Уопсастыба

Билигин бу  күн Аан дойдутааҕы национальнай статустаах бырааһынньык буолар. Бырааһынньык туох сыалтан төрүттэммитин бары даҕаны билэр, сэрэйэр буолуохтааххыт.  Биллэн турар, Ийэ сирбит кыылын-сүөлүн, отун-маһын, ыраас уулаах өрүстэрин, күөллэрин харыстыыр сыаллаах-соруктаах.  Кэлиҥҥи кэмҥэ 30 млрд. туонна кэриҥэ быыллаах маасса   атмосфераҕа быраҕыллар, Кыһыл кинигэҕэ  сүтэн эрэр үүнээйилэр, кыыс-сүөл испииһэктэрэ күн-түүн эбиллэ тураллара биллэр.

Бу Аан дойдутааҕы Ийэ сир күнүгэр Аан дойду куолакалын тыаһатар ураты  үгэс баар. Куолакалы тыаһатан Ийэ сирбитин харыстыырга ыҥыраллар.  Маны аан бастаан Америка олохтоохторо көҕүлээн ыыппыттар. ХХ үйэ  ортотугар Нью-Йорк куоракка ХНТ (ООН) ыстаабыгар бастакы куолакал баар буолбута.  Бу үгэс аан дойдуну тута тилийэ көппүтэ. Арассыыйа куолакала   аан бастаан Москва куоракка турбута.  Онон биһиги эмиэ Аан дойду куолакалын Сахабыт сирин үрдүнэн Амма өрүскэ мас кэрдиини утаран бары тыаһатыаҕыҥ! Бу аахсыйаҕа кыттыһан баарбытын биллэриэҕиҥ! Инньэ диэн туран, бу аахсыйа бастакы кыттыылаахтарын санааларын  таһаарабыт.                     

  Олус соһуйдум да, хомойдум да!

Сергей Расторгуев, Саха циркэтин уус-уран салайааччыта,  дириэктэрэ,  СӨ, РФ үтүөлээх артыыһа:

Оҕом сааhа  Аммаҕа ааспыта. Амма  өрүспүт барахсан ып-ыраас, дьэнкир, сылаас уутугар төһөлөөх элбэхтик сөтүөлээбиппит буолуой?! Эhээбин, аҕабын, убайдарбын кытта Амма өрүскэ балыктаан, кустаан, көнө хочотугар сайын лууктаан, оттоон, хара тыатыгар сир астаан, ол сылдьан, Амма туhунан ырыа бөҕөтүн ыллаан улааппыт киһибин. Билигин санаатахха,  олус даҕаны кэрэ  кэмнэр ааспыттар. Дьону барытын сөхтөрөр, астыннарар маннык кэрэ, кыраһыабай, ураты  айылҕалаах дойду аҕыйаҕа буолуо. Айаннаан иһэн кини ураты кырасыабай айылҕатын умсугуйа көрөн, тиийиэхтээх сирбитигэр бириэмэни билбэккэ тиийиллээччи.   Юнеско ураты харыстабылыгар киирэр кыахтаах Амма өрүспүт туруу мастарын алдьатар санааны ылыммыттарыгар сөпсөспөппүтүн хайаан да биллэрэн  туруулаһыахпытын наада. Туруу мастарын кэртилэр да Амма өрүспүт эстэрэ, уолара чуолкай суол.   Биир бэйэм  бу эргин 30-тан тахса сыл  маһы кэрдии барыахтааҕын истэн  улаханнык хомойдум, соhуйдум, долгуйдум!

Саха норуотун биир баар-суох  духуобунай баайын, Кыыс Аммабытын,  бары харыстыах тустаахпыт уонна ол  сиэринэн бары биир киhи курдук турунан,  туруорсан, тимир ытарчаларга сэймэктэтимиэҕиҥ!  Ийэ Сирбит күнүнэн барыгытын эҕэрдэлиибин! Бары бииргэ буолуоҕуҥ!

Үйэлэргэ уста тур Эн – сүрэхпит чопчута, Кыыс Амма..

