Уопсастыба

Уобарастаан оҥорон көрөр дьоҕур

“Холкуос уустара, төһө кыра үѳрэхтээх эбэтэр отой да үѳрэҕэ суох буоллаллар, илии үлэтин тиэхиньикэ күүһүнэн солбуйарга дьулуһан үлэлииллэрэ” диэн П.И. Докторов сөпкө бэлиэтиир. Ол курдук, сиэйэлкэлэри, оту охсор косилкалары иккилии гына холбуур ньымалары тобулаллара, күөлтэн ууну көлүөһэнэн көтөхтөрөн баһар чигиирдэри, малатыылкаҕа бурдук түүтэҕин угар транспортердары уо.д.а. оҥороллорун туһунан элбэҕи холобурдуохха сөп. Ити барыта саха ууһун мындыр өйүнэн – тиэхэньиичэскэй толкуйунан айыллыбыттара!
Сахаҕа былыр-былыргыттан тылынан ойуулаан кэпсиир дьоҕур сайдан, олоҥхо курдук улуу айымньылар үөскээтэхтэрэ эбээт! Тимир ууһа субу баар курдук санаан, өтө көрүүтүн уонна уобарастаан толкуйдааһынын сайдыытын төрдө-төрүөтэ эмиэ ситинтэн.
Массыына мэхэньиисимигэр хайдах дэтээллэр баалларын уонна бэйэ-бэйэлэрин кытта хайдах үлэлииллэрин уус көхсүнэн сэрэйэр. Итинник айар тиэхэньиичэскэй толкуй, мындыр өй-санаа саха удьуор тимир ууһугар оҕо эрдэҕиттэн хайдах сайдыбытын ырытан көрүөххэ.

Сатабылга уһуйуллуу

Мин оҕо сылдьан Мэҥэдьэк нэһилиэгэр (Ньурба) Уус Ньукулаайапка быһычча оҕустаран ылбытым. Кини түргэн-тарҕан туттуулаах, сытыы-хотуу, сайаҕас майгылаах, оҕону кытта тэҥнээҕин курдук кэпсэтэр идэлээх киһи этэ. Кыһа уотугар уһаарыллан, сардырҕас уотунан ыhыахтана, кыстыкка ыастыы эллэнэр тимир, салгыны үрэн сурдурҕатар оҕус тириитэ күөрт, чочу сырдык уотун буруолата-сыыгыната хатарыллар быһах биитэ… -- бу көстүүлэр оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥпиттэрэ умнуллубат эбит. Билигин санаатахпына, миигин ууска аҕам ыыппыт, көр, уһаныы абылаҥын билсиһиннэрээри!
Ол абылаҥ иҥтэҕинэ, киһиэхэ тугу баҕарар уһаныах, айыах-тутуох күүстээх санаа иитийиэхтэнэн киирэр эбит ээ!
Былыр тимир ууһугар уhуйуллар уол оҕо кыра эрдэҕиттэн уһаныы айылгытыгар киирэр. Аҕата хайдах уһанарын, оҥоһуга табылларыгар, санаата көнньүөрэн туойан доллоһутарын көрө-истэ улаатар. Аны аҕата уһана туран, оҕотун сүбэлэһиигэ көҕүлүүр. «Бу маны чарааһата оҕустахпына, хайдах көстүүлэниэй, тостон алдьаныа дуу?» – диэн кэпсэтиини күөттүүр. Тимири кытардан, эллии туран, оҥоһук бөҕө-таҕа уонна сиэдэрэй буоларын, харах холооһунунан көрөргө уһуйар. Боруобалатан, тимирин оҕустарар. Ити аата уол туораттан көрөн эрэ буолбакка, тимир эллэнэригэр хайдах буоларын этинэн-хаанынан, өйүнэн-санаатынан билэр мындырга уһуйуллар.
Биилээҕи хатарыы, төнүннэрии, алтаны уулларан киэпкэ кутуу, кыһаҕа кытардан тостубут тимири эллээн, биир кэлимнээһин, дьэс алтанынан тимири иһэрдии, суорҕалдьынан буолтаны-гаайканы оҥоруу, о.д.а. атын араас ньымалары, сатабыллары оҕо туппай сааһыттан, аҕатын кытта тэҥҥэ сылдьан, көрө-билэ улаатар. Борбуйун көтөҕүүтэ илии-атах буолар, буутун этэ буһуута тэҥҥэ тутуһар-хабыһар, онтон улаатан туспа суоллаах-иистээх уус буола үүнэр. Уус буолар киһи кыра сааһыттан буһан-хатан, эриллэн-мускуллан ити курдук уһуйуллар. Аҕата охсубут оҥоһуктарын дьон-сэргэ харыстаан илдьэ сылдьан туттарын, аҕатын ытыктыылларын көрөн, уһанар дьарык суолтатын билэ-сыаналыы улаатар.

