Уопсастыба

Интеллект уонна интеллектуал

Кэлиҥҥи кэмҥэ интэлигиэнсийэ кимин-тугун, билиҥҥи уопсастыбаҕа ылар оруолун туһунан маассабай информация тиһиктэригэр суруйуулар, кэпсэтиилэр таҕыстылар. Наука эйгэтигэр духуобунай эйгэ ылар суолтатын туһунан боппуруоһу туруоруу баар. Ол төрүөттээх. Күннээҕи олоххо-дьаһахха аныгы тиэхиньикэ уонна технология, өссө сыыппараҕа олоҕурбут технология күргүөмүнэн өтөн киириилэрэ – олохпут чахчыта. Билигин аан дойдуга, ол иһигэр Арассыыйаҕа эмиэ, «ускуустубаннай интеллект» диэн өйдөбүлү эттээн-сииннээн, технология оҥорон, олоххо-дьаһахха киллэрэллэр, тутталлар.

Мантан сылтаан “Киһи массыынаттан, тиэхиньикэттэн, көмпүүтэртэн туох уратылааҕый?” диэн боппуруос үөскээн турда. Былыр-былыргыттан аан дойду өркөн өйдөөхтөрө киһи кыылтан-сүөлтэн туох уратылааҕар мөккүөрү мөҥүрэппит буоллахтарына, билиҥҥи биһиги кэммитигэр киһи аны массыынаттан туох атыннааҕар мөккүөр турда. Маныаха сүнньүнэн «интеллект» өйдөбүлэ ситэтэ суох быһаарыллан сылдьара мэһэй буолбут курдук бадахтаах.

Маҥнай  интеллект диэн киһи толкуйдуур, ырытар-ырыҥалыыр, ааҕар-суоттуур уратыта буоларынан быһаарыллар этэ. Аны онтукабыт туран, кыылга-сүөлгэ, көтөр ууһун бииһигэр, уу харамайдарыгар кытта баара дакаастаммыта. Ол аата интеллект бу толкуйдуур, ааҕар-суоттуур диэн өйдөбүлгэ туттуллуута сыыһалааҕа көстүбүтэ.

Интеллект – киһи толкуйдуур дьоҕура эрэ буолбакка, киһи өйүн-санаатын көстүүтүн быһыытынан сыаналаммыта. Атыннык эттэххэ, киһи тугу эмэ оҥороору, тутаары, дьаһайаары, салайаары гыннаҕына, бастаан төбөтүгэр оҥорон көрөр эбэтэр былаанныыр, мадьыалын оҥорор. Ол эрэ кэнниттэн үлэтин саҕалыыр, дьайар, оҥорор-тутар. Кыылга-сүөлгэ ол «былаана» эбэтэр «мадьыала» инистиинин төрүтүгэр баар уонна ол быһыытынан дьайар.

Билигин көмпүүтэр киһитээҕэр ордук былааннаан, мадьыалын ыраас лиискэ ууран биэрэр. Онон интеллект киһи кыылтан-сүөлтэн уратытын илдьэ сылдьар буоллаҕына, көмпүүтэр технологията киһи бу уратын сотон кэбиһэр буолан тахсар.

Итиччэтигэр  “Интеллект диэн бу тугуй?” диир ыйытык хат көбөн тахсар. Омук дойдуларыгар интеллект диэн өйдөбүл сүрүнэ интеллектуал буолар. Интеллектуал өйдөбүлүн омуктар үөрэхтээх, идэлээх, толкуйдуур, ырытар-ырыҥалыыр дьоҕурдаах диэн суолтаҕа тутталлар. Тоҕооһуттан көрөн, үрдүк – орто – намыһах интеллектуальнай сайдыылаахтарга араараллар. Көстөрүн курдук, интеллект билии-көрүү, сатабыл, дьоҕур таһымнарын, кээмэйдэрин көрдөрөр курдук. Ол иһин интеллектуальнай таһым: дьупулуом, дастабырыанньа, сэртипикээт, лиссиэнсийэ, о.д.а  дөкүмүөннэр көмөлөрүнэн быһаарыллар

Арассыыйаҕа хапытаал систиэмэтигэр көһүүгэ, сайдыылаах дойдулар суолларынан барар инниттэн, интллектуальнай таһымы эмиэ дөкүмүөнүнэн быһаарыы быраактыката олохтоммута. Онуоха, биһиэнэ биһиэнин курдук, хобдох үгэс олохсуйбута. Омук дойдуларыгар эн дөкүмүөҥҥэр суруллубуту бигэргэтэргин өйдүүр уонна ылынар буоллахтарына, биһиэхэ дьупулуому, ол аата кумааҕыны арыйа түһэн көрөөһүн баар буолбута. Мантан сылтаан Арассыыйа үрдүк үөрэҕин дөкүмүөнүн суолтата түһэн киирэн барбыта. Бэл, учуонай истиэпэнин дөкүмүөнэ кытта атыылаһыллан ылыллар буолбута. Онон интеллектуальнай таһымы дөкүмүөнүнэн эрэ быһаарыы тутаҕа көстөн тахсыбыта.

