Уопсастыба

Төрүт үгэс

Мындыр ойууһут уус хараҕынан көрөн, тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын үөрэтэн баран, суорумньу кулуубун тэрийэргэ быһаарыммыта. Ити 2006 сыллаахха этэ. Бу ааспыт 16 сыл устатыгар «Кыталык» суорумньу кулууба дьоҥҥо-сэргэҕэ балачча билиннэ. Ол туһунан Алексей Михайлович маннык кэпсиир: 

– Кистэл буолбатах, ханна да тиий, улуустар да кииннэригэр, нэһилиэктэргэ даҕаны, аҥаардас сылдьааччы олус элбэх: огдообо хаалбыттар, арахсыбыттар, адьас да эргэ тахсыбакка сааһырбыт кыргыттар, ойох ылбатах уоланнар... Билэргит курдук, урут биһиги өбүгэлэрбит суол-иис, сырыы мөлтөҕүттэн, үлэҕэ-хамнаска ыктаран даҕаны, үксүгэр суорумньунан холбоһоллоро. Биир эмэ баай киһи ыспыт ыһыаҕар биитэр улахан муҥхаларга ыраахтан-чугастан мустубут дьон бэйэ-бэйэлэрин кытары билсэн-кэпсэтэн,  оҕолорун холбоон, ыал оҥорор туһунан кэпсэтии ыыталлара. Биитэр нэһилиэк биир эмэ мындыр кырдьаҕаһа ханнык алаастарга саастарын сиппит ыччаттар баалларын көрө-билэ сылдьан: «Бу оҕолор бэйэ-бэйэлэригэр бэркэ барсар эбиттэр ээ», -- диэн сылыктаан, бастаан уоллаах кыыс төрөппүттэрин, онтон бэйэлэрин кытары кэпсэтэн, икки өттүттэн сөбүлэстэхтэринэ, ыал оҥортууллара. Онон, суорумньу – саха омук биир төрүт үгэһэ буолар, ону билиҥҥи олоххо сөп түбэһиннэрэн сөргүттэххэ, аҥаардас сылдьар дьон аналларын булуо, олохторун оҥостуо, ыал ийэтэ-аҕата буолар дьолу билиэ, саха ахсаанын элбэтиэ этилэр. Дьэ, итинник санаанан салайтаран, мин «Кыталык» диэн ааттаах суорумньу кулуубун тэрийэн үлэлии-хамсыы сылдьабын.   

Аҥкыаталаах ирдэбил

Сүрүннээн илин эҥээр улуустарга үгүстүк сырыттым, суорумньу күннэрин, киэһэлэрин тэрийдим. Онтум түмүгэ куһаҕана суох, арыый аччатан аахтахха, 200 ыал үөскээтэ! Оҕо-уруу бөҕөтө, киһи үөрэ истэр.

– Ол көрсүһүүлэргэ кэргэннээх дьон «алҕаска» киирэн хаалбаттар дуо?

– Тыый, туох диэтэҥий, кэргэннээхтэри төрүт чугаһаппаппын! Суорумньу элбэх тэрээһинтэн тахсар түбүктээх үлэ. Килийиэннэрбин сороҕор бэйэм ханаалбынан, сороҕор олохтоох дьаһалталар көмөлөрүнэн булабын, биитэр бэйэлэрэ кимтэн эрэ истэн кэлэллэр, төлөпүөннүүллэр. Хас биирдии киһиэхэ докумуон оҥоробун. Бастатан туран, аҥкыата толорторобун, онно кинилэр бэйэлэрин тустарынан уонна туох ирдэбили туруоралларын суруйаллар, ол эбэтэр хайдах киһини кытары олохторун холбуохтарын баҕаралларын, үөрэҕэр, идэтигэр, майгытыгар-сигилитигэр тиийэ сиһилии ыйаллар. Хаартыскаларын биэрэллэр.

– Ол ирдэбиллэрэ хайдах эбитий?

