Бэлиитикэ

Саха дьоно ону барытын үчүгэйдик билэр: олоҕун уонна үлэтин баай уопутугар, наука дааннайдарыгар олоҕуран суруйар ыстатыйаларыттан, публицистикатыттан, ахтыыларыттан, кинигэлэриттэн,төрөөбүт ийэ тылынан бар дьонун кытта чиэһинэйдик кэпсэтэр кырдьыктаах чиҥ-чаҥ тылыттан-өһүттэн.

Бүгүҥҥү суруйар тиэмэбит Саха Сирин парламена Ил Түмэн төрүттэммитэ 30 сыла туолуутун көрсө, оччотооҕу үлэни-хамнаһы, быһыыны-майгыны, устуоруйаны саҥалыы хасыһан өйдөөн-санаан кэлии буолар. Ким туох диирэ, дьүүллүүрэ, сыана биэрэрэ бэйэтин үтүө көҥүлэ. Оннугун да иһин, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһа салгыы бигэтийэригэр уонна хаҥыырыгар Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) устуоруйаҕа оруолун хайа да түгэҥҥэ мэлдьэһэр, туора соторго холонор букатын кыайтарбат дьыаланан буолуоҕа.

Оттон парламент норуот быыбарынан талылларын уонна олохтонорун быһыытынан, кини кыраҕы хараҕын ортотугар сылдьыахтааҕа, сыыһата-халтыта ыйыллыахтааҕа-этиллиэхтээҕэ, кириитикэҕэ тардыллыахтааҕа эмиэ ханнык да мөккүөргэ турбакка, соннук өйдөнөр эрэ суол буолар.

Бүгүн кэпсэтиэхтээх киһибитигэр төннөн ыллахпытына, биллэрин курдук, Макар Яковлев 1989-1991 сс. ССРС норуодунай дьокутаата, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин чилиэнэ, бастайааннай төрүккэ талыллан, Үрдүкү Сэбиэт анал хамыыһыйаларын салайан үлэлэппит, дьиҥ үлэ үөһүгэр сылдьыбыт, улахан оскуоланы, буһууну-хатыыны барбыт дьокутаат буолар. Өрөспүүбүлүкэ сүбэринитиэтин Дэкэлэрээссийэтин ылыммыт, СӨ Конституциятын (Төрүт сокуонун) ырытан оҥорбут, сүбэринитиэттээх өрөспүүбүлүкэ инникитин түстээбит, барытын саас-сааһынан кэккэлэччи ыраас мууска ууран биэрбит Саха АССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин этиитин ылынан, Макар Макарович ити дьоһуннаах боппуруостары ылыналларыгар көхтөөхтүк кыттыбыта.  1994-1998 сс. бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаатынан быыбардаммыта.

Садаҕаламмыт Конституция

1990 сыллаахха Саха АССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ талыллыбыта. Бэрэссэдээтэлинэн бастаан М.Е. Николаев, онтон кэлин К.Е. Иванов үлэлээбиттэрэ. Дэмэкирээтийэ муҥутаан турара, онон араас бэлитиичэскэй сүүрээннэр бааллара. Үлэлииргэ балачча ыарахаттардаах курдук этэ буолан баран, уопсай хамсааһын, көтөҕүллүү долгунугар уйдаран ыарахаттары даҕаны чэпчэкитик аһаран иһэр буоларбыт. Үлэбит сүрдээх кэрэхсэбиллээх этэ. Урукку өттүгэр санаан да көрбөтөх дьиктилээх уларыйыылар көһүтэллэрэ. Сахабыт Сирэ, норуоппут дьоллоох буолуохтара дии санаатахпытына, тутатына эрчимирэн, күүрээннэнэн кэлэрбит. Билигин өйдөөн-санаан көрдөххө, туох да күүркэтиитэ суох, сүрдээх далааһыннаах үлэ ыытыллыбыт эбит.

