Уопсастыба

Назар булчут буолара хааныгар баар. Кини төрдүлэрэ-төрүттэрэ Болуускуттар -- Абый улууһун Сыаҥааннаах сэлиэнньэтигэр биллэр-көстөр булчуттар. Түҥ тайҕаны түөрэ эргийэн, үрэх баһыгар тиийэн, икки атахтаах сылдьыбатах ыырдарыгар үктэнэн, бултаан-алтаан, дьоннорун-сэргэлэрин аһатан олорбуттара.

Икки сааһыттан тыаҕа  сылдьар

Назар Слепцов -- Муҥурдаах В.Н. Дохунаев аатынан орто оскуолатын X кылааһын үөрэнээччитэ. Сөбүлүүр предметтэрэ -- география, история, физкультура, ОБЖ, черчение. Сэргээн ааҕар сурунаала – “Байанай”,   тэлэбиисэргэ көрөр биэриитэ --  “Охота и рыбалка”. Инники идэтин айылҕаны уонна техниканы кытта сибээстиир.

Бииргэ төрөөбүт үстэр. Кинилиин саппай уопсар быраата Юлиан VIII кылааска үөрэнэр. Балтылара Мила ааттыын да барыларыгар “милая”. Ийэтэ Юлия Васильевна -- кулууп үлэһитэ. Уолбуттан төрүттээх аҕалара Сергей Гаврильевич -- ДЭС оператора.

Куруутун үөрэ-көтө, ыллыы-туойа, дьээбэлэнэ сылдьар быраатыгар Юлиаҥҥа холоотоххо, Назар улахан киһилии дуоспуруннаах, киппэ быһылаах-таһаалаах холку киһи. Тыаҕа-уокка, дьонун кытта икки сааһыттан сылдьыбыт буолан, билигин эһээтиниин тэҥҥэ сылдьыһар булчут бэрдэ.

Бастакы булт

Саас. Иккис кылааһы бүтэрбит кырачаан киһи эһээтин Баһылайы кытта Буурхаайбыттааҕы балаҕаннарыгар тиийэ сылдьаллар. Дьиэлэрин таһыгар баар сиэҥҥэ кус кэтииллэр. Уһуннук күүттэрбэккэ, кустара субу барыйан кэлэн түһэн биэрэллэр. Булчут хаана оонньоон ыксаабытыгар, эһэтэ сиэнигэр, бэйэтин аптамаатын маска өйөөн ыттара биэрэр. Киһитин сүрэҕэ тип-тиҥиргэс, долгуйан этиргэн иэдэһинэн көлөһүнэ сарт түһэр. Булчуппут кыҥаан-кыҥаан баран, икки харахтарын быһа симэн ытан саайар! Куһа кырдьык-хордьук табыллан, тиэрэ баран түһэр! Оо, онно үөрбүтүн эриэхсит! Эһээтэ сиэни кэһэн киирэн, булдун таһаарбыта, кып-кырачаан чээс буолан соһутар. Оттон Наһаарчык ытыан иннинэ көрдөҕүнэ, улахан да улахан кус этэ эбээт!

Эһээтэ оҕотун бастакы булдун эбээтигэр илдьээри, умуһахха түһэрэр. Уоттарын оттон, ас кээһэллэр.

Онтон ыла саас аайы күүтэр кэмэ -- сааскы кус. Билигин соҕотоҕун 60-70-ча куһу бултуур.

Байанай бэлэҕэ – кыһыл саһыл

Бу түбэлтэ Назар VI кылааска үөрэнэр эрдэҕинэ буолбута. Уолаттар ыарыһах эбээлэригэр мииннээн иһэрдээри, хабдьыга туһахтанар идэлээхтэр. Чугас-чугас ииппит туһахтарын быраата Юлианныын көрүнэ сылдьаллар. Арай иһиттэхтэринэ, ханна эрэ куоска ньааҕыныыр. Уолаттар ону көрө охсоору, тоҥуу хаар устун сүүрэн туорахтаналлар. Тиийэн көрбүттэрэ, доҕоор, туһахтарыгар уот кыһыл саһыл иҥнибит, мөхсөн кулупаайданар! Ол да иһин бөһүөлэктэн син тэйиччи сиргэ кыһын туох куоската кэлиэй?!

