Уопсастыба

НПК икки күн устата 5 сиэксийэнэн буолла. 80-тан тахса дакылааты иһиттибит. Кыттааччылар дакылааттарыгар национальнай тылынан тахсар хаһыаттар үөскээһиннэрин, сайдыыларын, итиэннэ судаарыстыбаттан өйөбүллэрин, тыл сүппэтигэр сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр оруолларын, о.д.а. төрөөбүт тыл төлкөтүгэр сыһыаннаах боппуруостары таарыйан кэпсээтилэр.

Биллэн турар, 80-тан тахса дакылааты барытын сырдаппатым чахчы. Онон туох сытыы боппуруостар турбуттарын, кэмпириэнсийэ түмүгүнэн туох быһаарыныылар ылыныллыбыттарын туһунан суруйуом.

Хаһыат – тыл хараанньыта

СӨ Инновацияҕа, цифровой сайдыыга уонна инфокоммуникацияҕа миниистирин солбуйааччы Георгий Андреев дакылаатыгар саха, нуучча уонна аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын харыстыырга өрөспүүбүлүкэбит салалтата тиһиктээх үлэни ыытарын бэлиэтээтэ:

– Төрөөбүт тыл, култуура сайдарыгар, үүнэр көлүөнэни сахалыы иитэргэ сүҥкэн оруолу иһитиннэриини киэҥ эйгэҕэ тарҕатар сириэстибэлэр сүгэллэр: тэлэбиидэнньэ, араадьыйа, бэчээт, – диэтэ кини.

Аҕалбыт чахчыларыгар олоҕурдахха, 2021 сыл балаҕан ыйынааҕы туругунан Саха сиригэр сонуну тарҕатар 220 тэрилтэ регистрациялаах эбит. Ол онтон сахалыы тылынан тахсалларын аҕыннахха, өрөспүүбүлүкэ уонна куорат таһымнаах 9 хаһыаттан түөрдэ, 7 сурунаалтан үһэ судаарыстыбаннайдар эбит. Уопсайа 34 хаһыаттан 23-һэ оройуоннааҕылар. Олортон 54 %-на нууччалыы, 32 %-на нуучча уонна саха тылынан тэҥинэн тахсаллар.

Оҕолорго сахалыы контент суох

СӨ Инновацияҕа, цифровой сайдыыга уонна инфокоммуникацияҕа миниистирэ Анатолий Семенов манныкка болҕомтону уурда:

– Бүгүн ыччат, чуолаан оҕолор, гаджеты күүскэ баһылаатылар. Онно сахалыы контент суоҕун кэриэтэ. Оҕо аудиториятын кытта үлэлиир олус суолталаах, онон СӨ Бырабыыталыстыбата кэлэр сыл бэс ыйын 1-кы күнүттэн тэлэбиидэнньэҕэ оҕолорго саха тылынан тахсар биэриини төттөрү сөргүтэргэ быһаарыныы ылынна. Итиэннэ иккис суолталаах боппуруоһунан төрөөбүт тылынан суруйар, саҥарар-иҥэрэр суруналыыстары бэлэмнээһин хаачыстыбалаахтык барыахтаах, – диэтэ.

Мин санаабар, Анатолий Аскалонович саамай сөптөөх боппуруостарга болҕомтотун уурда. Ол гынан баран, аҥаардас тэлэбиидэнньэни эрэ көрбөккө, «Айар» кыһаны кытта үлэлэһэн, туспа мобильнай сыһыарыыны оҥорон, онно оҕолорго аналлаах сахалыы кинигэлэри ойуулаан-бичиктээн угуохтарын сөп. Оччоҕо оҕо ылла да, талбыт айымньытын арыйан ааҕыан сөп буолар. Холобур, «Кэскил» хаһыат гаджет эйгэтигэр киирбитэ хас да сыл буолла: бастакынан куйаар-коду туттубута, остуоруйаларга мобильнай сыһыарыы оҥорбута, сонуннары кэпсиир саайты арыйбыта, ютубка видео-матырыйааллары угар. Оннук курдук, оҕолорго электроннай хаһыаттары, сурунааллары таһаарыахха сөп. Оччоҕо, миниистир бэлиэтээбитин курдук, саха тыллаах суруналыыстарга үлэ миэстэтэ да тахсыан сөп.

Сурутааччыта суох сурунааллар

Киһи хараастар чахчыларын Москубаттан «Периодическая печать на национальных языках в постсоветскую эпоху» диэн дакылааттаах Наиль Гильманов аҕалла.

Кини сэбиэскэй уонна билиҥҥи кэмҥэ сурунаал ахсаанын, тираһын тэҥнээн көрбүт. Ол курдук, 1990 сыллаахха эстэн эрэр Сэбиэскэй Сойууска 3392 сурунаал тахсар эбит буоллаҕына, 2020 сылга – 5757. Ол гынан баран, 1990 сыллаахха уопсай тираж 4 915 099 эксэмпилээр эбит, оттон 2020 с. – 657  074 (!). Дьэ, санаан көрүҥ. Сурутааччыта суох сурунааллар...

