Бэлиэ күн

Быйыл дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин алтынньы үһүс өрөбүлүгэр Аҕа күнүн бэлиэтиир туһунан Ыйаахха илии баттаата. Бу бырааһынньык эмиэ Саха сириттэн силистээх. Тоҕо диэтэххэ, биһиги 1999 сылтан ыла Аҕа күнүн бэлиэтээн кэллибит.

Арассыыйа таһымыгар тахсарыгар турууласпыт дьонтон биирдэстэрэ Айхал Иванович Габышев буолар. Кини өрөспүүбүлүкэҕэ Аҕа лигатын 2010 сылтан салайар.

Туруорсубуппут туолла

Айхал Габышев этэринэн, Саха сиригэр Аҕа күнэ муус устар ый бастакы өрөбүлүгэр ыытыллара саамай сөптөөх дьаһал. Бу кэмҥэ айылҕа уһуктар, уһун тымныы кыһын кэннэ дьон-сэргэ сэргэхсийэр, дьиэҕэ бүгэн олорбокко, салгыҥҥа талаһар. Халлаан сылыйан, өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕа күрэҕин таһырдьа ыытар үтүө үгэс олохсуйбута: толооҥҥо, былаһааккаҕа, түһүлгэҕэ. Онно кинилэр остуолбаҕа ыттан тахсарга, мас хайытарга, ойбон алларарга, саанан ытарга о.д.а. куоталаһаллар. Бу спортивнай тэрээһин 1999 сылтан ыытыллар. Бүтэһигин былырыын Мэҥэ Хаҥалас Тиэлигитигэр буолбута. Дьокуускайга эмиэ уокуруктар икки ардыларыгар ыытыллар. Үксүн кыһыны атаарыы кэмигэр буолааччы. Маны таһынан «Сыл бастыҥ аҕата» куонкурус баар. Итиэннэ “төгүрүк остуоллар”, сэминээрдэр буолаллар.

Оттон Арассыыйаҕа Аҕа күнүн 2012 сылтан ыла туруорсаллар. 2017 сыллаахха Дьокуускайга Аҕалар II сийиэстэрэ буолан ааспыта. Онно Аҕа күнэ дойду үрдүнэн бэлиэтэниэхтээҕин туһунан этиини резолюцияҕа киллэрбиттэрэ.

2015 сыллаахха Аҕа лигата Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата Александр Сидякинныын “төгүрүк остуолу” тэрийбитэ. Дьокутаат бу этиини өйөөбүтэ. Ол иһин өссө күүскэ үлэлээн барбыттара. Быйыл РФ Бэрэсидьиэнин иһинэн оҕо быраабын көмүскүүр боломуочуйалаах Анна Кузнецовалыын көрсөн кэпсэтэн, сиһилии ырытыһан, хас даҕаны сыллаах туруорсуулара үтүө түмүктээх буолла. 

Барыга бастакыбыт

--Арассыыйаҕа сахалар аан бастакынан Аҕа күнүн ылыммыппыт. Өссө 1999 сыллаахха бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев Ыйааҕа тахсан, аҕа суолтатын өрө тутууга, дьиэ кэргэн бигэ туруктаах буоларыгар киэҥ далааһыннаах үлэ тэтимнээхтик саҕаламмыта. Аны туран, 1993 сылтан Саха сиригэр Ийэ күнэ бэлиэтэнэр. Эмиэ бастакынан биһиги саҕалаабыппыт. Ол иһин биһиги Михаил Ефимовичка уонна кинини кытта бииргэ үлэлээбит хамаандатыгар махтаныахтаахпыт. Итиэннэ Егор Афанасьевич Борисов бэйэтин Ыйааҕынан эмиэ элбэх бэлиэ күннэри олохтообута. Холобура, Булчут күнэ, Уол оҕо, о.д.а. Дойду үрдүнэн итинник бырааһынньыктар ханна да суох эрдэхтэринэ. Онон сахалар бары саҕалааһыҥҥа пионердар буолабыт, – диэн Айхал Габышев төрөөбүт омугунан киэн туттар санаатын үллэстэр.

Саха аҕата хайдах буолуохтааҕый?

Бу боппуруос инникитин аҕа аатын сүгүөхтээх ыччакка, үүнэр көлүөнэҕэ чөмчөкөтүн иһиттэн төлөрүйбэккэ эргийэ сылдьыахтаах! Кистэл буолбатах, билигин олус элбэх соҕотох ийэ баар. Бу аҕа эппиэтинэһэ суоҕуттан тахсара саарбаҕа суох. Оттон саха аҕата хайдах буолуохтааҕын туһунан Айхал Габышев маннык толкуйдуур:

--Аҕа диэн мин өйдөбүлбэр олус дириҥ суолталаах. Айар-тутар, булар-талар, дурда-хахха, күүс-көмө буолар дьоҕурдаах киһи аҕа буолар. Хас биирдии уол оҕо аҕа буоларга дьулуһуохтаах, эрдэттэн бэлэмнэниэхтээх. Уол оҕо ыра санаата элбэх оҕолоох аҕа буолуу буолуохтаах. Уол оҕо, эр бэрдэ, эр киһи, аҕа, эһээ, хос эһээ диэн таһымнар бааллар. Хос биирдии аҕа хос эһээ буоларга дьулуһуохтаах. Оччоҕо эрэ ситим салҕанар, омук ахсаана элбиир, дойду сайдар кыахтанар. Хас биирдии уол өй-санаа, эт-хаан өттүнэн аҕа буолууга бэлэмнэниэхтээх. Уопсайынан, саха омук аҕа диэн өйдөбүлү өрө тутуохтаах, оччоҕо дьиэ кэргэн бигэ туруктаах, ис тутула бөҕө, олох оллуругар-боллуругар, очурдарыгар оҕустарбат буолар. Аҕаны өрө тутуу айылҕа сокуона. Омук быһыытынан Ил Дарханы аҕа курдук көрүөхтээхпит. Айбыт аҕаны үөҕэр, сирэй-харах анньар сыыһа, кэхтии буолар.

Бу санааны кытта сөпсөһөбүн, итиэннэ мин санаабар, дьахтар уонна эр киһи иккиэннэрин өттүлэриттэн ити айылҕабыт сокуона тутуһуллуохтаах. Маны таһынан, Айхал Габышев салайар Лигатын чилиэннэрэ М.К.Аммосов аатынан ХИФУ устудьуоннарыгар хаһыс да сылларын аҕа буолуу туһунан куурустары ыыталлар. Сэҥээрээччи ахсаана сыллата элбиир. Аҕа суолтатын өйдөтүүгэ өссө да элбэҕи оҥорор былааннаахтар.

700 түмсүүнү түмэн

Аҕа лигата 2007 сыллааха тэриллибит. Үтүө үгэскэ кубулуйбут тэрээһиннэрэ сыллата элбии турар. Ыал арахсыбатын, ийэ төрүөхтээх оҕотун түһэттэрбэтин, ыал аҕата идэлээх, дьарыктаах буоларын, дьиэ кэргэн чөл олоҕу тутуһарын туһугар утумнаах үлэни ыыталлар. Ситиһиллибитинэн дуоһуйбакка, саҥа бырайыактары олоххо киллэрэн иһэллэр. Сөп ээ, судаарыстыба тирэҕэ дьиэ кэргэн буоллаҕа эбээт. Дьиэ кэргэн бигэ туруктаах  – судаарыстыба бөҕө тирэхтээх.

Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бу Лига 700 аҕа түмсүүтүн түмэр. Ол аата 45 тыһыынча аҕа Лига үлэтигэр көхтөөх кыттыыны ылар. Кэмиттэн кэмигэр саҥа сокуоннары дьүүллэһэллэр. Бүтэһигин РФ Конституциятыгар киирбит көннөрүүлэри ырыппыттара, санааларын эппиттэрэ. Онно 72-с ыстатыйаҕа дьиэ кэргэн сиэрин көмүскүүр этии киирбитин биһирээбиттэрэ. “Лига барыларыгар аһаҕас. Дойду, норуот, сайдыы туһугар үлэлиир баҕалаах аҕалары ыҥырабыт. Баҕа санаа эрэ наада. Үлэ хара баһаам. Бэйэм 5 оҕолоохпун, арыгы испэппин, табах тардыбаппын. Биһиэхэ бары өттүнэн холобур буолар аҕалар наадалар”, – диэн Айхал Габышев түмсүүгэ аҕалары ыҥырар.

Аҕа уонна оҕо сыһыана

--Аҕа алгыһынан арчылан, ийэ мичээринэн сырдаа, оҕо саҥатынан дьоллон, саха мааны ыала! Бу этиинэн саха ыалын ойуулуохха сөп, – диир Айхал Иванович. – Аҕа бэйэтин холобурунан оҕону иитиэхтээх, үлэттэн толлубат буоларга бэлэмниэхтээх. Оҕотугар үрүҥү-хараны, үчүгэйи-куһаҕаны араарарга үөрэтиэхтээх. Дойдуга бэриниилээх гына иитэн таһаарыахтаах. Оҕо төрөппүттэрин, дьиэтин, омугун, төрөөбүт тылын, дойдутун ис сүрэҕиттэн таптыахтаах. Оччоҕо эрэ сүнньүлээх киһи буола улаатар. Чахчы даҕаны, саха омук айылҕаҕа чугас. Биһиги үрүҥ күҥҥэ, айылҕаҕа, өбүгэлэрбитигэр сүгүрүйэбит. Атын омуктар итэҕэллэрэ биһиэхэ сөп түбэспэт. Ол иһин оҕону иитиибит эмиэ уратылардаах.

Аҕа лигатын инники былааннара күн-түүн элбээн иһэр, саҥаттан саҥа саҕахтары арыйабыт, дойдубутугар дьиэ кэргэн бигэ туруктаах буоларын туһугар күннэтэ туруулаһабыт!

***

Айхал Габышевка соргулаах соруктарын ситиһэллэригэр, саҥаттан саҥа саҕахтары арыйалларыгар баҕарабыт уонна дойду үрдүнэн Аҕа күнүн туруорсан ситиспиттэринэн эҕэрдэлиибит!

Айаал Молокотин