Туһахтарыгар биирдэ эмэ, хабдьыттан ураты, куобах иҥнибит буолааччы. Оттон тыыннаах саһылга хаһан да түбэһэ иликтэр! Байанайдара өлүүлээн биэрбит бултарын хайдах гыныахтарын билбэккэ турдахтарына, быраата Юлиан обургу Үрүҥ Хайаҕа олорор эһээтигэр эрийэн тиийэн, аны кинини соһутар. Ол эрээри киһилэрэ холку. “Хайылыгын тосту үктээн кэбиһиҥ”, -- диэн ыраахтан олорон дьаһайар. Оттон уолаттар үрэн чаҥыргыы, өрө мөхсө олорор саһылга куттанан чугаһаабаттар. Уһун соҕус маһынан төбөҕө саайан, чокуйан кэбиһэллэр. Уонна хаһан да түбэспэтэх бултарын үрүсээктэригэр уктан, дьиэлэрин диэки харбыалаһаллар. Чочумча барбахтаан истэхтэринэ, саһыллара тиллэн кэлэн, саҥаттан булумахтана түһэр. Аны онтуларын үрүсээк нөҥүө охсон-саайан, нэһиилэ тохтотоллор.

Ити курдук, соһуччу бултуйан, эбиэт кэнниттэн буолар уруоктарга урут хаһан да хойутаабат дьон, ыксаан-тиэтэйэн, дьарыктарыгар ойоллор.

Эһээ үөрэҕэ

Туһах иитэргэ, саанан ытарга, тыыланарга, сиргэ сылдьарга Назары эһэтэ Баһылай үөрэппитэ. Бастаан кинилиин улахан сиэнэ Васека сылдьара. Васек аармыйаҕа барбытын кэннэ, Назар солбуйбута. Эһээтэ сиэнин харыстаан, сэрэнэ соҕус маннык кэпсиир:

-- Буурхаайбыкка баар оттуур сирбит бөһүөлэктэн 7, оттон Уйбаан Айаана  үрэххэ баар түһүлүкпүт 15 килэмиэтир ыраахтар. Сайыҥҥы өттүгэр уолаттар онно сатыы холкутук сылдьаллар. Ол эрээри, кэнники сылларга, тыатааҕы элбээн, оҕону соҕотохтуу ыытар сэрэхтээх буолла.

Назар V кылаастан саҕалаан бурааннанар, тыыланар, 15-тээх кыра мотуорунан сылдьар.  Айылҕаҕа сылдьарга баҕалаах буолан, барытыгар тэҥҥэ түсүһэр. Билигин кинитэ суох хамсаабаппын. Илиим-атаҕым, баар-суох тутаах киһим.

Оту матасыыкылга атастаһан

Аныгы үйэҕэ илиинэн оттуур дьон аҕыйах. Кинилэр истэригэр Слепцовтар дьиэ-кэргэттэрин киллэриэххэ сөп. Сыл аайы үстүү туонналаах 6-7 оту туруораллар. Былыргылыы маска олордуллубут бугулларын кэбиһии саҕана, уолаттар холкутук атырдьахтаан ылан, буран сыарҕатыгар быраҕаллар.  Отторугар хаас уурарга, түстүүргэ, тарыырга, “абааһы суолун сабарга”, онтон да атын отчуттар муударастарыгар дьоннорун кытта тэҥҥэ сылдьан үөрэнэллэр. Кырачаан Милалара, маҥан былаатын баанан, иннилэригэр-кэннилэригэр түһэн, кэпсээн-ипсээн сааратан, киэһэ хойукка диэри ходуһаҕа лыахтыы ойор. Хоту дойду бырдахтаах, ардахтаах сайына бэйэтэ туспа “учуутал”. Айылҕаны кэтээн көрөн оттуур эрэ дьон сайыҥҥы быйаҥтан үлүмнэһэн ылан хаалыахтарын сөп.

Маннык сылдьан, оҕолор отууга күөс буһаран, илимнээн, сордоҥнорун хачымаастаан, балыктарын туустаан, ас астыы үөрэнэллэр.

Урут сүөһүлээх эрдэхтэринэ, ынах таһаарсан, уулатан, от киллэрэн, хотоҥҥо кытта көмөлөһөллөрө. Билигин сылгыларыгар оттууллар.

Уолаттар ааспыт сайын оттообут отторун, дьону кытта матасыыкылга атастаһан, дьоллонон сылдьаллар. Аны туран, биир эрэ матасыыкыл буолбатах. Иккиэннэригэр тус-туһунан. “Минск” уонна “ИЖ-Планета-5”. Бэйэлэрин “тоҕус көлөһүннэрин тоҕон” ылбыт көлөлөрүн харыстаан миинэллэр.