--Дьэ, араас. Тыа дьахтара куоракка көһүөн баҕарар, тыа киһитэ хотоҥҥо сылдьар дьахтарга наадыйар, куорат киһитэ кыбартыыралаах дааманы көрдүүр. Сааһырбыт дьахтар куораттааҕы кыбартыыратын ыал буолбут оҕотугар туран биэрэн баран, кинилэргэ мэһэй-таһай буолумаары, тыаҕа олорор, сүөһүлээх-астаах оҕонньорго тахсыан саныыра эмиэ баар... Төһө киһи – оччо кыһалҕа.

Ол аҥкыаталарынан сирдэтэн, уонна бэйэм сахалыы толкуйбунан билгэлээн, дьоммун билиһиннэртиибин. Сорохтор хайдах эрэ тута сөбүлэһэн, салгыы өссө үчүгэйдик билсэн холбоһоллор. Сорохтор ыпсыылара кыттыбат, биирэ сөбүлээбит курдук буоллаҕына, атына сирэр, оччотугар хайыахпыный, атын партнеру салгыы көрдөөбүтүнэн барабын.

Аналгын көрдөө

Мин дьоммор мэлдьи маннык этэбин: киһи аналын көрдүөхтээх. Куоракка да, тыаҕа да дьиэнэн уонна тустаах үлэнэн эрэ муҥурдана сылдьан, таптал бэйэтинэн кэлэрин төрүт күүтүмэ. Олоххо араас баар, сөбүлүү көрбүтүҥ кэргэннээх биитэр эйиэхэ болҕомтотун уурбат буолуон сөп. Оччотугар кириэс туруорунан баран олорунан кэбиһимэ, аналгын салгыы көрдөө, аны туран, хас да киһиттэн талар кыахтаах буол. Дьэ, ити иһин, барсыахтара диэбит дьоммун буллум дии санаатахпына, сирэй көрүһүннэрэбин, биитэр суорумньу киэһэтигэр ыҥырабын, бэйэ-бэйэлэрин кытары көрсөн, бодоруһан билсэр усулуобуйаларын хааччыйабын.  

            Көрсүһүү киэһэлэрэ 

Суорумньу киэһэлэригэр хайаан да чөл олоҕу тутуһуннарабын, дьоммун арыылаах алаадьынан, кымыһынан айах тутан көрсөбүн, быһата, истиҥ-иһирэх, киэҥ-холку сахалыы эйгэни тэрийэбин.

Быйыл икки дьаһалы ыыттым. Бастакы Суорумньу киэһэтэ кулун тутар 24 күнүгэр Дьокуускайга, «Тэтим» баҥкыаттыыр саалаҕа, 40 кэрэ аҥаары уонна 30 уоланы түмэн буолбута. Ону таһынан муус устар 2 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас Чүүйэтигэр 7 улуустан сүүсчэкэ киһини ыҥыран тэрийбиппит. Дьон бэркэ астынан, махтанан тарҕаспыттара. Ити көрсүһүүлэртэн хас да паара үөскээн, билигин бу аныгы суотабай сибээс уонна бассаап көмөтүнэн, салгыы билсэ, бодоруһа, бэйэ-бэйэлэрин үөрэтиһэ сылдьаллар.  

Мантан сайын үс көрсүһүүнү былаанныыбын: окко киириэх иннинэ – Тааттаҕа, от үлэтэ үмүрүйүүтэ, атырдьах ыйыгар – Чурапчыга, итиэннэ балаҕан ыйыгар – Мэҥэ Хаҥаласка. Билигин ол тэрээһинигэр сүүрэ-көтө, үлэлии, кэпсэтиһэ сылдьабын.  

Туох күүтэрий?    