Тиэхэньиичэскэй интэлигиэнсийэ үөскээһинигэр уустар сабыдыаллара

-1930-с сыллартан саҕалаан Саха Сиригэр МТС-тар тэриллэннэр, сири таҥастааһын, бурдугу астааһын курдук көлө-илии ыарахан үлэлэрэ тиэхиньикэнэн солбуллубуттара. Туттар тэрили, тиэхиньикэни көрөргө-истэргэ, өрөмүөннүүргэ анаан холкуос ахсын уус кыһалара тэриллибиттэрэ.
Ким хайдах үлэлиирэ, туох саҥа ньыманы киллэрбитэ хаһыатынан, араадьыйанан сырдатыллара. Холобур, «Колхозник» хаһыакка 1938 сыл сэтинньи 3 күнүгэр И.Аллахинова «Улахан Муҥку» холкуоска тимир уустара И.Ф. Павлов уонна И.И. Нутчин «МК-1100» малатыылка үлэтин тупсарбыттарын туһунан суруйбут. Бурдук түүтэҕин киллэрэр транспортеру, тахсарыгар соломону туора садьыйар тэриллэри оҥорон, тоҕус киһи үлэтин солбуттарбыттар. «Кыым» хаһыакка 1953 сыллаахха С.Новгородов Кэнтиккэ Аммай уонна Сысуой турнепс ыһар сиэйэлкэни айбыттарын, дуҕа, сыарҕа ылаҕын ыаннаран иэҕэр оһоҕу оҥорбуттарын туһунан суруйбут.
XX үйэ бастакы аҥаарыгар үөрэммит саха ыччаттара норуоттарыгар туһалаары, үксүлэрэ учуутал идэтин талбыттара. Алаастан саҥа кэлбит оҕоҕо уһаныы элбэҕи иҥэрэр уһуйаан буоларын таба өйдөөннөр, кылааһы таһынан дьарыктарга үөрэтэр оҕолорун тимир уустарыгар сыһыараллара. Тоҕо диэтэххэ, оҕону айар турукка киллэрдэххэ, билии-көрүү аартыгын кэбэҕэстик арыйарын кинилэр тус бэйэлэрин уопуттара көрдөрбүтэ.
– Уһанар киһи айар турукка киирдэҕинэ, өйө-санаата ытыска уурбут курдук арыллан кэлэр. Дьэ, ити толкуй саас-сааһынан хаамыыта, киһини умсугутар, тардар күүстээх, – диэн суруйбуттаах улуу педагог Василий Сухомлинскай.
Санаан кэлиэҕиҥ физика-математика биридимиэттэрин үөрэтиигэ олоҕун анаабыт норуодунай учуутал Михаил Андреевич Алексеевы уонна да атын үтүө-мааны учууталларбытын.
1950-с сыллартан саҕалаан тыа сирин холкуостарыгар массыына, тыраахтар, матасыыкыл сыыйа элбээн испитэ, ыал аайы электрическэй уот, салгын араадьыйата киирбитэ, кулуупка киинэ көрдөрүллэр буолбута. Дьэ, онуоха бу учууталлар бастакынан ити саҥа тэриллэри баһылаабыттара, итиэннэ араас куруһуоктары тэрийэннэр, үөрэнээччилэрин суоппар, тырахтарыыс, электромонтер, киинэ мэхээнньигин идэлэригэр уһуйбутунан барбыттара. Идэҕэ үөрэтиинэн эрэ муҥурдаммакка, баһылыыр тиэхиньикэлэрэ туох бириинсибинэн үлэлиирин физика-математика сокуоннарыгар дьүөрэлээн, анааран көрөр толкуйу сайыннарбыттара.
Кинилэр бу үлэлэрэ ситиһиилэрдээх буолбута – үгүс ыччат оскуола кэнниттэн дойду киин куораттарын институттарыгар туттарсан киирэннэр, инженернэй, тиэхэньиичэскэй идэлэри баһылаабыттара. Саамай чулуулара соҕуруу хаалан, оччотооҕу үрдүкү технологияларга дойду ааттаахтарын кытта тэҥҥэ үлэлээбиттэрэ. Аҥаардас Ньурба улууһуттан Афанасий Иванович Васильев (1934-1987) космос эйгэтигэр, Валерий Афанасьевич Винокуров байыаннай радиолакацияҕа үлэлээбиттэрэ.

• Афанасий Иванович Васильев

• Валерий Афанасьевич Винокуров

Иван Пантелеймонович Габышев-Уччугуй Баанньа (1921-2001) космонавтары бэлэмниир байыаннай академияҕа үрдүкү уонна байыаннай-прикладной математика кафедратыгар 45 сыл преподавателлаабыта, методбөлөҕү салайбыта!

• Иван Пантелеймонович Габышев

Василий Васильевич Семенов (1944 с.т.) – Москубатааҕы судаарыстыбаннай авиационнай институт научнай үлэһитэ, тиэхиньиичэскэй наука дуоктара. Оттон төһөлөөх үгүс ыччат дойдуларыгар норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар үлэлээбиттэрин ааҕан сиппэккин.

• Василий Васильевич Семенов

Туомтуу тардыы

Бу оҕолор хайдах сайдыбыттарай? Бастатан туран, кинилэр тыа сирин хара үлэтигэр эриллэн улааппыттара, билиигэ, үөрэххэ тардыһыылара олус күүстээҕэ. Кинигэни таптаан ааҕаллара. Ол субу баар курдук санаан өтө көрөр, уобарастаан толкуйдуур дьоҕуру сайыннарбыта мэлдьэһиллибэт. Ону таһынан, тимир уустарын кытта алтыһан, кинилэр айар туруктарын интэриэһиргээбиттэрэ, кинилэртэн айар кут умсулҕаныгар саҕыллыбыттара чахчы.
Итинэн сибээстээн, бүгүҥҥү уһуйааччы ханнык эмэ хайысхаҕа чинчийэр-айар куттааҕа ирдэнэрин бэлиэтиэхпин баҕарабын. Ити эйгэлэргэ толкуйун хаамыыта оҕоҕо өйдөнүмтүө буолан, үлэтэ үтүө түмүктэрдэниэ. Оччоҕо бэйэтэ дьиҥ дуоһуйууну ылан, дьол иэйиитигэр куустаран, кэрэнэн сыдьаайа сылдьыа! Арааһа ити буолуо, саха итэҕэлин үтүө кэрэһитин биир көстүүтэ.

Михаил ИВАНОВ,
инженер-уһуйааччы,
педагогика билимин кандидата