Наталья Михалева – Сайа, суруйааччы, суруналыыс:

- Бүгүн Ийэ Сирбит күнүнэн Амма өрүспүтүн харыстыыр сыалтан Аан дойду куолакалын тыаһатыаҕыҥ! Икки атахтаах иҥсэтэ туохха да тук буолбат, маҕалайа хаһан да туолбат эбит. Ийэ Айылҕабыт иитэлии-аһаталыы сатаан баран, хас бааһын-үүтүн, сүһүрбүт уутун-хаарын, өлбөөрбүт өҥүн-талатын иһин эттээх хааммытыттан иэстэһэр сэрэтиилэри халлаан "буккуллуутунан", халаан алдьархайынан, уот силлиэ туруутунан, дьиэҕэ хаайар хара хамсыгынан ыыталыы турар диэн таайабын.

Мин «күөх экраҥҥа” ыытар биэриилэрбэр кэлэн кэпсээбит биология билимин дуоктара, почвовед Роман Десяткин, география билимин дуоктара, Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт дириэктэрэ Александр ФЕДОРОВ ирбэт тоҥ ууллуутун аан дойду тыҥата буолар хара тыабыт, ойуурбут маһа эрэ көмүскээн туралларын билим чинчийиилэригэр олоҕурбут чахчыларынан бигэргэтэн, итэҕэтиилээхтик кэпсээн тураллар. Оттон биир ыалдьытым, Амма эҥэрин атылынан кээмэйдээн чинчийбит, СӨ үтүөлээх геолога Николай Кириллин  "уот салаан ааспытын курдук буолуо" диэн, Амма төрдүгэр промышленнай суолталаах мас кэрдиитин мас-таас курдук утарда.

Айылҕа харыстабылын, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин сайтыгар киирэн аахтахха, улахан куттал эмиэ да суох курдук, эдэр ойуур үүнэрин мэһэйдиир кырдьаҕас мастары кэрдии барыахтааҕын, Саха сирин тыатыгар төгүрүк сыл маһы кэрдэр үлэ ыытыллар кыаҕа суоҕунан тэрилтэлэр уһун кэмҥэ мастаах сири түүлэһэллэрэ барыһа суоҕун эҥин туһунан суруллар. Ол да буоллар, кулун тутар 11 күнүгэр ыытыллыбыт аукциоҥҥа  ойуур 9 учаастагын ылбыттар.   Бу сирдэри "рекреационнай деятельноска" диэн ааттаан, ол аата чөлүгэр түһэриигэ диэн өйдөнүллэр курдук ылбыттар. Эргэ мастары кэрдии бу "деятельноска" киирдэҕэ. Министиэристибэ бу үлэ сокуоҥҥа олоҕуран ыытылларын, айылҕаҕа хоромньуну аҕалбатын кыраҕытык кэтиирин туһунан иһитиннэрэр.

Ол эрээри, атахтарын укпут хампаанньалар ааны тэлэччи аһар кыахтаахтарын, олохтоох хампаанньаларынан сирэйдэнэн киирэ сатыыр илиҥҥи ыалбыт дьоно кыһыҥҥы тымныыттан да, сайыҥҥы куйаастан да чаҕыйбаттарын, Элиэнэ баһыгар маһы кэрдии хайдах курдук ньүдьү-балай барбытын көрө-билэ сылдьар дьон-сэргэ долгуйуута өйдөнөр. Төһө да ойуурбут, уубут, сирбит сокуон быһыытынан киин былаас бас билиитигэр барбытын иһин, ол да былаас, аахсан бардахха, силиһэ-мутуга дьиҥэ, норуоттан тирэнэн тахсар. Ньурба улууһун баһылыга Варвара Петрова туһунан биэрии оҥорорбор, кини: "Хайа да бэйэлээх докумуон олохтоох былаас илии баттааһына суох күүһүгэр киирбэт. Ол иһин «АЛРОСА” -лар миигин Ньурбаттан суох гына сатаабыттара. Баарым тухары аахсыйаларбын кинилэргэ туран биэрбэтэҕим", -- диэн эппитэ. Кэнники Борис Попов дьылҕата даҕаны бу аахсыйалар тустарыттан быһах биитигэр турбута, холуобунай дьыалаҕа эрийэн сир-буор сирэйдээн туран үлэтиттэн уураппыттара хайдахтаах киирсии сирбит баайын туһугар бара турарын көрдөрөр. Онон билиҥҥи салайааччыларбыт, дьокутааттарбыт тустарыгар сүрдээх уустук эрээри, кэнэҕэс махталлаах буолуон сөптөөх туруулаһыы соруга турар. Кыахтаах кэлии хампаанньалар иннилэригэр булгуруйуу дуу, бар дьон күүстээх санаатыттан тирэнэн, кэхтибэт кэскили түстээһин дуу? Манна биһиги кинилэри аҥардастыы буруйдаан, саба түһэн, кыраан-таныйан барарбыт эмиэ сатаммат, аан бастаан быһыы-майгы кырдьыктааҕын быһаарыахха, ирдэнэр буоллаҕына, сомоҕо санаабытынан күүс-көмө буоларга дьулуһуохха. Аан дойдуну иҥсэ мэнэгэй салайар кэмигэр олоробут, онон бары бииргэ эрэ буоллахпытына ситиһиигэ кэлиэхпит.