Интэлигиэн – суобастаах киһи

Арассыыйаҕа XIX үйэ ортотуттан литэрэтиирэҕэ, бөлүһүөпүйэҕэ, наукаҕа сыһыаннаан интэлигиэнсийэ диэн өйдөбүл киирбитэ. Бу тыл нууччаҕа эрэ баар. Бу тыл бастаан туттууга киириэҕиттэн, ис хоһооно бастакы суолтатыттан улам-улам тэйэн иһэрин бэлиэтиэххэ наада. Ол курдук, интэлигиэн диэн аан бастаан өйдөөх, үөрэхтээх, билиилээх-көрүүлээх, ураты толкуйдаах киһини эрэ буолбакка, эбиитин суобастаах, норуотун, дойдутун туһугар ыалдьар, кыраҕа-кыаммакка аһыныгас сыһыаннаах киһини ааттыыллара. Ити өйдөбүлүнэн, интэлигиэн киһи төһөнөн элбэҕи билэр-көрөр да, соччонон уһуну-киэҥи толкуйдуур, дьон туһугар кыһаллымтыа буолар дэнэрэ.

Сэбиэскэй былаас буолаатын кытта, интэлигиэнсийэни оробуочай уонна бааһынай кылаастарын икки ардыларынааҕы «чараас араҥанан» ааттаан туран, наукаҕа, экэниэмикэҕэ, бэлиитикэҕэ туһанарга этиллибитэ. Маныаха эмиэ үөрэх, билии-көрүү инники күөҥҥэ киирбитэ. Онон оробуочайыттан, холкуостааҕыттан тутулуга суох үрдүк үөрэхтэнниҥ да, интэлигиэнсийэ кэккэтигэр киллэрии баар буолбута.

Өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи интэлигиэнсийэ бастыҥ бэрэстэбиитэллэрэ норуоту батталтан-үктэлтэн босхолуур сыалынан инники күөҥҥэ сылдьыбыттара. Ол сүнньүнэн “интэлигиэнсийэ баһылаан-көһүлээн олорор былааска булгуччу утары өйдөөх-санаалаах буолуохтаах, былаас сыыһатыгар-халтытыгар эйэлэһимтиэтэ суох сыһыаны тутуһуохтаах” диир бигэ өйдөбүлтэн уонна позицияттан тахсара.

Норуот «өстөөхтөрүгэр» уонна «доҕотторугар» кубулуйуу

Сэбиэскэй былаас “норуот былааһа” дэнэрэ. Норуот былааһын ким да утарыа, кириитикэлиэ суохтааҕа. Бастааҥҥы итинник өй-санаа улам кырыктаах догмаҕа кубулуйбута. Былааһы утары тыл-өс, дьайыы адьас букатыннаахтык бобуллубута. Былааһы утары тугу эрэ эппит, саҥарбыт, биир тыла суох, норуот өстөөҕөр кубулуйара.

Интэлигиэнсийэ бастыҥ дьоно, үөрэммит үгэстэринэн, иитиллибиттэринэн, өйдөрүн-санааларын олоруутунан, былаас сыыһатын-халтытын ыйан, этэн биэрэн иһиэхтээх суобастарын ыйыытыттан мэлийбиттэрэ. Бэлитиичэскэй эрэпириэссийэлэр хас эмэ түһүмэхтээн, Арассыыйа интэлигиэнсийэтин үрдүнэн сааллыбыттара. Кэмниэ-кэнэҕэс интэлигиэнсийэ икки аҥыы барбыта. Ол төрүөтүнэн И.В. Сталин ССРС суруйааччыларын I сийиэһигэр оҥорбут тыл этиитигэр «Эһиги ким диэкигитий, тыл маастардара?» диэн туруорбут ыйытыыта буолбута. Ити кэнниттэн интэлигиэнсийэ баһыйар үгүс өттө былаас хонноҕор-быттыгар хорҕойорго дьулуспута. Түмүгэр, былаас иһинэн интэлигиэнсийэ баар буолбута.