Өрөспүүбүлүкэ сүбэринитиэтин Дэкэлээриссийэтэ, өрөспүүбүлүкэ саҥа аата, былааҕа, дьаралыга, өрөгөйүн ырыата олохтоммуттара, бэдэрээлинэй киини кытта бас билиини тыырсыы сокуоннара ылыллыбыттара. Федеративнай дуогабары түһэрсии оҥкула охсуллубута. СӨ Төрүт сокуона Арассыыйаны урутаан, биир бастакынан ылыллыбыта. Конституциябыт бастакы чэрчитэ көҥүлүнэн илгийэр ис хоһоонунан, норуотун интэриэһин өрө тутарга хорсун дьулуһуутунан, сирин-уотун, баайын харыстыыр кэскиллээх санаатынан дьиҥнээх сүбэриэннэй судаарыстыба Конституцията этэ. Ити этиллэр Төрүт сокуоммутунан олорбуппут уонна өссө бүгүн даҕаны олорорбут эбитэ буоллар, тапталлаах Сахабыт Сирэ улаханнык чэлгийэ сайдыбыт буолуо этэ.

Арассыыйа бэлиитикэтэ сыыйа-баайа уларыйан, Бэдэрээлинэй Конституцияҕа уонна сокуоннарга сөп түбэһиннэрэр сыалынан, 1992 сыллааҕы  бэйэбит төрүт сокуоммут киһи билбэт гына элбэх уларытыыны ааспыта. Садаҕаламмыта да диэтэххэ, баһааҕырдыы буолуо суоҕа.

1993 сыл бүтүүтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэ Арассыыйаҕа бэрэстэбиитэллээх былаас туруору ситимэ быстыбытынан, ыһылла охсубута уонна бэрэсидьиэн М.Николаев ыйааҕынан бэрт суһаллык бэрэстэбиитэллээх былаас атын куормата – парламент тэриллибитэ. Үрдүкү Сэбиэт көҥүл өттүнэн ыһыллыбыт төрүөтүн сөбүлээбэт буолуу, өссө утарар майгы баара. Үрдүкү Сэбиэт бэйэтин көҥүлүнэн ыһылла охсон, суһал бэйэлээхтик парламент атын куорматын үөскэппитин, тус бэйэм ханнык да содула суох муударай бэлитиичэскэй быһаарыныыны ылыныы этэ диэн сыаналыыбын.

Ити сыл бүтэһигэр икки палааталаах Ил Түмэн диэн ааттаах саҥа парламент тэриллибитэ. Кинилэр күрэстэһиилээх төрүккэ талылланнар 1994 сыл саҥатыттан үлэлээн киирэн барбыттара. Дьокутааттар нэһилиэнньэ араас араҥатыттан талыллыбыттара, билиҥҥи курдук наар «генераллар», тэрилтэлэр салайааччылара, үптээх-астаах дьон буолбатах этилэр. Мунньах биир итэҕэһэ диэн сокуоннар ардыгар бэрэсидьиэн илии баттааһына суох ылыллар буола сылдьыбыттара. Икки палааталаах мунньах үлэтэ-хамнаһа көнтөрүк, сокуоннары ылынарыгар олус уһаан, тардыллан хаалара эмиэ баар буолара. Уопсай биир бэрэссэдээтэлэ суох буолан, аатыгар да сөп түбэспэт этэ. Дьэ, ол иһин, 1994 сылга Төрүт сокуоҥҥа көннөрүү киллэриллибитэ. Биир палааталаах, уопсай бэрэссэдээтэллээх, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэнэ) диэн ааттанан тэриллибитэ. Маны кытта парламент ситэриилээх былааһы хонтуруоллуур боломуочуйалаах буолбута.

 Оччолорго Саҥа Арассыыйа, саҥа Саха Сирэ, саҥа былаас саҥа көрүҥэ тэриллибит буоланнар, сокуоннар букатын саҥаттан, а.э. олох ыраас илиистэн суруллар этилэр. Ол туһугар ыарахаттардаах этэ буолан баран, интэриэһинэйинэн уонна айымньылааҕынан киһини тардара. Мин сокуоннас кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ буоларбынан, сокуоннар ылыллалларыгар кыттыылаах эбэтэр ааптардартан биирдэстэрэ буоларым.