1980-с сыллар бүтүүлэригэр Бүлүү өрүс киртийиитин чахчылара дагдайан, дьон-сэргэ бэйэтин санаатын дорҕоонноохтук этэр хамсааһына саҕаламмыта, устунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүнэн көмүөл күүһүн курдук көҥүл тыын -- демократия тарҕаммыта.  

Аммабыт баай хара тыатыгар быһахтанар оботтоох санаа өтөн киирбэтин туһугар бүгүҥҥү саха эмиэ сомоҕолостун! Үйэлэргэ уста сыт Эн -- сүрэхпит чопчута, Кыыс Амма!

Ыччаппытыгар тугу хаалларабыт?

Анастасия Готовцева,  эстрада тыйаатырын артыыһа, СӨ үтүөлээх артыыһа:

- “Амманы харыстааҥ!” диэн ырыа тылын  Антонина Ускеева  айбыта. Кини миэхэ ырыа матыыбын айбыт  Сиэн Тиитэп толоруутун иһитиннэрбитэ. Ырыаны истээт да олус сөбүлээн,  кылгас кэм иһигэр аранжировкатын оҥорторо охсон, Бүөккэ Бөтүрүөп «Дуораан рекордс” устуудьуйатыгар уһуртарбыппыт.
 Ханнык саха киһитэ Кыыс Амма кэрэ көстүүтүн билбэт, көрбөтөх буолуой?! Мин биир бэйэм кини биэрэгэр элбэхтик  ыллаан-туойан, дуоһуйа сөтүөлээн сынньаммыт  үтүө күннэрбин ама умнуом дуо?

Бу күннэргэ Амма  өрүс эргин ойууру кэрдэргэ учаастагы 30-тан тахса сылга арыандаҕа биэрэн эрэллэрин  туһунан истибэтэх, онтон соһуйбатах киһи, арааһа, суоҕа буолуо.  Биир бэйэм тоҕо барыта итинник аҥардастыы кэрдиигэ эрэ тиийэриттэн олус диэн дьиксинэбин. Сахабыт сирин кэрэ айылҕатын сэймэктэтэн, сиэн-аһаан, атыылаан биһиги туохха тиийэбит?! Кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар тугу хаалларабыт? Бу иэдээни утарар бары уопсастыбаннай хамсааһыннарга кыттыһабын.  Мин толорбут «Амманы харыстааҥ!» диэн ырыа Саха сирин үрдүнэн дьиэрэйбититтэн  киэн туттабын!

Сөптөөх сокуон олоххо киирэрэ кэм ирдэбилэ

Саргылаана Гольдерова – Саргы Куо, суруйааччы, Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ:

- Киһи орто дойдуга олох олоро кэлбит үйэтин талбат. Экологическэй катастрофалар үйэлэригэр олоро кэлбит көлүөнэлэр буолабыт. Киһи аймах цивилизациятын айана сайдыы сокуонугар олоҕурар курдук эрээри, алдьатар аймалҕана, урусхаллыыр уодаһына улахан. Иҥсэ кэбиһии иэдээнэ ийэ сири сэймэктиирин, адьырҕа тыын аргыара аан дойдуну аймыырын бары да бэйэбит нөҥүө аһаран олордохпут.

Онон күөх Планетаҕа  олох олорор киһи аймах аан айылҕа тулхадыйбат сокуоннарын тутустаҕына эрэ кии дуу, киһи дуу буолара быһаарыллар былдьаһыктаах үйэтигэр үктэммитэ балайда буолла.