Саха тылынан тахсар сурунааллары эмиэ холобурдуур. 1990 сыллаахха 4 араас сурунааллаах эбит буоллахпытына, 2020 сылга 10 буолбут. Тиражтара ол оннугар аччаабыт: 1990 с. 508 тыһ. экс., билигин быһа холоон 160 тыһ. экс. Санаан көрүҥ, бачча элбэх типография дэлэйбит, офсетнай бэчээт сайдыбыт үйэтигэр хаһыаппыт-сурунаалбыт ахсаана 4 төгүл түспүт. Холобура, улуус хаһыаттара ортотутан 400-1000 эксэмпилээр тиражтаан буоллулар. Урут кыччаабыта 1000 буолара. Өрөспүүбүлүкэ да киэнэ итинтэн өнүйбэт. Мантан дьон периодическай бэчээти сэҥээрбэт буолбута көстөр.

Онуоха «Тоҕо?» диэн ыйытыы үөскүүр. Кэмпириэнсийэ эспиэрдэрэ, кыттааччылара бары кэриэтэ дьон Интэриниэттэн сонуну ааҕар буолбутун тоһоҕолоон эттилэр. Ол, биллэн турар, хаһыат, сурунаал тираһыгар күүскэ охсор. Хаһыаты сурутааччылар үксүлэрэ аҕам саастаах дьон буолаллар. Эдэр өттө онно эрэ наадыйбаттар. Олор кырдьан бүттэхтэринэ, дьэ, хобдох хартыына буолар. Уопсайынан, сахалыы хаһыат-сурунаал тыыннаах хаалар боппуруоһа күөрэйэр. Ол гынан баран, кырдьыктаах информация, хаачыстыбалаах матырыйааллар, интэриэһинэй кэпсэтиилэр хаһыакка-сурунаалга эрэ тахсалларын умнумуох кэриҥнээхпит. Дьон бассаап сыыһахалты суруллубут тылыгар үөрэнэн хаалан эрэрэ хомолтолоох... Онон хаһыат-сурунаал суолтатын туһунан норуокка өйдөтөр үлэ ыытыллар кэмэ уолдьаста. Тэрилтэлэр, бибилэтиэкэлэр булгуччу суруталларын ирдиир дьаһал тахсыан наада. Көр, оннооҕор үгүс оскуола «Кэскил» хаһыаты да суруппатын билэбит. Ол кэннэ кэнчээри ыччат сахалыы аахпата чахчы буоллаҕа дии. Эгэ, нэһилиэк дьаһалталара «Ил Түмэн» хаһыаты сурутуохтара үһү дуо? Бары гаджет тутан баран олоробут.

Суруналыыстар ырыталлар

Кэмпириэнсийэ иккис күнүгэр саха суруналыыстыкатыгар биллэр-көстөр дьоммут Василий Алексеев, Владислав Доллонов, Владислав Касьянов оройуоннар хаһыаттарын ырыттылар.

– Саха литэрэтиирэтин тыла үөскээбит сирэ Таатта улууһа буолар. Онон таатталар хаһыаттарыгар тутуһарым-хабыһарым суох. Таатталыы саҥарыынан биһиги саҥаран, суруйан үлэлии олоробут. Биирдиилээн итэҕэстэр бааллар, «Ытыктабыллаах өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо» этиини «Өрөспүүбүлүкэ ытыктабыллаах олохтоохторо» диэн суруйуохха сөп. Ону тэҥэ «Олохтоох бэйэни салайыныы» диэн төхтүрүйэн этии үөскээн эрэр. Итиннэ «бэйэни» диэн тылы туттубакка суруйдахха өйдөнөр ээ. Онуоха Горнай улууһун «Үлэ күүһэ» хаһыата «Олохтоох салайыныы» диэн рубрикалаах, итини олус хайгыы көрдүм, – диэн Владислав Доллонов «Таатта» уонна «Үлэ күүһэ» хаһыаттары ырытарыгар эттэ. Итиэннэ хаһыат кэлэктииптэрэ тылы таба суруйууга күүскэ болҕомто ууран үлэлииллэрин хайгыыр. Ол курдук, Интэриниэттэн киирбит «Топ5» эҥин диэбит курдук тылларынан рубрикалары ааттаабаттар эбит. «Топ-5» диэн оннугар «Биэс бастыҥ» диир тоҕо сатаммат? Оннук туттуу бырабыыталыстыба таһаарыыларыгар баарын бэлиэтээтилэр.

Уопуттаах суруналыыстарбыт бэлиэтээбит сыыһалара улуус эрэ хаһыаттарыгар буолбакка, өрөспүүбүлүкэ да таһымнаахтарга көстөллөр. Кырдьыгынан эттэххэ, ыксыы олорон бэйэм даҕаны сыыс тылы кыбытан кэбиспит буолабын.