Маҥнайгы ыҥырыы дьокутааттара, мин санаабар, бэйэлэрэ олоххо, үлэҕэ-хамнаска ураты көрүүлээх дьон этилэр. Атын ыҥырыы дьокутааттарын кытта бииргэ алтыһан үлэлээбэтэх буоламмын, сыана биэрэр кыаҕым суох. Бэрэстэбиитэллэр палааталарыттан А.А.Гольдман, А.И.Чомчоев, И.И.Бояринова, В.И.Боровикова, А.В.Власов, А.Н.Жирков, А.С.Уаров уо.д.а. мэлдьитин таһаарыылаахтык үлэлиир этилэр.

Түмүктээн эттэххэ, хас биирдии ыҥырыылаах Ил Түмэн биирэ атыныттан булгуччу уратылаах буолар. Парламент диэн, бэйэтэ туох уратыта кэлиэй, дьокутааттара хайдахтарыттан барыта тутулуктанар. Быыбардааччы маһы талбат эбээт, киһини талар. Дьэ, ол киһиттэн барыта тутулуктанар.     

Сарбыллыбыт аптаныамыйа

(ССРС норуодунай дьокутаатын санаата)

Хас биирдии омук, кини кыратыттан-улаханыттан, баайыттан-дуолуттан тутулуга суох, бэйэтин судаарыстыбаннай тутулун, сүбэриэннэй дойду буоларын бэйэтэ быһаарыахтаах. Ол да курдук, араас аҕыйах да ахсааннаах омуктар бэйэлэрэ буруо таһаарынан олорор холобурдара аҕыйаҕа суох. Бу туһунан В.И. Ленин «Омуктар бэйэлэрин бэйэлэрэ дьаһанан олоруулара» диэн сүҥкэн суолталаах үлэтигэр киһи өйүгэр-санаатыгар лаппа киирэр гына суруйан, дакаастаан турар.

ССКП КК Пленумугар сойууһунай уонна аптаныамынай өрөспүүбүлүкэлэр бырааптарын кэҥэтэр туһунан элбэх этиилэр оҥоһуллубуттара. Истэргэ сүрдээх үөрүүлээх курдук этэ эрээри, тус бэйэм бу боппуруоска саарбахтыыр санааларым хаттаан көбөн кэлбиттэрэ. Хайа күн аптаныамыйаны ылыахпытыттан, сахалар сүбэринитиэппит дьылҕата, хойуу балаһа тумаҥҥа харааччы мунан хаалбыт, салаллыыта суох мээнэ тула булумахтана сылдьар көнтөрүк аалы санатар буолбута. Биһиги омук быһыытынан сүбэринитиэппитин, ол аата бэйэбитин бэйэбит бас билинэр тутулуга суох дойдунан буолуохтаах бырааппытын, ахсаан да, күүс да өттүнэн эргиччи сабырыйар улахан омук бэйэтэ талбытынан, төһөнү «сөп буолуо» диэбитинэн, тугу эмэ «дук» гыныан, ол иһигэр куһаҕанын талан эттэххэ, күллээх хокуоскатыттан да матарыан сөптөөҕө. Оттон бэйэтэ төһөнү баҕарар сомсон, баһан ылар кыахтааҕа уонна бырааптааҕа. Калмыкия улуу бэйиэтэ Давид Кугультинов итинник сыһыантан кыһыйан-абаран, хас сийиэс ахсын: «Бастакы, иккис, үһүс суолталаах омук диэн суох буолуохтаах! Омуктар аҕыйах ахсааннаахтарыттан тутулуга суох, бары тэҥ бырааптаах буолуохтаахтар…» - диэн бары аптаныамынай өрөспүүбүлүкэлэр ааттарыттан туруорсар буолара.

«Аптаныамынай өрөспүү­бүлүкэ» диэн олох ханан да табыгаһа суох тыллар уонна өйдөбүллэр хоһулаһан, бииргэ дьүөрэлэһэн хаалбыттар. Бу И.В. Сталин 20-с–30-сс. олохтообут бэлиитикэтэ эбэтэр түөрүйэтэ буолар. «Аптаныамыйа» диэн туспа салаллар территория эрээри, бэйэтин баһын бэйэтэ толору бас билбэт тэрээһин. «Өрөспүүбүлүкэ» - тутулуга суох, бэйэтин олоҕун бэйэтэ оҥостор дойду ааттанар.

