Уопсастыба

Күһүөрү Арассыыйа Гидрометкиинин билимҥэ салайааччыта Роман Вильфанд: “Саха сиригэр халлаан күһүн хойукка диэри ичигэс туруоҕа. Күнүскү температура элбэх сыллааҕы орто көрдөрүүлэртэн 8-9 С кыраадыс сылаас буолуоҕа”, – диэн билгэлээбитэ. Онто лоп курдук туолла, сөп түбэстэ. Күһүммүт балачча уһаан биэрдэ. Билигин синоптиктар Арассыыйаҕа итии циклон кэлэн кыһын балтараа ый кэриҥэ хойутаабытын туһунан иһитиннэрэллэр. Онон ахсынньыга диэри ичигэс буолара сабаҕаланар. Онтон, дьэ, тымныылар түһэллэрэ күүтүллэр.

Өскөтүн билимҥэ олоҕурбут официальнай сылыктааһын, билгэ итинник буоллаҕына, үгүс сыллар устата айылҕаны кэтээн көрөөччүлэр тугу билгэлиир эбиттэрий?

“Бүлүү эҥээр кыстык хаар түһэ илик...”

Алексей Васильев, Бүлүү улууһа, Халбаакы нэһилиэгэ:

– Мин айылҕаны 1999 сылтан кэтээн көрөбүн, бэлиэтэнэбин. Кэнники сылларга, кырдьык, айылҕа биллэ уларыйда. Ол курдук, сайын аайы балысханнык умайар ойуур баһаардара айылҕаҕа, килиимэккэ улаханнык сабыдыаллаатылар дии саныыбын. Кэлин биир бэйэм Саха сирин айылҕатын 3 ураты көстүүтүн бэлиэтии көрө сылдьабын. Бастатан туран, кэлиҥҥи кэмҥэ илин эҥээр улуустарга кыһынын халлаан лаппа тымныйар буолла. Ол оннугар хотулар сылыйан биэрдилэр. Соҕурууҥҥу-арҕааҥҥы улуустар олох ичигэс буоллулар. Манна халлаан муҥутаабыта -45-46 С кыраадыска эрэ диэри тымныйар.

Хаар быйыл Дьокуускайга уонна киин улуустарга кэмигэр түстэ. Эрдэлээбэтэ даҕаны, хойутаабата даҕаны. Ол гынан баран, Бүлүү эҥээр кыстык хаар түһэ илик.  

Аны биир түгэн дьиксиннэрэр. Быйыл күһүн Өлүөнэ өрүс илин өттүгэр сытар улуустарга таммах да ардах кэлэн түспэккэ эрэ хаардаата. Өскөтүн хаар чараас буоллаҕына, сир хайыта тоҥор, от-мас үлүйэр кутталлаах. Оччоҕо саас эрдэ өлгөмнүк ардаабатаҕына, курааннар хаттаан төннүөхтэрин сөп. Билигин ити диэки кэнчээри сүгүн үүммэккэ хаалла. Онон сылгыга уустук кыстык буолара сабаҕаланар. Оттон Бүлүү эҥээр уонна хоту абына-табына ардах кэлэн түстэ. Кэнчээри син быкта. Онон сылгы хаһыытыгар ама соҕус дьыл кэллэ.

Өссө биири бэлиэтии көрөбүн. Сайынын түүнүн аһара тымныйар идэлэннэ. Урут маннык буоларын өйдөөбөппүн. Дьиҥинэн, от үүнүүтэ ардахтан улаханнык тутулуктаммат. Түүнүн сылаас буоллаҕына, от ордук түргэнник үүнэр. Ол курдук, күөл, үрэх, өрүс сиигэ халлаан сөрүүкүүр кэмигэр өрө көтөн тахсан сири ньүөлсүтэр этэ. Билигин халлаан тымныйан хаалан, түүҥҥү сиик ситэ көппөт. Ол түмүгэр от үүнүүтэ бытаарда, мөлтөөтө дии саныыбын.

Быйыл, эппитим курдук, хаар кэмигэр түстэ. Ити от сиэмэтигэр үчүгэй. Былыргылар кыстык хаары “айылҕа суорҕана” диэн ааттыыллара. Өскөтүн хаар өргө диэри түспэккэ турдаҕына, сир ыбылы тоҥон хаалар. Оччоҕо от сиэмэтэ үлүйэн, эһиилги сылыгар мөлтөхтүк үүнэр.

Аны туран, күн-дьыл эргиирэ уларыйда. Холобур, ыйдарынан билгэлиир уустук буолла. Өскөтүн урукку өттүгэр олунньуга, кулун тутарга хаардаах буоллаҕына, атырдьах уонна балаҕан ыйдара хайаан да ардахтаах буолаллара. Оттон быйыл күһүн, көрөргүт курдук, ардах олох түспэтэ. Онон күнү-дьылы киһи ыйдарынан табатык билгэлиирэ олох уустугурда.

“Хабараан тымныылар буолаллара саарбах...”