Хаалбыт өттө ньимиликээн буоларга күһэллибитэ. Биирдиилээн эмэ атын санааны (инакомыслие) быктарааччылар бааллара эрээри, ол саҕанааҕы биир ньыгыл күүскэ туох эмэ  дьайыыны оҥорор кыахтара суоҕа. Кырдьыгы тутуһар буоллахха, ааспыт үйэ 60-с сылларыттан саҕаламмыт диссиденнэр хамсааһыннара улам күүһүрэн, былааска балачча уолуйууну таһаарбыта. “Хааппыла уу тааһы дьөлөр” дииллэринии, сэбиэскэй тутулу утары бырапагаанда чуолаан эдэр ыччат өйө-санаата буккуллуутугар күүстээх дьайыыны оҥорбута.

Киэҥ биллиилээх нуучча бэйиэтэ Евгений Евтушенко былыргы физик-астроном Галилей туһунан хоһоонноох. Ис хоһооно: «Оччотооҕу кэмҥэ Галилейы таһынан, Сир бэйэтин киинин тула эргийэрин туһунан атын учуонайдар эмиэ билэллэрэ. Бу гынан баран, бу дьон ойохтоохторо уонна оҕолордоохторо, бэйэлэрэ эмиэ аһыыр айахтаахтара. Онон саҥарбат буоларга кыһаммыттара. Арай Галилей хорсун санаатынан, аата-суола аан дойду устуоруйатыгар киирбитэ уонна оннук хаалбыта». «Эр санаалаахтар ииримтийиилэрэ» (“безумство храбрых”) диэн тыллар эмиэ баалларын санатабын. Киһиттэн эрэ барытыттан, ол иһигэр интэлигиэнсийэттэн эмиэ, итинник хорсун буолуу ирдэммэт. Ити талыылаахтар аналлара, өлүүлэрэ-чаастара буолар.

Биир дьылҕалаах интэлигиэнсийэлэр

Түөрт үйэ нуучча судаарыстыбатын аннынан олорорбутунан, өйбүт-санаабыт, үөрэхпит, билиибит Арассыыйа сабыдыалынан олохтоммутунан, интэлигиэнсийэ туһунан өйдөбүлбүт биирдиҥи буолара сиэрдээх суол. Саха бастакы сүһүөх интэлигиэнсийэтин бастыҥ бэрэстэбиитэллэрэ норуоттарын хараанныахтаахтарын, баттамыты-үктэммити араҥаччылыахтаахтарын бигэтик өйдүүллэрэ. Арай манна уратыта диэн, В.И. Ленин биир ыстатыйатыгар бэлиэтээбитинии, Арассыыйа кытыы национальнай интэлигиэнсийэтэ ыраахтааҕылаах кэм  үс хос батталын утары туруммута. Ол үһүс хос батталынан саха омуга, ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа туора урдуһунан билиниллэн, кини киһи уонна омук быһыытынан бырааптара күөмчүлэниитэ этэ.

Арассыыйаҕа бүттүүнүгэр курдук, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ саха интэлигиэнсийэтин эмиэ хайыппыта, кылааһынан утарсар бөлөхтөргө түмпүтэ. Кырасдааныскай сэрии букатын даҕаны саалаах-сэптээх утары турсууга, кыдыйсыыга тиэрдибитэ. Ол түмүгэр икки өттүттэн элбэх саха бастыҥ дьоно, уолаттара суорума суолламмыттара. Сэбиэскэй былаас атаҕар туруутугар хааннаах эрэпириэссийэлэр саҕаламмыттара уонна байҕал модун долгунун кэриэтэ, кэмиттэн кэмигэр дьону саба охсон илдьэ бара турбута. Ити саха интэлигиэнсийэтэ үүт-үкчү Арассыыйа интэлигиэнсийэтин дьылҕатын хатылааһына буолар диэн туруору этиэххэ сөп.

Бүгүҥҥү интеллектуаллар

Аатырдар дэмэкирээтийэлэрэ даҕаны ала-чуо интэлигиэнсийэҕэ мөкү сирэйинэн эргийэн биэрбитэ. 90-с сылларга саамай кыра хамнастаах учуонайдар, инсэниэрдэр, учууталлар, миэдиктэр, култуура үлэһиттэрэ буолбуттара. Чуолаан бу эйгэлэртэн үлэһиттэр маассабай тэйиилэрэ, бастара ханна батарынан барыылара саҕаламмыта. Ол охсуута улахан. Билигин чуо интеллектуаллар бэйэлэрин иннилэрин эрэ көрүнэр, ол эбэтэр «айахтарын эрэ ииттэр» туһуттан үлэлиир-хамсыыр турукка киирэн сылдьаллар. Ол иһин наука, тиэхиньикэ, үөрэх, култуура эйгэлэригэр үлэлии сылдьааччылар норуот халыҥ араҥатын олоҕун-дьаһаҕын, санаатын-оноотун, кыһалҕатын баардылаабат турукка сылдьаллара баар суол. Аны үгүстэр итинник ээл-дээл буолууларын “наука, ускуустуба, култуура бэлиитикэттэн туора туруохтаахтар” диир кураанах куолунан саптыналлар. Итинник «интеллектуаллары» интэлигиэнсийэ кэккэтигэр киллэрэр -- көдьүүһүнээҕэр буортута улахан буолуо.