Онон, Саха Сирин Конституциятын бырайыагар «Саха Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэтэ» диэн ааттыыр саамай сөптөөх буолуо этэ дии саныыбын. Өскөтө Саха АССР норуодунай дьокутааттара куоластаан Конституцияҕа итинник аатынан киллэрдэхтэринэ, ССРС Конституциятыгар ону бобор пуун баарын көрө иликпин. Манна эбэн эттэххэ, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтэ икки палааталааҕа табыгастаах буолсу. (Бу санаам кэлин уларыйбыта, ону быһааран биэриэҕим. – М.Я.) Тоҕо диэтэххэ, Сахабыт Сирин Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттара инникитин эбиллиэхтээҕэр аҕыйаан биэрэн иһиэх кутталлаах балаһыанньалаахтар. Ол курдук, Депутатскай, Нерюнгри, Алдан оройуоннарыгар Саха Сирин саамай хойуу нэһилиэнньэтэ олорор. Оттон бу ааттанар оройуоннарга Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар абына-табына, аатыгар эрэ бааллар. Суохтарын да кэриэтэ диэххэ сөп.

Буолан ааспыт сийиэстэр кэннилэриттэн тус бэйэм элбэх санаа мучумааныгар киирэн тахсыбытым. Кэтээн көрөрбүнэн, аптаныамынай өрөспүүбүлүкэлэр бырааптара кэҥиэҕинээҕэр, өссө кыччаан биэрэн иһэр курдуктара. Үгүс сокуоннар бырайыактарыгар, соруйан оҥорор курдук, аптаныамынай өрөспүүбүлүкэлэри «умнан» кэбиһэллэрэ. Маннык дьаабы, туттаран туран сирэйэ-хараҕа суох балыырдаах сыһыан, чахчыта даҕаны соруйан оҥоһуллара адьас көстөн турар суол этэ. Маныаха сүрүн куоһурунан, акадьыамык Кудрявцев быһааран биэрбитинэн, аптаныамынай өрөспүүбүлүкэлэр сүбэриэннэй дойдулар ахсааннарыгар киирбэттэрэ төрүөт буолар үһү. Үрдүкү салайар уорганнарбытыгар уонна былааспытыгар итинник догматическай өйдөбүл дириҥник иҥэн, олорон хаалбыта, дьэ, сүрэ бэрт этэ! 70 сыл анараа өттүгэр олохтоммут аптаныамыйа уонна аны хаһан да уларыйыа суохтааҕын курдук олоҕурбут өй-санаа, биир кэлим ньыгыл суорума таас буолан, «кыра» дэнэр омуктары ньахчаччы баттаан, сохсо буолан турара хаһан, хайдах майгылаахтык төлө барыах эбитэ буолла!?

Сийиэскэ маннык түгэн буолбуттаах. ССРС Конституциялаах надзорун кэмитиэтин туһунан сокуон бырайыагар аптаныамынай тэриллиилэртэн биир да бэрэстэбиитэл киирбэтэх эбит этэ. Онуоха Саха АССР норуодунай дьокутааттара В.П. Ларионов, К.Е. Иванов, П.Д. Осипов уо.д.а. турунаннар атын аптаныамынай өрөспүүбүлүкэлэр бэрэстэбиитэллэрин холбуу тарданнар, улахан туруорсуунан 4 дьокутааты киллэртэрэн тураллар. Өтөр буолбакка, үһүс сийиэскэ ол талбыт састааппытын уларытан кэбистилэр. Бэдэрээссийэ Сэбиэтин уорганыгар эмиэ сойууһунай өрөспүүбүлүкэлэр дуоһунастаах бэрэстэбиитэллэрэ эрэ киириэхтээхтэр диэн буолла. Онуоха, сийиэскэ кэпсэтии бүппүтүн кэннэ, аптаныамынайдар мустаммыт дьокутаат С.Н. Хаджиевы тыл этитэн, салгыы куоластааһыҥҥа кыайан, аптаныамынай өрөспүүбүлүкэлэртэн икки бэрэстэбиитэли киллэттэрбиппит.