Владислав Касьянов «Амма олоҕо» уонна «Мүрү саһарҕата» хаһыаттары ырыппытын сэргээн иһиттим. Ол курдук, хаһыаттар итэҕэс, үчүгэй өрүттэрин ырылыччы арыйан биэрдэ. Үтүө өрүттэринэн «Амма олоҕо» хаһыат бастакы сирэйигэр өрөспүүбүлүкэ уонна улуус олоҕор сыһыаннаах дааталар киирэллэрин, оттон «Мүрү саһарҕатыгар», «Санаа ситимэ» диэн рубрика баарын, итиэннэ таһаарыылар өлгөм хаартыскалардаахтарын биһириир.

Итэҕэс өрүттэринэн хаһыаттарга матырыйаал аатын аһара уһуннук суруйалларын, ону тэҥэ, уопсайынан, үгүс хаһыаттарга жанр араастара аҕыйаабытын бэлиэтээтэ. Чуолаан ити икки хаһыакка 2 ыйдаах үлэлэригэр уочарка (очерк), дьүһүйүү (зарисовка), анаарыы-ырытыы (аналитическая статья) курдук жанрдар суохтарын ыйар. Фельетон, пафлет курдук кириитикэлиир ис хоһоонноох матырыйааллар улуус хаһыаттарыттан мэлийбиттэрэ ырааппытын чопчулуур. Ол оннугар хаартыска дэлэйбит. Аныгы сыыппара тиэхиньикэтэ сайдан, дьон анаан-минээн түһэр эбит. Ону кини: «Маннык олорон эрэ түһэрдээҕэр хамсаныылааҕа ордук. Тыыннаах хаартыскалар дьайыылара күүстээх буолар», – диэн быһааран биэрдэ.

Кириитикэлиир матырыйаалларга тохтоон, санаабын этэр буоллахха, Саха сирин салалтата, улуус дьаһалтата ону олох ахсарбаттар. Өһүргэниэхчэ курдук буолааччылар. Ол кистэл буолбатах. Бастаан улууспар кэрэспэдьиэнниир сылбар, эдэр киһи харса суох санаабынан салайтаран, кириитикэлиир хабааннаах матырыйааллары суруйталааммын, дьаһалтаҕа хаста да ыҥырыллан сэмэлэнэн турардаахпын. Ол гынан баран, ханнык баҕарар хаһыакка оннук рубрика баар буолуохтаах. Хайдах наар хайгыы, сымыйалаан киэргэтэн кэпсии, мөлтөх өрүтү «үчүгэй» дии сылдьыахпытый? Кириитикэ эрэ баар буоллаҕына сайдыы кэлэр.

Кэнэҕэски ааҕааччылары иитии «Кэскил» оҕо хаһыатын сүрүн эрэдээктэрэ Татьяна Жиркова улуус хаһыаттарыгар «Эдэр кэрэспэдьиэн муннуга» сүтэн эрэрин эттэ:

– Биһиги ааҕар уонна суруйар, инникитин бэчээт эйгэтигэр сыстаҕас көлүөнэни иитэрбит – ол саамай улахан сорукпут буолар. Айар дьоҕурдаах оҕолору кытта улуус эрэдээксийэлэрэ, урукку курдук, үлэлэрин күүһүрдүөхтэрин наада. Холобур, үүнүөнсайдыан, суруйуон баҕалаах оҕолорго улуус хаһыаттарыгар «Чуораанчык муннуга», «Кэскил кэпсиир» курдук рубрикалары арыйыахха сөп. Сахалыы бэчээт интеграцияҕа тахсан, бэйэ-бэйэҕэ бэрсии үлэтин мэхэньиисимнэрин табыгастаахтык толкуйдаатахпытына, бэчээт эйгэтэ национальнай өйү-санааны уһугуннарар, идиэйэни сүрүннүүр уонна сайдыыбытыгар саҥа саҕахтары арыйар саамай улахан ресурса буоларын ситиһиэ этибит. Онон бары бииргэ үлэлииргэ ыҥырабын.

Салалта өйөөтөҕүнэ эрэ

Түмүктүүр буоллахха, кэмпириэнсийэҕэ Казахстантан, Америкаттан, Великобританияттан тиийэ кыттыбыттара таһымы өссө үрдэттэ. Атын да дойдулар хаһыаттарын кыһалҕалара биһиэхэ маарынныырын бэлиэтээтим. Кэлиҥҥи кэмҥэ иһитиннэрии үксэ хоруона хамсыгар сыһыаннаах буолбутун хас да кыттааччы ахтан ааста.

Интэриниэт балысханнык сайдыбыт кэмигэр бэйэбит национальнай бэчээппит тыыннаах хааларын туһугар суруналыыстар дьону кэрэхсэтэр сонун тиэмэлэри суруйууга, итиэннэ тираж элбиирин туһугар нэһилиэнньэҕэ сурутууну күүскэ көҕүлүүргэ үлэ барыахтаах. Онуоха салалта, бырабыыталыстыба өттүттэн эмиэ өйөбүл, көмө ирдэнэр. Сорох эрэдээксийэлэр улууска тахсар тырааныспардара да суох олорор. Ааҕааччылары кытта сирэй көрсүбэккэ сылдьан, туох аҕытаассыйата кэлиэй?