Виктор Третьяков, Орто Халыма куората:

– 79 саастаах кырдьаҕас киһибин. Үйэм тухары айылҕаны кэтээн көрөбүн. Кэлин айылҕа чахчы уларыйда. Ол гынан баран, киһи олус сөҕөр гына “булкуллубата”. Алтынньы 13 күнүгэр – Бокуруобу көрсө – Дьокуускайга кыстык хаар түстэ. Ити бэйэтин кэмигэр лоп курдук сөп түбэстэ. Урут даҕаны баччаларга хаардыыр этэ. Арай хотуларга, биһиэхэ, лаппа хойутаата. Хаарбыт күн бүгүнүгэр диэри суох, мэлигир. Аҕыйах хонуктааҕыта ойуурга тахсан сугун сиэн киирбитим. Соннук курдук ичигэс, ылааҥы күннэр тураллар. Ону быйылгы ураты сайыны кытта ситимниибин. Бу сайын, дьэ, сир-дойду олус күүскэ ирбитэ. Айылҕа билигин онтун ситиһэн тоҥоруохтаах. Ол кэннэ эрэ Халымаҕа хаардыаҕа дии саныыбын. Уопсайынан, быйыл дьыл кыратык хойутаата. Онон улахан тымныы олунньуга түһүөҕэ. Хаар эмиэ ити ыйга элбэх буолуоҕа. Онуоха диэри сыыйа тоҥорон, халлаан тымныйбытынан барыаҕа. Ол эрээри, урукку курдук, мутук тостор хабараан тымныылара түһэллэрэ буолуо дии санаабыппын. Балайда да  сымнаҕас, ичигэс кыһын буолуоҕа.

Эһиилги дьыл быйылгыттан ураты буолуо дии санаабаппын. Сөбүгэр сөҥүүлээх буолуоҕа. Өскөтүн саас эрдэ ардаатаҕына, от-мас үүнүөн сөп.

“Күһүн хойутуур, саас эрдэлиир буолла...”

 Андрей Варламов, Чурапчы улууһа, Мугудай нэһилиэгэ:

 – Айылҕаны анаан-минээн кэтээн көрбүтүм 32 сыл буолла. Ону барытын сурунан, бэлиэтэнэн иһэбин Эдэрбэр айылҕаҕа элбэхтик сылдьар, бултуур этим. Билигин сэттэ уончалаах кырдьаҕаспын. Онон бултуурум, балыктыырым аҕыйаата.

Хаар быйыл кэмигэр түстэ. Бокуруопка урут хайаан да субу курдук хойуутук хаардыыр этэ. Ол гынан баран, күһүммүт син биир уһаата диэн этиэххэ наада. Быйыл кус-хаас 10 хонук кэриҥэ хойутаан киирбитэ. Ол аата дьыл итиччэ хонук хойутаата. Урукку сылларга алтынньы 6-7 күннэригэр күөллэр хам тоҥор этилэр. Билигин тоҥмокко, сиикэй сыталлар. Бэл диэтэр, киһи илимниэн да сөп курдук. Онон сыллата күһүн хойутуур, саас эрдэлиир буолла. Кыһыҥҥы кэммит ый кэриҥэ кылгаан биэрдэ.

Быйылгы сыл сүрүн уратыта – кэнчээри тахсыбата. Онон сылгылаах хаһаайыстыбалар уустуктук кыстыыр туруктаахтар. Бэйэтэ да кырыымчык отторугар сылгылара эрдэ эбии аһылыкка киирэн, элбэх эрэйи көрсүһүннэрэллэрэ буолуо дии саныыбын. Аны көтөх сылгы үөннүрэр, туруга мөлтүүр. Инньэ гынан сылгы охтуон сөп. Онон хаһаайыстыбалар эрдэттэн эбии аһылыктарын хааччыйыахтарын наада.

Айылҕа уларыйыыта, эппитим курдук, ордук кыһынын биллэр буолла. Кэлиҥҥи кэмҥэ, урукку курдук, халлаан -50 С кыраадыска диэри тымныйбат. Биирдэ эмэ чугаһаан ылар. Онон быйыл эмиэ сымнаҕас кыһыны билгэлиибин.  

Аны туран, айылҕаҕа сылдьан биири бэлиэтии уонна салла көрөбүн. Сир-сир аайы саҥа аччыгый күөллэр, тураҥнар, дүөдэлэр бөҕө үөскээбиттэр. Ити биллибэтинэн-көстүбэтинэн ирбэт тоҥмут ириитин түмүгэ. Ити курдук, сир дэлби ирэн, инникитин улахан уу кэлэр, халаан буолар сибикилээх. Өскөтүн халлаантан таммах да уу түспэтэҕинэ, сир ийэ алларааттан уутун ыган таһааран, ууга ыытар кутталлаах. Ити барыта халлаан итийиитин, ирбэт тоҥ ириитин кытта ситимнээх. Онон ирбэт тоҥу үөрэтиигэ, чинчийиигэ улахан болҕомто ууруллуон наада. 

Түмүккэ

Күн-дьыл, халлаан уларыйбыта мэлдьэһиллибэт. Холобур, быйыл сайын Верхоянскай куоракка, бэс ыйын 20 күнүгэр, салгын температурата +38 С диэри итийэ сылдьыбыта. Ити температурнай рекорду, бэл диэтэр, Аан дойдутааҕы метеорологическай тэрилтэ сэҥээрбитэ. Ити курдук, сылтан сыл Саха сирин килиимэтэ уларыйа турар. Онтубут, дьэ, кэмниэ кэнэҕэс туохха тиэрдэр? Бука, биир эмэ үтүө күн килиимэт боппуруоһа күүскэ турара буолуо...

Оттон норуот билгэһиттэрэ быйыл ичигэс кыһыны эрэннэрэллэр. Арассыыйа синоптиктара тохсунньуга уонна олунньуга тымныйыа диэн сылыктыыллар. Онон хайаларын билгэтэ сөп буоларын быйыл кыһын билиэхпит.