Саха тыла – судаарыстыбаннай тыл

(сахатытыы – кыаллар суол)

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятын Үрдүкү Сэбиэппит сиэссийэтэ 1992 сыл муус устар 4 күнүгэр ылыммыта. Конституция бырайыага маҥнай нууччалыы тылынан оҥоһуллубута. Маныаха, улахан юридическай, бэлитиичэскэй дөкүмүөннэри нуучча тылынан оҥоро үөрэммит өр кэмнээх олохсуйбут үөрүйэхпит биир сүрүн биричиинэнэн буолбута өйдөнөр.

Сахалыы тылынан сокуон барылын оҥоруу туһугар олус уустуктардаах. Нуучча тылыттан киирбит юридическай да, бэлитиичэскэй да тиэрминнэр аныаха диэри уу сахалыы тылынан кыайан тылбаастамматахтарыттан, бу хайысханан сахалыы тиэрмин да, тойоннуур тылдьыттар да суохтарыттан судургутутуу майгыннаах үлэлииргэ күһэллибиппит. Урукку өттүгэр нуучча тыла эрэ судаарыстыбаннай анал туруктааҕынан ааҕыллара. Нууччалыы тылынан тахсыбыт сокуоннары, юридическай, бэлитиичэскэй дөкүмүөннэри эрэдээксийэлэр бэйэлэрин эрэ үлэһиттэрэ сахалыы тылбаастааннар хаһыаттарыгар таһаардахтарына, ааҕааччылар билсэр кыахтаналлара. Сахалыы тылбаастаммыт бу тиэкистэр ис хоһооннорунан нууччалыытыттан алҕастардаах, олуона соҕус тыллардаах-өстөрдөөх да буоллаҕына, хаһыат үлэтэ суһал майгыннааҕынан биһээллик, биистии-бичигилии сыныйан бэрэбиэркэлээһин, хаттаан тылбаастааһын кыайтарбат этэ.

1992 сыллааҕы СӨ Конституциятынан саха тыла судаарыстыбаннай ыстаатыстаммыта. Дьиҥэр, XX үйэ 20-с сылларыгар эдэр аптаныамынай өрөспүүбүлүкэҕэ сахатытыы бэлиитикэтэ ыытылла сылдьыбыта эрээри, ол дьыала кыаҕын ылар курдук тэнийбэтэҕэ уонна уһаабатаҕа. Сокуоннар аны сахалыы уонна нууччалыы тылларынан тэҥҥэ оҥоһуллуохтаахтар. Бастаан сахалыы суруллан да бараннар, нууччалыы тылбаастаныахтарын сөп, эбэтэр утары барыйаана туһаныллар эмиэ кыахтаах. Саха тыла судаарыстыбаннай анал туруктаммытынан, Ил Түмэн үлэтэ икки тылынан тэҥинэн ыытыллыахтарын сөп. Оччотугар, булгуччу тылбааска үлэлиир анал идэтийбит бөлөхтөр баар буолуохтаахтар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун олоххо киллэрии 4-с ыстатыйатын быһыытынан, саха тыла судаарыстыбаннай тыл быһыытынан сайдан истэҕин ахсын, Конституция туһааннаах тиэкиһигэр саҥа сахалыы өйдөбүллэри уонна стилистическай уларытыылары киллэрэн биэрэн иһии сөптөөҕүнэн ааҕыллар.

Икки палааталаах Ил Түмэн

Үгэс курдук, Федеративнай судаарыстыбалар икки палааталаах парламенанаах буолааччылар. Сокуону таһаарарга идэтийбит палаатаны таһынан, иккис палаата, быраабыла курдук, Бэдэрээссийэ субьектарын интэриэстэрин көрдөрүүнү учуоттаан талыллар. Маныаха эбэн иккис палаата, идэтийбит палаата ырыппыт сокуоннара ылыллалларыгар сөбүлэҥин биэрэр буолан, сокуоннар хаачыстыбалаах буолалларыгар улахан интэриэстээх. Сокуону оҥорууга булгуччу өрөспүүбүлүкэ бүттүүнүн интэриэһэ таарыллыахтаах уонна ол курдук хааччыллыахтаах.

