Уопсастыба

Тоҕо эбитэ буолла, бу түмэлгэ сырыттаҕым ахсын, оҕо эрдэхпиттэн кинини хас аахтаҕым ахсын, дириҥ толкуйга түһэрэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Бэрэсидьиэнэ, Аан Дархан Михаил Николаев суруга стела иһигэр көрдөрүүгэ уурулла сытар. Ону хайдах баарынан сурукка тиһэн таһаарабын.

“Мытаах нэһилиэк аата Сэмэн уонна Софрон Даниловтар ааттарынан Саха Сирин бары муннугар түбэспиччэ буолбатах, бу сир биллэр уонна киһи диэн биир өйдөбүллэриттэн тахсар дуу дии саныыбын. Хаһан баҕарар сири киһи аатырдар. Үйэлэр тухары Даниловтар Саха Сирин аатырда турдуннар.

 Убаастабылы кытта, Михаил Николаев, СӨ Бэрэсидьиэнэ. 1996 с. тохсунньу 9 күнэ.”

Манна ордук толкуйдатара “...бу сир уонна киһи диэн биир өйдөбүллэриттэн тахсар дуу дии саныыбын” диэн этиитэ. Бастаан утаа киһи ааҕан баран итэҕэйэ, ылына охсубат тылларыгар дылылар. Ол эрэн, бүтүн дойду үрдүнэн ыһыллыы-тоҕуллуу ыар кэмнэрин үгэннэригэр истиҥ, ытык сыһыаҥҥа олоҕурбут норуоттар доҕордоһууларын бигэ тирэҕэр ил күөнэ тутулларын бэйэтин холобурунан көрдөрбүт киһи тыллара эбээт!

Иккис кылааска үөрэнэр этим. Арай, почтанан баһыылка кэллэ. Маарка, бэчээт бөҕөлөөх. Эһэм бэрт харыстабыллаахтык туттан баайыытын сүөрбүтэ “Самаан сайын саҕана” диэн ааттаах, от күөҕэ тастаах, Софрон Данилов кинигэтэ буолла. Иһигэр суруктаах.

“Баһылай, мин дойдубар тахса сылдьан, эйигин сирэй көрсөн, бу кинигэбин бэлэхтиир санаалаах этим. Онтукам кыайан туолбата. Күн-дьыл аастар ааста да, өтөрүнэн тахсар чинчи биллибэт. Онон, наһаа хойутаары гынным диэн, бу кинигэбин ыытабын. “Бааһына” диэн сэһэним, үүт-үкчү да буолбатар, дьиҥэ, эн олоҕун чахчыларыгар олоҕурбута. Манна эн эрэйиҥ-муҥуҥ, эн санааҥ-онооҥ, эн баҕаҥ-дьулууруҥ эмиэ баар дии саныыбын.

Хайдах-туох олороҕун? Киирэр-тахсар дьоннортон син ыйыталаһан истэр буолларбын, туох санаалаах олороргун билиэхпин баҕарабын. Эчи, киһи сарсын туох-ханнык буолуоҕун кыайан ырыҥалаан өйдөөбөт да кэмэ кэллэ.

Эйиэхэ, эн чугас дьоҥҥор бүтүннүүтүгэр бары үчүгэйи баҕарабын уонна үүммүт үүнэр дьылынан эҕэрдэлиибин! Үчүгэй эркиннээх дьыл буоллун диэн баҕарабын!

Семен Данилов. 1991 с. ахсынньы 23 күнэ”

Эһэм бу суругу бэрт харыстаан, сыа-сым курдук тутан, кинигэ ис өттүнээҕи сирэйигэр силимнээбитэ уонна биир өттүгэр краевед, суруналыыс, учууталым Владимир Парфенов түһэрбит, оҕо саас үс доҕордуулара В.Ф. Филиппов, С.П. Данилов, В.И. Тимофеев оҕо, ыччат саастара ааспыт сирдэригэр, «Бор» алааһыгар кэлэн көрсөн олорор  хаартыскатын сэргэлии сыһыарбыта уонна дьиэтээҕи бибилиэтикэтин бастыҥ сиригэр уурбута. Оҕонньор биирдэ эмэ кинигэни илиитигэр ылан, аргыый имэрийэ тутан арыйан Софрон Петрович суругун көрө олорон, өрө тыынан ылар буолара. Үксүгэр онтон сиэттэрэн, оччотооҕу оҕо, ыччат кэмнэрин туһунан олус умсугутуулаахтык, ыпсарыылаахтык кэпсиир этэ. Ол кэпсээнигэр Сэмэн, Софрон Даниловтар уонна ол кэмнээҕи бэйэтин көлүөнэтин дьонун туһунан өрүү үрдүктүк, ытыктабыллаахтык санаан ахтара.    