Ийэ айылҕабытыгар киһилии сыһыаннастахпытына, көмүскэс санаабытын күөрэтэн таһаардахпытына, ойуурдаах куобах охтубат дииллэринии омук быһыытынан огдолуйбат оҥоһууланабыт. Бэйэбит да ыраас салгынынан көҥүллүк тыына,  өлбөт мэҥэҕэ тэҥнээх дьэҥкир ууну ыймахтыы, кэнэҕэскибитин харыстыыр халыҥ тайҕабытын тыыннаах хаалларыахпытын наада. Ааспыт үйэ 80-90-с cc. Амма эбэ аар тайҕатыгар маһы кэрдэр бырамыысыланнас хайысхата күүскэ киирээри гыммытыгар, бар дьон айманан туран күүскэ утарсыбыта.   Уопсастыба бары араҥата өрө туран, экологическай саахал тахсыахтааҕын тохтоппута. Оччолорго “Баар буоллун Аммаҕа заповедник” диэн айымньыны суруйбутум өрөспүүбүлүкэ хаһыатыгар бэчээттэммит эбит.

Тоҕо эрэ Амма өрүс саҕаланар баһыттан төрдүгэр тиийэ заповедник буоллаҕына эрэ аны хаһан да маннык урусхаллаах дьайыы куттала суоһуо суоҕа диэн санаа күүскэ киирбитэ. Аммаҕа заповедник диэн харыстыыр тутул баар буоллаҕына,  уһун үйэлэр устата Кыыс Аммабыт тыыннаах хаалыа  диэн санаа ытык ыра санаа буолан ымыыланан хаалбыта. 

Норуот күүһэ -- көмүөл күүһэ. Оччолорго XX  үйэҕэ сүгүллэн тураммыт кэрэ айылҕабытын кэхтииттэн быыһаабыппыт. Амма эбэбит – Сахабыт сирин чөмчүүк кэрэтинэн ааттанан, уйан, уран айылҕата көмүскэнэн өрө тыыммыппыт.

Онтон 30-ча сыл буолан баран, бу суоһуур урусхал эмиэ Аар тайҕабытыгар, Айыы Айылҕабытыгар эмиэ ааҥнаата. Сири-дойдуну көрөн-истэн, иччилээн олорор норуот айылҕатын харыстыыр аймалҕана тахсыан таҕыста. Ким олорор мутугун кэлии омукка кэртэрэн, кэп-дьэбэр олоххо кэйгиллэтиэн баҕарыай!? Баайбыт-дуолбут, баарбыт-суохпут, өбүгэлэрбититтэн кэриэс-хомуруос хаалбыт сирбит-уоппут, Үрдүк Айыылартан алы гыннаран Айыы хаан аймах ааттанан айгыраабакка олорор Аар Айылҕабыт буоллаҕа.

Билигин Амма эбэ айылҕата, Аар тайҕата  хаһан да харса- хабыра суох туһаныллыа суохтааҕын туһунан кытаанах сокуон олоххо киирэрэ билиҥҥи кэм ирдэбилэ буолла. Аан дойду куолакалын тыаһатабын!              

Бары биир киһи курдук турунуоҕуҥ!

Айаал Лазарев, биллэр-көстөр спортсмен, Риотааҕы Олимпийскай оонньуу кыттыылааҕа, аан дойду кылаастаах успуорт маастара, Азия чөмпүйэнээтин икки төгүллээх призера:

- Амма курдук кэрэ, ураты айылҕалаах сиргэ туруу маһы кэрдэргэ аналлаах бырайыак олоххо киирэн эрэрин истэн олус соһуйдум. Адьас хайаан даҕаны Кыыс Амманы харыстыырга, көмүскүүргэ бары биир киһи курдук турунуоҕуҥ. Олорор сирбитин алдьаттарымыаҕыҥ, тэбистэримиэҕиҥ! Кэлэр көлүөнэҕэ хаалларарга дьулуһуоҕуҥ! Бу – биһиги ытык иэспит!