Биһиэхэ өрөспүүбүлүкэ палаатата чиҥ силистээх төрүөтэ суох тэриллибитин бэлиэтиир наадалаах. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ унитарнай судаарыстыба буоларынан, сокуону таһаарар үлэҕэ улуустар интэриэстэрин көрдөрүү наадата суох. Өрөспүүбүлүкэбит палаатата оҥоһуллубут сокуону биһириир функцията суох, ол быһыытынан хаачыстыбалаах сокуоннар ылыллалларын кыайан хааччыйбат. Палааталар холбоһуктаах мунньахтара уонна быһаарыылары уопсай куоластааһынан ылыныы, дьиҥнээҕинэн, икки палааталаах тиһик ис айылгытын суурайан кэбиһэр. Икки палааталаах тиһиккэ Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) биир кэлим бэрэстэбиитэллээх уорган быһыытынан салайааччыта суох. Үлэҕэ-хамнаска бэлиэтэммитинэн, өрөспүүбүлүкэ палаататын дьокутааттара үгүстүк биэдимэстибэлэр, оҥорон таһаарар тэрилтэлэр интэриэстэрин туруулаһаллар. 70 дьокутааты уонна итиннэ эппиэттиир сүүнэ аппарааты тутуу, мөлүйүөнү кыайбат нэһилиэнньэлээх өрөспүүбүлүкэҕэ - ыарахан таһаҕас. Саха парламена биир палааталаах буолара көстөн турар ордуктардааҕа туох да мунааҕа суох.

Эргэрбит сокуон туорумас буолар

(олохтоох салайыныы – бэйэбит бырааппыт)

Олохтоох салайыныы бары боломуочуйаларын миэстэлэргэ судаарыстыбаннай былаас уорганнарыгар сүктэрэн олороллор. Мөккүөр төрдө манна сытар. Судаарыстыбаннай былаас олохтоох уорганнарын уонна олохтоох бэйэни салайыныыны тэрийии бары боппуруостарыгар биһиги, бастатан туран, өрөспүүбүлүкэ Конституцията уонна сокуоннара РФ сокуоннарын утарбат өттүлэригэр тирэҕириэхтээхпит. Онтон атыныгар бэдэрээлинэй сокуоннары туттуохтаахпыт. Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ сокуоннаска кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьан, бэрэсидьиэн М.Е. Николаев 13-с Ыйааҕын, бэдэрээлинэй сокуоннарга сөп түбэспэт төрүөттэрдээхтэринэн, көтүртэрэн турардаахпын.

РФ Конституциятыгар 5-с ыстатыйа баар, ол ыстатыйа 3-с чааһыгар Арассыыйа бэдэрээлинэй судаарыстыба буоларынан, судаарыстыба тутула үс бириинсипкэ олоҕурара ыйыллар. Арассыыйа сирэ-уота бүтүн буолуута, судаарыстыбаннай былаас систиэмэтэ биир кэлимсэ  буолар төрүтэ кэһиллиэ суохтааҕа, Арассыыйа уонна субьектар судаарыстыбаннай былаастара тугу дьаһайыахтаахтара уонна боломуочуйаларын тыырсыылара тутуһуллуохтаах. Арассыыйа итинэн субьектарга уопсай ирдэбил туруоран кэбиһэр, ол эрээри бэйэтэ быһаччы орооспот. Саҥа бэдэрээлинэй сокуон ылылынна, онон судаарыстыбаннай былаас бэдэрээссийэ, субьект таһымнарыгар хаалыахтаах. Оттон аллараа олохтоох салайыныы баар буолуохтаах. Ити сокуон ылыллыбакка сылдьыбыт буолан, ситэриилээх былаас быыбарданар буола сылдьыбыта.

