтар: «Оччолорго тус сыаллаах миэстэни тыырыыны учуонай сэбиэт быһаарара. Сэбиэти ректордар сүрүннүүллэрэ. Онон атын дойду уонна киин куораттар үрдүкү үөрэх кыһаларын ректордарын кытары күүскэ үлэлэспитим. Кытайы кытары сыһыан олохтонорун өтө көрөммүт, 1992 сылтан олус элбэх оҕону бу норуот тылыгар Хабаровскайга, Благовещенскайга, Москваҕа, Санкт-Петербурга үөрэттэрбиппит. Бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Саха сиригэр доруобуйа харыстабылын салаатын сайыннарыыга үлэтин туһаайбыта. Ол иһин биһиги Санкт-Петербурдааҕы, Москватааҕы мэдиссиинискэй үөрэх кыһаларыгар, тас дойдуларыгар элбэх оҕону үөрэттэрбиппит, наука каадырдарын бэлэмнээбиппит, ол саҕана үөрэммит ыччаттан элбэх учуонайдар үүнэн-сайдан тахсыбыттара».

2000 сылтан бэттэх Саха циркэтэ Арассыыйаҕа биллэн барбыта. Манна үлэлиэхтээх оҕолору департамент Кытайга анаан-минээн бэлэмнэппитэ. Үгүс өрүттээх кэпсэтии-ипсэтии, сүүрүү-көтүү үтүө түмүгэр сахалар Кытайга баран үөрэммиттэрэ.

Статистика сыыппараларынан кэпсиир буоллахха, 1997-1998 сс. үөрэх сылыгар М.В.Ломоносов аатынан Москватааҕы университекка Саха сириттэн 45 оҕо үөрэнэ киирбит. Тэҥниир буоллахха, ити сыл Башкортостантан – 28, Удмуртияттан уонна Чувашияттан 9-туу, Татарстантан – 11, Бурятияттан – 3 оҕо киирбиттэр. Бу көрдөрүү  Матвей Васильевич Мучин үтүөтүнэн ситиһиллибитэ саарбахтаммат. Ол курдук, саха оҕолоро Англияҕа, Эмиэрикэҕэ, Кытайга, Канадаҕа уо.д.а. улахан сайдыылаах тас дойдуларга баран үөрэммиттэрэ.

Матвей Васильевич Мучин элбэх кэрэхсэбиллээх үлэтиттэн өссө биири ойо тутан кэпсиир буоллахха, 2002 сылтан Санкт-Петербурга Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн үлэлии олорон, Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Ленинграды көмүскээһиҥҥэ сураҕа суох сүппүт саха байыастарын уҥуохтарын көрдөтөн, 30 киһи аата биллэн, кинилэр сырдык кэриэстэрин чиэстиир мэҥэ бэлиэни туруортарбыта. 

Матвей Васильевич билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Кини олоҕун аргыһа Елена Дмитриевналыын биэс оҕону улаатыннаран, сиэн минньигэһин билэн олороллор.

Матвей Васильевич бу күннэргэ 80 сааһын бэлиэтиир. Өрөспүүбүлэкэ дьонун-сэргэтин туһугар үлэтэ кэскиллээх буолбута чуолкай. Ол дьон-сэргэ кинини билинэриттэн, сыаналыырыттан, сөбүлүүрүттэн, хайгыырыттан көстөр. Биһиги эрэдээксийэбит кэлэктиибэ ытыктыыр, киэн туттар киһибитигэр Матвей Васильевичка истиҥ эҕэрдэбитин тиэрдэбит.

Альбина Тарабукина «Үтүө тылынан» биэриитин туһанан Сардаана КУЗЬМИНА бэлэмнээтэ.