Санатар буоллахха, “Бааһына” сэһэҥҥэ Хабырыыс диэн уон аҕыс саастаах холкуос бэрэссэдээтэлэ уол киин улуустарга турбут сэрии иннинээҕи сут сылыгар холкуоһун дьоно астара баранан сутуур кутталламмыттарыгар, көлөһүн күнүн иннинэ, бырабылыанньа мунньаҕар тыл көтөҕөн, куоластаан, уураах таһааттаран, бэйэлэрэ үүннэрбит бурдуктарыттан оҕолорго уонна кырдьаҕастарга 1,5 киилэ, улахан дьоҥҥо 3 киилэ мэлиллибэтэҕинэн бурдугу түҥэттэрбит. Ону оройуон киинигэр ыҥыттаран баартыйа мунньаҕын кэмигэр “Судаарыстыба баайын ыйыыта, көҥүлэ суох ыллыҥ, туһанныҥ” диэн буруйдаан, сууттаан хоту хаайыыга ыыталлар уонна онтон кини эргиллибэт. Манна, сэһэн дьоруойа уонна Василий Иванович олоҕун уратыта диэн, кини дойдутугар этэҥҥэ тыыннаах  эргиллэн кэлэн, ыал буолан, биэс оҕолонор. Бу туһунан 1999 сыллаахха  “Үлэ күүһэ” хаһыакка краевед, историк, ытык киһи Алексей Саввин таһааттарбыт ыстатыйатыгар сиһилии суруйбута.

Софрон Петрович бу олохтон букатын барбытын кэнниттэн кэргэнэ Мария Егоровна Данилова хомуйан оҥотторбут “Санаам туймуулара” кинигэтигэр “Тэтэрээттэн” диэн суруйууга ааптар:

 “ЯФАН больницата, 12 палата. ...Дьэ, бөөлүүн бигэтик быһаарынным: санаан сылдьар сэһэммин суруйарга. Бу, баҕар,  тиһэх суруйуум буолара буолуо. Иннибэр бэрт ахсааннаах күн-дьыл хаалбытын бэркэ диэн өйдүүбүн... Саха норуота тыа сиригэр олорор, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар. Кини инники дьылҕата сүөһү төһө үөскүүрүттэн, сир-дойду төһө өҥсүйэн үүнэриттэн тутулуктаах. Онон мин сэһэним тыа сирин туһунан буолуохтаах. Тыа сирин дьонун олоҕун туһунан. Таарыйар боппуруостарым: сүөһү иитиитэ, сир оҥоһуута (урукку бурдук ыһар сирдэр, туораах култууралар, ордук сэлиэһинэй олохтоох суортара умнуллуута, сүтүүтэ, былыргы бастакы дьэһимиэн лэппиэскэтин туһунан санаа барабыыктар, миэлиҥсэлэр суох буолуулара, бурдугу күөх маассаҕа диэн үүннэрэн сүөһүгэ аһан биэрии, ыччат килиэби аанньа ахтыбат буолуута: “Килиэп хантан кэлэрий?” – “Маҕаһыынтан”, дьон-сэргэ майгыта, үлэҕэ, олоххо сыһыана уо.д.а. 1986 сыл, бэс ыйын 5 күнэ” диэн санаатын эппитэ. Бу “Бааһына” сэһэн туох санааттан суруллубутун, ханнык сүрүн, норуоту долгутар кыһалҕалар таарыллыахтаахтарын туоһулуур.