                               Үктэннилэр да, Аммабыт бүтэр

Александр Корякин, Ил Түмэн V ыҥырыылаах Мунньаҕын дьокутаата, ОДьКХ ГУП генеральнай дириэктэрин солбуйааччы:

- Саха сирин биир саамай кэрэ, ураты айылҕалаах Кыыс Амманы тутан турар баараҕай мастары кэрдэргэ аналлаах бырайыагы биир бэйэм икки илиибинэн утарабын. Дэгиэ тыҥырахтаахтар, тимир ытарчалаахтар   үктэннилэр даҕаны, этэргэ дылы, Амма кэрэ сирин үнтү тэпсэллэрэ чуолкай.  Онон бары туруулаһан, көмүскэһэн, утарсан, тыһ. куб. м мас кэрдиллибэтин ситиһиэҕиҥ!

Амманы тыыттарымыаҕыҥ!

Роман Васильев, 3 №-дээх өрөспүүбүлүкэтээҕи килиниичэскэй балыыһа эмтиир-реабилитациялыыр киинин эндоскопическэй отделениетын сэбиэдиссэйэ:

- Төрөөбүт дойдум хоһооҥҥо хоһуллубут, ырыаҕа ылламмыт, күлүмүрдэс ыраас уулаах Кыыс Аммабыт баһыгар 232 тыһ. иэннээх сиргэ 46  сыл устата арыандаҕа бэриллэн мас кэрдиллэр бырайыак олоххо киирэн эрэриттэн биир дойдулаахтарым аммалар аймалҕаннара бүтүн өрөспүүбүлүкэбит дьонугар-сэргэтигэр билиннэ. Маннык алдьатыылаах үлэ ыытыллар түгэнигэр Сахабыт сирин баар суох соҕотох ыраас уулаах Амма өрүс уолара, киртийэрэ, көтөрө-сүүрэрэ сүтэрэ, үүнээйитэ, ото-маһа хатара чуолкай суол.  Аны туран, итинтэн сылтаан дьон-сэргэ доруобуйата айгырыырыгар эмиэ тиэрдиэҕэ. Саха сирин ытык-маааны олохтоохторо, маннык буолаары турар  нүдьү-балай быһыыны-майгыны утары бары биир санаанан салайтаран, дьаныардаахтык туруорсан, маһы кэрдии адьас ыытыллыа суохтааҕын ситиһиэхтээхпит. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр Сахабыт сирин мааны өрүһүн харыстыыр барыбыт ытык иэспит буоларын умнуо суохтаахпыт. Амманы көмүскүөҕүҥ!

Амма куолакалын тыаһатабын!    

Ольга Сидоркевич, Москватааҕы Серпуховкаҕа театриумун артыыһа, Москва куорат искусствотын бочуоттаах диэйэтэлэ:

- Кыыс Амма баһыгар маһы кэрдии бырайыагар илии баттаабыт киһи  тоҥ сүрэхтээх киһи. Оннук эрэ киһи аан дойду биир саамай кэрэ өрүһүн эстэр суолга туруорар.  Эбэтэр бу бырайыак экэнэмиичэскэй өттүнэн олус наадалааҕын туһунан өйдөөҕүмсүйбүт быһыылара дуу? Ол гынан баран, төһөлөөх сир баайа хостоннун, төһөлөөх мас кэрдилиннин, син биир  тыа сирин олохтоохторун олоҕо тупсуо суоҕа. Амма өрүс олус ураты айылҕалаах, экосистиэмэлээх.  1980-с сылларга бу ураты сиргэ мас кэрдэр уонна ыраас уутун Чурапчыга тиэрдэр бырайыактары үлэҕэ киллэрэргэ санаммыттара. Ону мин төрөппүттэрим барахсаттар ис сүрэхтэриттэн утаран, аахсыйа тэрийбиттэрэ уонна  ити бырайыактар олоххо киллэриллибэттэрин ситиспиттэрэ. Билигин ити кыһалҕа төттөрү күөрэйэн таҕыста. Ити барыта харчыга хараҥарыыны кытта сибээстээх. Кэлэр көлүөнэ ыччакка тугу хаалларабыт? Бу бырайыагы олоххо киллэрэргэ cөбүлэспит дьонтон биир бэйэм олус кыбыстабын. Хара санаалаахтарыттан сөҕөбүн эрэ! Амма өрүһү харыстаан  Ийэ Сирбит күнүнэн Аан дойду куолакалын  тыаһатабын!