Уопсастыба

Дьиҥэр, Бараахап даҕаны, Ардьакыап даҕаны ааттарын сүгэр уулуссалар бааллар. Степан Аржаков аатынан уулусса Дьокуускай куорат килбэйэр киинигэр сытар: Аммосов аатынан уулуссаттан саҕаланар уонна быстан-ойдон баран, киһи үөйбэтэх-ахтыбатах өттүттэн, Киров уулуссата өҕүллэр, таҥара дьиэтэ турар сириттэн салҕанан, Күөх Хонууга тахсыыга бүтэр. Дьокуускай былыргы архитектуратын көрдөрөр, дьон олорбот Эргэ куорат түөлбэтин хабар буолан, “Ардьакыап” аата-суола аанньа иһиллибэт. Биһиги билигин дьаҥтан дьаахханан, дьиэбитигэр хаайтаран олорорбут курдук, кирийэн-саһан сытаахтыыр...

Киниэхэ тэҥнээтэххэ, Бараахаппыт букатын туора, чиэски сиргэ баар. Этэргэ дылы, абааһы даҕаны булуо суох. Онон Ардьакыабы өссө ордук саныахха сөп курдук. Билиэхтэрин-көрүөхтэрин сөптөөх, сыһыаннаах хас да киһиттэн: “Бараахап аатынан уулусса ханна баарын билэҕин дуо?” – диэн ыйыппыппар: “Ханна эрэ авиапорт оройуонугар баар үһү”, -- диэнтэн атыннык хоруйдаабатылар. Кырдьык, улахан кыһалҕата суох киһи тиийбэт сирэ. Гагарин уокуругун “Новопортовской” дэнэр түөлбэтигэр Кузьмин аатынан уулуссаттан Борисовка 2-с кыбаарталын диэки туораатахха, кэтэх дьиэлэрдээх кыараҕас уулусса сыыһа.

Били иллэрээ сайын бадарааны кэстэрэн тиийэн, аан маҥнай анаан-минээн сылдьыыбар ылтаһын сыыһыгар “И.Н.Барахов” диэн  суруйбуттара муннукка олорор ыал самнархай хаптаһын олбуоругар кыбыллан турара. Хаһыакка “чыпчаххайдаабытым” кэнниттэн ол табылыысса үөһэ хараас муннугар тахсыбыт этэ. Кэлин көрдөххө, онтон ураты улахан уларыйыы суох. Бадарааннаах, оҥхойдоох киирии суолбут оҥоһуллан, аспаалламмыт эрээри, “Бараахабы” тумнан, элбэх кыбартыыралаах таас дьиэ диэки ааһа турар. Отучча ыаллаах уулуссаҕа (дьиҥинэн, аата эрэ) тоҕо даҕаны ороскуотуруохтарай, бачча үп-ас кырыымчыгар.

Чыычаахап сыыстарбатах эбит:  Бараахап аатынан уулусса суоҕун суота, аҕыйах дьиэлээх уулусса сыыһыгар Бараахап курдук баараҕай киһи аатын сыбаабатах ордук этэ. Санаалара буолан, ааттыы турбуттара даҕаны баар. Маны Исидор Бараахап сырдык аатын күлүү-элэк оҥосторго эбэтэр сиргэ-буорга тэпсэргэ тэҥнээх быһыы диибин. Туох-ханнык үтүөлэрин иһин Поярков, Лермонтов, Петр Алексеев куорат аҥаарын ылан-баһылаан сыталларый?

Бу эргин олорор икки-үс киһини уулуссаҕа тохтотон: “Бараахап диэн кимин билэҕин дуо?” – диэн кылгас ыйытык кэриэтэ биэрбиппэр мунаардылар. Мунаахсыйаллара сөп. “И.Н.Барахов” диэн, баҕар, сахаҕа киэҥник тарҕаммыт “Иван Николаевич” буолуо. Мантан чугас били аспааллаах суол “Мординовка” тириэрдэр. Халлааҥҥа харбаһар саҥа таас дьиэ эркинин тэллэҕэр итинник аҥаардас араспаанньа эрэ суруллубут. Ини-бии Мординовтартан хайалара эбитэ буолла? Суруйааччы Амма Аччыгыйа дуу, бөлүһүөк Авксентий Мординов дуу? Ыраата барбакка, манна ыаллыы “Васильев”, “Солдатов”, “Ефимов” диэн арааспаанньалара эрэ суруллубут бэлиэлээх уулуссалар баалларын көрүөххэ сөп. Хомойуох иһин, киин куораппыт 436 уулуссатын тухары итинник сирэйэ-хараҕа суох ааттаахтар хара баһаамнар. Биллиилээх дьоммут ааттара дьоҥҥо-сэргэҕэ тугу даҕаны эппэт-кэпсээбэт, билиини-көрүүнү биэрбэт гына ытыс саҕа ылтаһыннарга суруллаллара “үтүө үгэскэ” кубулуйбут бадахтаах. Тоҕо толору суруйар кыаллыбатый? Холобур, “Саха норуодунай суруйааччыта Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйын аатынан уулусса” диэн. Өссө аһара баран, уулусса саҕаланыытыгар мемориальнай хаптаһыҥҥа уулусса аатын сүгэр киһи кимин, туох үтүөтүн иһин хаһан иҥэриллибитин дьон көрүүтүгэр-билиитигэр тосхоллоон суруйуохха баар этэ.

Дьокуускай куорат тутууга, архитектураҕа салаатын ааты-суолу иҥэриигэ хамыыһыйата бу боппуруоска болҕомтотун хатыырыгар уолдьаста. Хаһааҥҥа диэри “ул. Васильева”, “ул. Николаева” олоруох муҥмутуй?..

“Бараахабы үйэтитии – ытык иэспит...”