Соҕотох сылдьыы диэн олох саамай улахан кыһалҕата дии саныыбын. Аҥаардас мин дойдубар сүүһүнэн дьахтар да, эр киһи да сулумах. Чэ, биир холобуру кэпсиим. Олоҕун орто омурҕанын ааспыт, үйэтин тухары ыал буолбатах, ынах кутуругуттан ырааппатах киһи баар. Соҕотох бэйэтигэр уонча сүөһүлээх. Ол киһиэхэ: «Биир күн ынахтаргын кимиэхэ эмэ көрдөрөн, куоракка суорумньу кулуубугар кэл», – диэн элэ-была тылбын этэ, ыҥыра сатаан көрдүм. Туох иһин буолуммат. Кыбыстар. Оччотугар бачча туруу үлэһит, көрсүө-сэмэй майгылаах саха саарына хаалбыт олоҕор таптыыр кэргэн, дьахтар астаабыт сылаас аһа-үөлэ, тэрийбит ыраас таҥаһа-саба, дьиэтэ-уота диэни билбэккэ, остуол уҥуор-маҥаар олорон күө-дьаа кэпсэтэр истиҥ киһитэ суох үйэтин моҥуур дуо?

Хас нэһилиэк ахсын маннык дьоннор бааллар уонна элбэхтэр эбээт. Тулаҕытын көрүнүҥ! Дьэ, кинилэри кырдьар саастарыгар туох дьылҕа күүтэрий? Бу хайысханан нэһилиэктэр дьаһалталара, социальнай үлэһиттэрэ быһаччы суорумньуһуттары кытары үлэлэһэллэрэ буоллар, туох эмэ көдьүүс тахсыа этэ.

Ити эрээри, сорох нэһилиэктэр баһылыктара көмөлөһө сатыыллар, суорумньу тэрээһиннэригэр дьоннорун хомуйан аҕалтыыллар. Мин маннык  баһылыктары олус ытыктыыбын, нэһилиэктэрин, бар дьонун кэскилин туһугар үлэлиир салайааччылар быһыытынан сыаналыыбын.

           Сүрэх баҕата кыра!

Хомойуох иһин, Суорумньу киэһэлэрин тэрийии барыта үптэн-харчыттан тутулуктанар. Туох кистэлэ кэлиэй, саала арыандатын, эрэклээмэни бэйэм биэнсийэбинэн төлүүбүн. Бу сыллар усталарыгар кэргэним барахсан өйүүр, көмөлөһөр буолан үлэлээн-хамсаан кэллим. Сатаатар, Дьокуускай куоракка кэппиэйкэ да көмө суоҕуттан хомойобун. Тойон-хотун бөҕө баар да, бу улахан кыһалҕаҕа кумаардаан да көрбөттөр. Туох эрэ иэстээх курдук, суорумньуһуттар бэйэбит эрэ сүүрэбит-көтөбүт. Оо арай, уһуну-киэҥи, кэскиллээҕи саныыр биир эмэ үтүө санаалаах салайааччы Суорумньу киэһэлэригэр сааланы босхо көҥүллүүргэ дьаһайара буоллар, биһиги үлэбитигэр төһөлөөх көмөлөөх буолуо этэй?  

Аҥаардас сүрэх баҕатынан киһи ырааппат. Хайа, сотору сүрэх баҕатын сүһүөх да уйбат буолан иһиэ турдаҕа... Суорумньу дьиэтэ тутулларыгар баҕарабын. Ол дьиэ ыраахтан кэлэр дьону удамыр сыанаҕа түһэрэр гостиницалаах, ирэ-хоро кэпсэтэр сирдээх, буфеттаах, массыына туруорар гараастаах… буолуохтаах. Онно өрөспүүбүлүкэ бары улуустарын суорумньуһуттара (кинилэр хас улуус ахсын кэриэтэ бааллар, эмиэ сүрэхтэрин баҕатынан үлэлии-хамсыы сатыы сылдьаллар!) түмсэн, сүбэлэһэн, элбэх үлэни тэрийиэ этибит — дьоммутун көрүһүннэрэн, чахчылар базаларын атастаһан, анал идэлээх наркологы уонна психологы үлэлэтэн.

Бырабыыталыстыбаҕа уонна куорат дьаһалтатыгар элбэх суругу суруйдум «Суорумньу дьиэтин тутарга уһаайбата биэриҥ» диэн. Дьиҥэр, тыа сиригэр нэһилиэнньэ 40 %-на сулумах. Ол дьону түмэн, бэйэ-бэйэлэрин булуһуннаран, ыал оҥортуурбут буоллар, демография боппуруоһа тыҥаан турар кэмигэр, көмөбүт кырата суох буолуо этэ.