Василий Иванович “Бурдугу түҥэтэн хаайыллыбытым” диэн “Мытаах” кинигэҕэ киирбит ахтыытыгар:

“1938 сыллааҕы отчуот мунньаҕар 19  саастаах киһини холкуос бэрэссэдээтэлинэн быыбардаабыттара. Бу үлэбэр 1940 сыл алтынньыга диэри үлэлээбитим. ...Ити сыл сайынын от хомууругар бурдук суох буолан, хомуур үлэтэ тохтуур кутталга тиийбитэ. Маҕаһыынтан бурдугу биэрбэт этилэр. Мин атырдьах ыйын ортотун диэки, нэһилиэк Сэбиэтин сессиятыгар от хомуурун туһунан отчуот оҥорбутум. Онно аһылык суоҕун отчуоттаан, бурдугу астатан, 25 %-нын үллэрэргэ диэн уураах тахсыбыта. Биһиги кэрийэн көрөн, бурдук буһа илик, онон кыра бааһынаны 0,5 га сири быстаран, астатан үллэрэргэ диэн сүбэлэһэн баран, оскуола кэннигэр, Ефрем уҥуоҕун таһынааҕы бааһына аҥарын быстаран, астатан, аҕыйах бурдугу көлөһүн күнүгэр үллэрбиппит. Ол сайын инньэ гынан, от толору оттоммута.

...Миигин бурдугу аан бастаан ыһыыга уурбакка, тыа хаһаайыстыбатын Сталинскай устаабын кэстэ диэн, үс сылга хаайыыга уурбуттара. Мин билиэппин хаайыыга киллэрэллэригэр ылбыттара. Софрон Данилов “Бааһына” диэн сэһэнигэр оччотооҕу аччык сут-кураан кэми уонна миигин суруйбут этэ.

Мин хаайыыга 1,5 сыл олорон баран, Бургавли диэн Томпо, Верхоянскай оройуоннарыгар баар хорҕолдьун хостуур лааҕырга үлэлии сылдьан Ыйаах быһыытынан 1942 сыллаахха тахсыбытым. Ол аҕай иннинэ Семен Данилов соҕуруу ааһынан, дьыалам хат көрөргө быһаарыллан сылдьыбыт этэ. Василий Иванович Тимофеев. 1999 с.” диэн суруйан хаалларбыта баар.

Бу соторутааҕыта “Үлэ күүһэ” хаһыакка суруналыыс Василий Ильич Алексеев суруйбут ыстатыйатыгар Семен Данилов 60 сааһын бэлиэтии, 1977 сыллаахха дойдутугар Горнайга кэлэ сылдьан тыл эппитин аныгы технологиялар көмөлөрүнэн стенограмма гынан, хайдах баарынан таһаарбыт этэ. Онно Семен Петрович: “Мин манна олорон санаатым. ...Манна үлэлии сырыттахпына, 30 ордугуна 4 сыллаахха Дьокуускайга сокуон курса диэн баара, онно үөрэнэн бараммын, манна тахсаммын судьуйаҕа сэкэритээринэн үлэлээбитим, дьиҥинэн ыллахха, сэкэритээр бирикээстэнэрэ «совместитель» диэн. Онно үлэлии сылдьан, Маҥаныга тахсан биир оҕонньору, Хаххаа ойуун диэн оҕонньору сууттаабыппыт. Ол сууттааһыммыт диэн маннык буолла. Ол оҕонньор аптаах дииллэр эбит. Аптаах оҕонньор - ойуун оҕонньор. Кинини салгынынан ынахпыт үүтүн уорар, бэйэтин ынаҕар киллэрэр диэн, быһаччыта, хара балыырынан балыйан тураннар, суукка биэрэллэр. Бары биир куолаһынан көрдөрөллөр. Ону хайдах да гынар кыахпыт суох быһыылаах. Судьуйа уонна сэтээтэллэр биир куолаһынан дьүүллээннэр, аҕыс сылга хаайыыга ыытан кэбиһэллэр.