Исидор Бараахап 115, 120 сыллаах үбүлүөйдэригэр үрдүк тырыбыынаттан сололоох дьоммут: “Бараахапка сыһыан араас этэ. Билигин кини төрөөбүт норуотугар үтүөтүн билинэр кэммит кэллэ. Исидор Никифорович Бараахап сырдык аатын үйэтитии – биһиги ытык иэспит”, -- диэн тыл этэллэрин элбэхтик иһиттим. Кырдьык, хамсааһын баар эрээри, билигин даҕаны дубук туттабыт, кини туһугар кэлэн илии-атах баайылларга дылы.

Саха АССР төрүттэммитэ 90 сылынан уонна И.Н.Бараахап төрөөбүтэ 115 сылын көрсө төрөөбүт-үөскээбит Харбалааҕар кини аатын сүгэр Судаарыстыбаннас түмэлэ тутуллан киирбитэ. Ол тутуу туруга мөлтөөн, билигин саҥаттан тутуу боппуруоһа турбут. И.Бараахап 115 сылын бэлиэтиир дьаһал кэмигэр Үөһээ Бүлүү улууһун дьаһалтата (баһылык В.С.Поскачин) Дьокуускай куорат дьаһалтатын кытта дьыалабыай кэпсэтиитин түмүгэр Поярков уонна Киров ааттарынан уулуссалар быһа охсуһууларыгар сквер тутуллара быһаарыллыбыта. Ол 120 сыллаах үбүлүөйүгэр олоххо киирбитэ.

Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы Люция Тойтонова этэринэн, бырабыыталыстыба таһымыгар хамыыһыйа тэриллэн, 2023 сылга И.Н.Бараахап125 сыллаах үбүлүөйүн ыытарга бэлэмнэнии, бэлиэр, саҕаламмыт.  Былааҥҥа Поярков аатынан уулуссаны Исидор Никифорович Бараахапка уларытан ааттааһыны уонна Аартыкатааҕы агротехнология университетыгар аатын иҥэриини туруорсуу киллэриллибиттэрин сэргии иһиттим. Дьокуускайга олорор Үөһээ Бүлүү ытык кырдьаҕастара өссө 2013 сыллаахха Тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар Бараахап аатын бэрдэрэргэ этии киллэрэн тураллар. Муус дьэ хамнаарай...

Ыспыраапка

Сиидэр Бараахап диэн кимий?

И.Н.Бараахап Үөһээ Бүлүү Харбалааҕар 1898 сыл олунньу 12 күнүгэр сэниэ ыалга  төрөөбүтэ. Кини үөрэхтэнэн, үлэһит буолаат, төрөөбүт норуота хараҥа баттыгастаах олохтон босхолонорун туһугар туох баар билиитин, сыратын ууран охсуспута. Баайдары тыыппат, сэниэлэргэ тирэҕирэр, дьадаҥыларга көмөлөһөр эйэлээх бэлиитикэни тутуспута.

М.К.Аммосовтыын, П.А.Ойуунускайдыын Саха сирэ автономияны ыларын ситиспитэ, үрүҥҥэ-кыһылга арахсан кыргыһар сылларга, Губбюро бастакы сэкирэтээрэ Лебедев: “Подавление белобандитизма возможно при почти поголовном истреблении местного населения”, -- диэн киин былааска үҥсэр кэмигэр саа уоһугар турууттан элбэх саха-тоҥус тыынын быыһаан ылбыта, гражданскай сэриини тохтотон, “кыһыл террортан” аҕыйах ахсааннаах норуот үөрэхтээх, бастыҥ дьонун өрүһүйбүтэ, 1922 с. өрөспүүбүлүкэҕэ былаас сокуону таһаарар уонна ситэриилээх уорганнарын тэрийсибитэ, ити сыл ахсынньытыгар Саха сирин бастакы ыҥырыылаах Сэбиэтин сийиэһэ Исидор Бараахабы Саха АССР Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлинэн талбыта.

“Бастакы”, “маҥнайгы” диэн даҕааһын тыл Бараахап кылгас эрээри, чаҕылхай олоҕун батыһа сылдьарга дылы. Исидор Никифорович саха суругун тарҕатар, национальнай бэчээти төрүттүүр үлэни маҥнайгынан көҕүлээбитэ, саха тылынан 1921 с. бастакы тахсыбыт “Манчаары” хаһыаты тэрийээччи, эрэдээктэр кини этэ,  С.А.Новгородов алпаабытынан маҥнайгы “Сахалыы сурук-бичик” буукубаара тахсарын өйөөбүтэ. Саха ыалын олоҕун-дьаһаҕын маҥнайгынан ырыппыт, Саха сирин сайдыытын кэскиллээх былаанын оҥорбут, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтин сирэ-уота чөл хааларын ситиспит, тыа хаһаайыстыбатыгар кэпэрээссийэ киэптэрин киллэрэн, быстар дьадаҥылар сэниэтик олороллорун хааччыйбыт салайааччы. И.Н.Бараахап – Кыһыл профессура Экономическай институтун 1933 с. сахаттан бастакынан уонна соҕотох үөрэнэн бүтэрбит экономист-учуонай.

Баара-суоҕа 40 саастааҕар хара балыырга түбэһэн, суут бириигэбэринэн 1938 сыл балаҕан ыйын 15 күнүгэр Коммунарка хаайыытыгар ытыллыбыта. Сырдык аата 1956 сыл алтынньы 31 күнүгэр тилиннэриллибитэ. Исидор Бараахап төрөөбүт норуота сайдарын туһугар турууласпыт идиэйэлэрэ өлбөт-сүппэт аналлаахтар. Саха омук баарын тухары кини үтүөтэ умнуллуох туһа суох.