Лев Гумилев наукаҕа “пассионарность”, “пассионарийдар” диэн өйдөбүлү киллэрбитэ. Пассионарийдарга дьон чулуутун, бастыҥын, өркөн өйдөөҕүн, күүстээх дьулуурдааҕын киллэрбитэ. Лев Гумилев түөрүйэтиттэн сиэттэрдэххэ, нуучча бастакы интэлигиэнсийэтэ, интэлигиэннэрэ бу пассионарийдар буолаллар. Хомолтолооҕо, пассионарийдар хаһан баҕарар аҕыйах буолаллар.

Билиҥҥи кэмҥэ үөрэххэ, билиигэ сыстыы олус судургутуйда. Үрдүк үөрэх дьупулуомун таах кэллиэксийэлээһин барда. 4-түү, 5-тии үрдүк үөрэхтээх дьупулуомнаах кыргыттарбыт ахсааннарын сүтэрбиппит ыраатта. Бу дьону, ыччаты барытын интэлигиэнсийэ кэккэтигэр киллэрэр табыла суох дьыала буолуоҕа.

Киһини барытын бэлиитик оҥорор туһуттан

Сэбиэскэй былаас норуоту бүттүүнүн үөрэхтээх оҥорорго дьулуспута. Ону Ленин үөрэҕэ суох киһи бэлиитикэттэн туора турарынан быһаарбыта. Дьэ, ол иһин судаарыстыба киһини барытын үөрэхтээн, оттон былаас хомунньуус баартыйа ыытар бэлиитикэтин олоххо киллэрэр күүс оҥосторго дьулуспута. Хомсомуол III сийиэһигэр Ленин: «Киһи аймах бэйэтин устуоруйатын былаһын тухары муспут духуобунай баайынан бэйэҥ өйгүн байыттаххына эрэ хомунньуус буолуоххун сөп», -- диэбитэ. Кини бэйэтин этиитин «үөрэниэххэ, үөрэниэххэ уонна үөрэниэххэ» диэн түмүктээбитэ. Маныаха мин «хомунньуус буолуоххун сөп» диэни «интэлигиэн» диэн тылга уларытан биэриэхпин баҕарыам этэ. Эмиэ “хомойуох иһин” дииргэ тиийиллэр, билиҥҥи интеллектуал диэн өйдөбүлгэ Ленин этиитэ сөп түбэспэт.

Интеллект духуобунай сайдыыга тирэҕирэр буоллаҕына

Кэлиҥҥи кэмҥэ, чуолаан наука, тиэхиньикэ, үөрэхтээһин эйгэлэригэр сыыппара технология хото киириэҕиттэн, киһи интеллект эрэ өттүнэн буолбакка, ол эбэтэр идэтийии, идэҕэ сыһыаннаах билииттэн-көрүүттэн ураты, духуобунай эйгэҕэ сыстар суолун-ииһин кэҥэтэр туһунан туруорсар буоллулар. Маннык туруорсуу олоххо киирэрэ эбитэ буоллар, нуучча уонна саха бастакы көлүөнэ интэлигиэнсийэлэрин курдук, киэҥ билиилээх-көрүүлээх, киһи аймах духуобунай баайыттан кэччэммэккэ иҥэриммит дьон ахсаана элбиэх этэ. Оччотугар нуучча бастыҥ интэлигиэнсийэтэ охсон хаалларбыт эркээйилэрэ хаттаан суолдьут сулус буолуох этилэр.

Нуучча да, саха да бастакы көлүөнэ интэлигиэнсийэлэрэ Арассыыйаҕа эрэ бэлиэтэммит ураты көстүү буолар. Ону бөлүһүөпүйэ устуоруйатыгар «космизм» диэн ааттыыллар. Маннык өй-санаа үс ирдэбиллээх: 1.Аан дойду таһымынан толкуйдааһын (планетарность мышления). 2. Миигинэ суох норуот толорута суох (Соборность. Без меня народ неполн). 3. Киһилии киһи (всечеловечность). Бастаан киһи-хара буоларга, онтон дьон киһитэ буоларга, салгыы киһилии киһи буоларга дьулуһуу.

Кэпсэттэ Прокопий ИВАНОВ.