Биһиги судьуйабыт дьиэтигэр доппуруостуур этэ. Онон билэр этим. Бу оҕонньор төрүт олох буруйа суох, хара балыыр диэн. Онно миэхэ аан бастаан бырачыастыыр санаа үөскүү сылдьыбыта. Көр эрэ бу олоххо, сэбиэскэй былаас уорганнарыгар барыта кырдьыгынан, табатык буолбат эбит диэн өйдөбүл киирбитэ. Аан бастаан ону бырачыастааммын, мин оҕонньор ааһынар үҥсүүтүн суруйбутум. Судьуйа суруксута, оччотооҕуга судьуйаҕа «тас совместитель» диэн ааттана сылдьан. Ол бириэмэҕэ «арастараатаҕа» диэн сууттууллар этилэр. Оччотооҕуга «арастараата» диэн наһаа дэлэй этэ. Хайдах оннугун күн бүгүҥҥэ диэри сатаан санаабаппын... Олох төрүт буруйа суох дьон түбэһэллэрэ. Мин ону төрүт барытын билэ сылдьарым. Ол иһин суут-сокуон диэн, өрүү кырдьыгы көрдөрбөт эбит диэммин, онтон аккаастанаммын хомсомуол райкомугар кыра үлэҕэ үлэлээбитим». «Инструктор» диэн эппитэ суруллубут. Бу этии Василий Иванович ахтыытын бигэргэтэн, чиҥэтэн биэрэргэ дылы.

Ини-бии Сэмэн, Софрон Даниловтар ханнык да кэмтэн, тутултан тутулуга суох норуоттарын, кини кэскиллээх, сарсыҥҥылаах олоҕун туһугар тус доруобуйаларын, ааттарын харыстаабакка охсуспуттарын үгүс киһи билэр. Бу ахтыллыбыт суруктарга оччотооҕу репрессия массыыната кими да аахсыбакка, аҥаар кырыытыттан мэҥиэстэ турар кэмигэр, сүүрбэлэриттэн саҥа ааспыт уолаттар, үрүҥү хараттан, сырдыгы хараҥаттан араарар кыахтарынан, ону ааһан тиһэҕэр диэри кырдьыктарын турууласпыттарынан киһи сөҕөр эрэ. Арай манна ыйытыы үөскүүр. Бу кинилэр хантан итинник, тиһэҕэр диэри кырдьык иһин туруулаһар хорсун санааны ылбыттарай? Үгүс санаа киирэр... XX үйэ саҥатыгар буолбут өрөбөлүүссүйэ, 1922 сыллаахха Саха Сиригэр гражданскай сэрии, 1927 сыллаахха “конфедералистар” хамсааһыннара уо.д.а... Бу быһыылар барыта биир сири, кыра Бор алааһын тумнубакка, таарыйбакка ааспатахтарыттан буолуон сөп дуо?

Софрон Петрович “Ыарахан таһаҕас” диэн бэлиэтээһинигэр: “Ардыгар, холобур, Гражданскай сэриигэ эһэлэриттэн аҕаларыгар тиийэ, сэбиэскэй былааһы утары илиилэригэр саа-саадах тутан, өлө-тиллэ охсуспут, кэлин кыайтаран ол хараҥа буруйдарын иһин саа уоһугар турбут дьон ыччаттара кимтэн кииннээхтэрин, хантан хааннаахтарын син өйдөөн эрдэхтэрэ. Ол кинилэргэ төһө эрэ кыбыстыылаах буолла диэн кинилэри аһыныах санааҥ кэлэр. Сэбиэскэй былааһы дьиҥ-чахчы өйүнэн, сүрэҕинэн ылынан, чиэһинэйдик үлэлии сылдьар киһиэхэ ити, бука, куту-сүрү таҥнары баттыыр ыарахан таһаҕас буолуо ээ”, - диэбитэ ол кэмнэри туоһулуурга дылылар. Кинилэр оҕо саастарын доҕотторо, ол кинилэр көлүөнэ аҕалара, эһэлэрэ итинник быһыыга киирбиттэрин суруйааччы, уопсастыбанньык, гражданин быһыытынан аһаҕастык санааларын этэн, муҥ саатар, онон кинилэр ыарык санааларын дьайҕарда, чэпчэтэ сатаабыкка дылылар.  Ол иһин да буолуо, Софрон Петрович “Кайсын Кулиев Сулустаах чааһа” диэн бэлиэтээһинигэр кини балкар бэйиэтиттэн Кайсын Шуваевичтан: “Эн биирдэ эмит бэйэҕинэн астына санаабыттааххын дуо?”, - ыйытыытыгар, - “Суох...”, - диэн эппиэттээн баран, чочума турбахтыы түһэн баран: “Кэбис, баара. Баара! “Баара” да буолбатах - баар! Ону өйдүү түстэрбин эрэ билиҥҥэ диэри бэйэбин дьиҥнээх киһи эбиппин дии санаан кэлэбин”, - диэн Кайсын хоруйдаабыт.

