Уопсастыба

Улуус саамай уһук сытар Үгүлээт нэһилиэгэ (баһылык Октябрь Лукин) бэйэтин күүһүнэн түөрт күөл уутун түһэрэн, окко маассабайдык киириини көрсө ходуһа сирэ тахсарын хааччыйбыта. Атын нэһилиэктэргэ ууну түһэриини Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн үлэлиир «Мелиорация уонна тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сирдэри уунан хааччыйыы управлениета» судаарыстыба бүддьүөтүн тэрилтэтин улуустааҕы салаата сүрүннүүр. Хайдах үлэлии сылдьалларын, туох кыһалҕалаахтарын туһунан Арассыыйа үтүөлээх мелиоратора Анатолий Петров маннык этэр:

– Киин уонна илин эҥээр улуустар кураантан оҕустараллар, оттон биһиги намыһах сирдээх-уоттаах «буруйбутугар» ууттан эмсэҕэлиир буоламмыт, күөллэр ууларын түһэрэн, ходуһа таһаарар дьарыктаахпыт. Нэһилиэктэрбит үксүлэрэ уолбаларга (уулара түһэриллибит күөллэр оннуларыгар тахсыбыт сирдэргэ) оттууллар. Уолба сир хаһан баҕарар түгэҕиттэн уута ыгыллан тахса турар уратылаах, онон ардах түстэ да уутуйа охсор, дьэ ону бу сыллар усталарыгар көрөн-истэн, дьаһайан кэллибит.

Улуус үрдүнэн барыта холбоон, 63 көс усталаах ханааллаахпыт. Ааспыт сыллардаах уһун, дохсун ардахтаах, кыһынын халыҥ хаардаах дьыллар тэбиилэригэр сирбит-уоппут барыта даҕаны ууга барыаҕын, бу ханааллар быыһаан-абыраан тураллар. Аны бу судургу хоруулар буолбатахтар, 7-8 миэтэрэ дириҥнээх ханааллар. Технологиятын быһыытынан, уон сылга биирдэ хайаан да ыраастаныахтаахтар этэ эрээри, куруук үп суох уонна тиэхиньикэ тиийбэт буолан, кыайан сөргүтүллүбэккэ турбуттара, ол түмүгэр, бүөлэммиттэрэ, сиҥнибиттэрэ, лаҥхаҕа былдьаппыттара ханна барыай?

Бэйэбит экскаватордарбыт, бульдозердарбыт сылы эргиччи уонна күүскэ үлэлиир буоланнар, элэйэн бүттүлэр, өрөмүөн эрэ күүһүнэн илдьэ сылдьабыт. Быйыл үс саҥа экскаватор эбии кэллэ, онон алта экскваторынан өрүс уҥуор II Күүлэккэ, Мастааххха, Кыргыдайга, Балаҕаччыга, өрүс бэтэрээ өттүгэр Чинэкэҕэ, Халбаакыга, Сыдыбылга, Бөтүҥҥэ, Лөкөчөөҥҥө ханааллары хаһа-ыраастыы сылдьабыт. Бу бары олохтоох суолталаах ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрбит нэһилиэктэр. Биир саҥа экскаваторбыт Тыымпыга үлэлээн баран, салгыы Кэбээйигэ үлэлии барыахтаах. Онно Мукучу, Мастаах эргин эмиэ элбэх үлэ күүтэн турар.

Түгэнинэн туһанан, манныктары этиэхпин баҕарабын. Саҥа кэлбит экскватордар бэрт сатаҕай оҥоһуулаах эбиттэр, сотору-сотору алдьанан эрэйдииллэр! Аны «оноҕосторо» олус кылгас, биһиги 7-8 миэтэрэ дириҥнээх ханаалларбытыгар төрүт табыгаһа суох эбит. Иккиһинэн, экскватор соҕотоҕун үлэлээбэт, киирэригэр-тахсарыгар арыаллыыр уонна хаһан таһаарар буорун дьаһайан иһэр бульдозердаах буоллаҕына табыллар, дьэ ол тыраахтардарга уматык диэн төрүт көрүллүбэтэҕэ үлэни-хамнаһы, күнү-дьылы олус атахтыыр.

Сопхуос саҕана биһиги улууспутугар 80 тыһыынча гектар ходуһа уонна мэччирэҥ сир баара, билигин ол улахан аҥаара ууга баран сытар. Биһиги өссө улууспут дьаһалтатын өйөбүлүнэн, ити 23 тыһыынча гектар сири сыллата оҥорон уонна көрөн-истэн, билигин арыый чөллөөхпүт. Дьиҥинэн, сөптөөх үп көрүллэрэ уонна билиҥҥитээҕэр икки-үс төгүл элбэх экскватордаахпыт буоллар, урукку сыллар үгэстэрин сөргүтэн, бүлүүлэр уонна кэбээйилэр (сирбит быһыыта биир) өрөспүүбүлүкэҕэ саппаас от пуондатын толору хааччыйыа этибит. Ити гынан баран, үп төрүт көрүллүбэт диир алҕас буолуоҕа, көрүллүбүт харчыны улууска барытыгар биэрэн, бытарытан кэбиһэллэр. Ол көдьүүһэ кыра, түмүгэ көстүбэт! Дьэ ити иһин, мин үбү-харчыны тустаах улуустар уратыларын көрөн, ис кыахтарын учуоттаан, үлэни кэскиллээхтик тэрийэргэ туһаайар наада диибин.