Сэргээ

Аны туран, бу күннэргэ “коронавирус”, “карантин” диэн тыллар уостан түспэккэ хатыланаллар. Нэһилиэнньэ сэрэнэн-сэрбэнэн олорор. Ол да буоллар үгүс дьон үлэлии-хамсыы сылдьар. Маннык тыҥааһыннаах кэмҥэ аҥардас үлэттэн сылайары ааһан, аймалҕан, ыгылыйыы дьону-сэргэни үүйэ-хаайа тутар. Бу олорон сахаларга стресстэн тахсар ньыма баар дуо, былыр өбүгэлэрбит хайдах сынньанар этилэр диэн толкуйга түстүм.

Бу туһунан учуонайдар тугу этэллэр?

Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн дириэктэрэ Гаврил Торотоев этэринэн, бу туһунан анаан үөрэтии суох. Биирдиилээн источниктарга ити медитацияҕа маарынныыр араас хамсаныылары, үгэстэри лингвист учуонайдар бэйэлэрин үлэлэригэр бэлиэтээбиттэрэ баар буолуон сөп. Оттон фольклор уонна култуура кафедратын ыстаарсай уһуйааччыта Вера Матвеева сахаларга эти-хааны сынньатыы диэн, биллэн турар, баар этэ диир. «Тыылыы тэбэн, илиилэрин тиэрэ ууран сыталлар – сис көннөрүүтэ дэнэр. Симириктээн ылыы диэн баар – кылгас кэмҥэ быстах утуйан ылыы. Оттон ити анаан-минээн үөрэх курдук иһинэн тыыныыны, араас методиканы кэлин айдылар дии саныыбын. Тойукка, арай, тыыныы ньымата баара биллэр. Холобур, уһун тыыннаах, уһуннук  тардар тойуксут диэн. Сорохтор харахтарын симэн олорон, «ммм...» диэн матыып ньыматынан саҥа таһааран, ыарыыларын, сылааларын умналлара. Оттон ол медитативнай тыынар дьарыкка (мантра ааҕыыта эҥин) киирсибэт буоллаҕа дии. Кыһынын олоҥхо, остуоруйа истиитэ, таабырын таайсыы, үһүйээн, хомус түбэлтэ кэпсэтиитэ. Көмүлүөк бэйэтэ ураты тутуулаах — иннигэр сыҕаллан олорон, олоҥхо, остуоруйа эйгэтигэр киллэрэр ураты тутуулаах сырай оһох буоллаҕа. Итиэннэ саха кэпсэтэ олорон сынньанар. Сэлэһэн. Өбүгэлэрбит алааһынан олороллоро.

Биир эмэ ыалдьыт кэлэрэ ахсааннаах. Баардарын-суохтарын ууран аһатан, ирэ-хоро кэпсэтэн, онон сэргэхсийэн, тыыннарын таһаараллара чахчы», – диэн Вера Семеновна быһаарар. Тибет, Индия култууратын курдук духуобунай сынньаныы түүр норуоттарыгар суох эбит. Уруулуу норуоттартан, арай, истиэп эҥэр баара биллэр. Ол курдук, Саян-Алтай татар-монголларыгар медитация баара биллэр. Суолтата диэн бүтүн норуоту көҕүлүүр, түмэр, сирин-уотун кытта ситимин быспат суолталаах эбит. Маны сэргэ тыва норуотугар хабарҕа ырыата (хоомей) сынньатар аналлаах эбит. Ол курдук, бу саамай киһи ис кыаҕын арыйар, күүһүн-күдэҕин мунньунар ньымата диэн учуонайдар бэлиэтииллэр. Оттон улуу нуучча норуотугар дивленье, ладование уонна явленье диэн медитация көрүҥэ баар эбит. Дивленье – бу билигин йогалыырга, медитациялыырга маарынныыр – киһи тугу да толкуйдаабакка, ырыҥалаабакка, холкутуйар турукка киириитэ. Ладование буоллаҕына, туох эрэ чопчу соругу туруоран бүтүннүү онно умса түһүү, киирии диэн быһаараллар. «Оттон саха сэрэнэ-сэрбэнэ сылдьар норуот, куруук тэбэнэ сылдьар. Ол аата ыраастаныы биир көрүҥэ. Бэйэтин бэйэтэ киртэн-хахтан, араас дьаҥтан харыстанар ньымата. Оттон ол тибеттэр дуу, индустар дуу курдук асанаҕа дуу, араас позаҕа олорбута диэн суох», — диэн Вера Семеновна түмүктүүр.

Сынньаныы диэн уопсастыба сыбаабыт көстүүтэ

Оттон ХИФУ профессора, алгысчыт Людмила Ефимова этэринэн, «урут даҕаны биирдиилээн сынньанар ньыма баарын баара буолуо, ол гынан баран сахаларга анаан-минээн үлэттэн сынньанар диэн өйдөбүл суоҕун тэҥэ. Хара сарсыардаттан күн киириэр дылы күннээҕи түбүккэ сылдьаллара. Бу билигин үйэ уларыйан, судаарыстыба иитэн олорор буолан, найыланыы диэн наһаа баар. Оччотооҕуга күннээҕи үлэ билиҥҥи курдук тоҕустан алтаҕа дылы диэн буолбат этэ — дьарык курдук тыҥ хатыытыттан борук-сорукка дылы хамсаналлара – бу тыын суолталаах. Ол иһин эр киһини өрө туталлар этэ. Эр киһитэ суох бары кумалааҥҥа бараллара, дьиэ-уот туттар, олохтоохтук түс-бас олорор кыахтара сотуллара. Үлэттэн сынньаныахтаахпын диэн санаабаттара да буолуо. Олох эйгэтэ оннуга». Людмила Степановна ыһыах суолтатын тоһоҕолуур. «Дьэ, сайын ыһыах кэмигэр дьон-сэргэ түмсэн, кэпсэтэн сынньанара. Урут бырааһынньык курдук суолтата суоҕа, дьон өйүн-санаатын сааһылыыр, сынньанар, аймах-билэ дьонун көрсөр, оонньуур-көрүлүүр этэ. Итиэннэ саха киһитэ куруук хамсана сылдьар. Айылҕаҕа, балыктыы, бултуу, отун-маһын тиэйэ баран иһэн, көннөрү хааман иһэн санаалара-оноолоро, толкуйдара киирэрэ». Били саха оҕуһун мииннэ да ырыаһыт диэн, баҕар, эмиэ сылаа таһаарар көрүҥмүт буолуо... Онон сынньаныы диэн, арааһа, уопсастыба сыбаабыт көстүүтэ да буолуон сөп.

Ирина Ханды