“1944 сыллаахха этэ. Мин ыараханнык бааһыран госпитальга сытарым. Ол сыттахпына, төрөөбүт норуоппар алдьархайдаах дьылҕа түбүлээбитэ. Ийэ дойдугутун таҥнардыгыт диэн балыйан, балкар норуотун бүтүннүүтүн төрөөбүт-үөскээбит Кавказтарыттан сыылкаҕа Киргизияҕа үүрбүттэрэ. Ынырык күннэр-дьыллар этилэр. Хайаан көмөлөһүөм баарай, бар дьоммор оччотооҕуга Ийэ дойдубун көмүскээн харса суох сэриилэспитим манньатыгар бэйэм таҥнарыахсытынан аатырбыт, фашист буулдьатыгар таптаран сытар фронтовой капитан муҥнаах? Хайдах да тулуйан-тэһийэн сытарбын ааһаммын, госпитальбыттан хара күүспүнэн, тайахха тэптэрэммин таҕыстым. Суруйааччылар Сойуустарыгар тиийдим. Оччотооҕуга Сойууһу Николай Тихонов салайара. Кини мин сыылкаланартан быыһаммыппын үөрэ-көтө иһитиннэрдэ. Ону нуучча улуу суруйааччылара көрдөһөн, бэрт эрэйинэн нэһиилэ ситиспиттэр. Омос истэргэ улахан үөрүүлээх суолга дылы. Саас-үйэ тухары саргыҥ самнан, хаайыы, сыылка аналланартан быыһаныы манан дьыала буолбатах этэ.

Итиэннэ ити кэмҥэ хаһан эмэ сүүрбэһис сийиэс буолуо диэн түүлгэ да суоҕа. Ол да буоллар мин кытаанахтык быһаарыммытым - төрөөбүт норуотум дьылҕатын тиһэҕэр тиийэ үллэстиһэргэ. Быһата, норуотум дьоло – мин дьолум, норуотум соро – мин сорум диэн. Ол иһин нуучча доҕотторбор төһө да сүрэхтэн сүгүрүйэ махтаннарбын, үрдүкү сууттар ити “чэпчэтиилэриттэн” кыккыраччы аккаастаммытым. Сотору сэриигэ ылбыт наҕараадаларым, офицерскай погонум суйданан, хонбуойдаах сыылкаҕа утаарыллыбытым... Сорох дьоҥҥо өрөгөйдөөх кэмнэрэ үрдүк бириэмийэни дуу, улахан ааты-суолу дуу ылбыт күннэрэ буолар. Онтон мин сулустаах чааһым  ити быһаарыныыны ылыммыт түгэним этэ. Оччотооҕуга сыылынай сордооҕу араастаан үөҕэн, ыххайан бардахтарын ахсын, мин испэр “ай-да, Кайсын!..” диэн бэйэбин хайҕана саныыр буоларым. Билигин да оннук саныыбын”, - диэн Кайсыны кытта сэһэргэспитин туһунан суруйан, дьон билиитигэр таһаардаҕа.

Ханнык да улуу өрүс син биир бастаан кыракый үрүйэттэн саҕаланан, кэлин модуннуран, күүһүрэн байҕалга кутулларыгар дылы, Сэмэн, Софрон Даниловтар уонна кинилэр кэмнээҕи көлүөнэ дьон олохторо эмиэ кыракый алаастан, түбэттэн, түөлбэттэн саҕаланнаҕа. Быһыыта, ол кэм кырдьыга, үөрүүтэ-хомолтото, кыайыыта-кыайтарыыта барыта кинилэргэ иҥэн, санааларын ыар баттыга гынан, биитэр үтүө санаа  буолан кынаттаан, олохторун устатын тухары аргыстастаҕа.