Тоҥ балык күрэҕэр

Нэһилиэкпитигэр хас сыл ахсын “Тоҥ балык” күрэҕэ ыытыллар. Быйыл дьиэ кэргэттэр хамаанда туруордулар. Биһиги дьоммут онтон хаалсыбатылар. Балыктарын Назар хатырыктаата, аҕалара кыста, ийэлэрэ ууран истэ. Бырааттаах балтылара өйүүр бөлөх буолан, хоһоон ааҕан, дьиэ кэргэннэрин билсиһиннэрдилэр. Күрэх түмүгэр Слепцовтар I миэстэ буолан, кыайыы өрөгөйүн биллилэр.

Кинилэр дьиэ кэргэттэрэ нэһилиэккэ ыытыллар тэрээһиннэргэ куруутун кытталлар. Бу да сырыыга Слепцовтар кыайыыларын дьонноро-сэргэлэрэ, доҕотторо үөрэ көрүстүлэр.

Аҕалыын ааҕыыларга кыттан

“Киһи төрүттэрин-аймахтарын кыра эрдэхтэриттэн билиэхтээх, үөрэтиэхтээх” диэн санаанан салайтаран, оскуолаҕа хас сыл ахсын “Аймахтар ааҕыылара” ыытыллар. Оҕолор эбээлэрин-эһээлэрин, атын да аймахтарын үлэлэрин-хамнастарын, олохторун үөрэтэн, дакылаат ааҕаллар, альбом оҥорон, оскуола музейыгар туттараллар.

Назар сиргэ сылдьар киһи буолан, төрүттэрин сирдэригэр-уоттарыгар сылдьан, хаартыскаҕа түһэрэн кэлэн, үлэтин ис хоһоонун байытан, оҕолор киэннэриттэн туспа буочардаах буолар.  Уолаттар бу сылдьан сирдэрин аһатан, сиэри-туому тутуһан, манна олорон ааспыт дьонноругар убаастабылларын биллэрэллэр. 

Аҕалара Сергей Гаврильевич уолаттарыттан хаалсыбат. Былырыын  РСФСР үтүөлээх учуутала Михаил Михайлович Слепцов кэриэһигэр ыытыллыбыт улуустааҕы “Слепцовскай ааҕыыга” “Уол оҕону үлэнэн иитии” диэн тиэмэнэн кыттан, II миэстэ буолбута.

Назар оскуола иһинэн үөрэнээччилэр бэйэни салайынар түмсүүлэригэр баар буолан, уопсай үлэни сүрүннэһэр, спортивнай күрэхтэһиилэргэ кыттар. Улуустааҕы үөрэнээччилэр спартакиадаларыгар ытыыга биир да оҕоҕо иннини биэрбэт “Бастыҥ ытааччы”.

Ийэҕэ махтал

 “Бултуурга, сиргэ-уокка сылдьарга саамай сүрүннэспит киһиҥ кимий?” – диэн ыйыппыппар, Назар толкуйдуу да барбакка: “Ийэм”, – диэн хоруйдаата. “Эһэм эбэтэр аҕам, убайым” диэн талларар эппиэти күүтэ олорбут буолан, маны соһуйа иһиттим. Ону кини: “Ийэбит аспытын-үөлбүтүн, өйүөбүтүн дьаһайан, кыра эрдэхпиттэн көҥүллээн ыытар буолан, сиргэ сылдьа үөрэннэҕим”, – диэн быһаарда. Кырдьык, аныгы үйэҕэ, дьахталлар үксүлэрэ даҕаны оҕону ачаалатан, харыстыыр ааттаан, элбэхтэн матарарбыт баар суол. Отто Юлия уолаттарын кыра эрдэхтэриттэн сиргэ-уокка дьоннорун кытта ыыта үөрэппитэ үчүгэйин уола өйдүүрүттэн, онуоха махтанарын үөрэ иһиттим.

--Булчут буоларга ханнык хаачыстыба нааданый?

--Тулуурдаах уонна сэрэхтээх буолар ордук. Элбэхтэ хаамыахха, күүстээх буолуохха наада, -- Наһаарчык оргууй аҕай олорон, улахан киһилии дуоспуруннаахтык хоруйдуур.

-- Баҕа санааҥ?

-- Үлэһит буоллахпына, “ВЭПР” бинтиэпкэ сааны ылыныам этэ.

Анастасия Сорокоумова,

Сыаҥааннаах, Абый.