РФ Төрүт сокуонугар уонна өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун 39-с, 40-с ыстатыйаларыгар дуогабардаах сыһыаннаһыылар тустарынан этиллэр. 1995 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ Арассыыйаны кытта боломуочуйалары уонна өссө тугу тыырсалларын туһунан дуогабар түһэрсибитэ Бу дуогабар болдьоҕо суох уһун кэмҥэ түһэрсиллибитэ. Манна 4-с ыстатыйаҕа олох чуолкайдык ыйыллан сылдьар:холбоһуктаах боломуочуйаларга бэдэрээлинэй сокуон таҕыстаҕына, Арассыыйа сокуона дьайар диэн. Дуогабарга сөбүлэһэн, илии баттаан турабыт. Ол сокуоҥҥа бэдэрээлинэй сокуоҥҥа сөп түбэспэт олохтоох сокуоннар туттуллубаттар диэн этиллэн сылдьар. Бу дуогабары 1996 сыл тохсунньу 1 күнүгэр Ил Түмэн бигэргэтэн турар. Бигэргэттиҥ да, тутуһуохтааххын. Оччотугар ханнык да мөккүөрэ суох биһиги олохтоох бэйэни салайыныыга барыахтаахпыт.

Ил Түмэн судаарыстыбаннай былаас олохтоох уорганнарыгар таһаарбыт уурааҕа, төрдүттэн сыыһа уураах. Көтүрүллэр уураах. Быыбарданар ситэриилээх былаас диэн суох. Алтынньыга саҥа тахсыбыт Бэдэрээлинэй сокуон 21-с ыстатыйатын «г» пуунугар ситэриилээх былаас уорганнара быыбарынан буолбакка, анааһын бэрээдэгинэн олохтоноллор диэн этиллэр. Билигин бары сыыһа өйдөбүллэр туоратылланнар, барыта орун-оннугар буолуохтаах. Олох сайдар, ону кытта Арассыыйа эмиэ  тэҥҥэ сайдыһан иһэр. Биһиги XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэппит саҕанааҕы, 1992 сыллааҕы Төрүт сокуоммутунан олоробут. Конституциябит олох аныгы хаамыытыгар кыайан эппиэттээбэт буола эргэрдэ. Сокуон олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсыбат буоллаҕына, сайыннарыахтааҕар туорумас буолара – олохпут биир курус чахчыта.

Өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ Төрүт сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан сокуон барылын парламеҥҥа киллэрэн турар. Барыта 4 барыл киирэн сытар. Дьиҥэр, өрөспүүбүлүкэни салайан олорор былаастар икки өттүттэн бэйэ-бэйэлэрин өйдөһө сатыахтаахтар этэ. Ол инниттэн бэрэсидьиэн саҥа сыл саҕаланыаҕыттан парламент салалтатын кытта хаста да көрсүһэн кэпсэтэ сырытта. Онтон кэлин олохтоох салайыныы уонна судаарыстыбаннай былаас, сокуоннас боппуруостарынан дьарыктанар Бэрэстэбиитэллэр палааталарын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин кытта эмиэ көрүстэ. Сөбүлэһии ситиһиллибэтэ. Оттон Ил Түмэн баһылыктар быыбардарын анаабыт уурааҕын Арассыыйа көтүрүө турдаҕа. Үп-харчы, ороскуот бөҕөнөн ыытыллыбыт быыбар түмүгэ  туора сотуллан хаалара, бука, өрөспүүбүлүкэни киэргэппэт буолуохтаах. Арассыыйа састаабыгар, биир быраап хонуутугар олорон, атыннык дьаһанарбыт букатын сатаммата өйдөнөр буолуохтаах этэ даҕаны, биһиги туспутугар кыайтарбат буолар эбит…

Матырыйааллар, Арассыыйа үтүөлээх юриһа, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин М.К.Аммосов аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, ССРС норуодунай дьокутааттарын маҥнайгы ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэттэригэр уонна бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ дьокутааттаабыт Макар Яковлев, «Кырдьык уонна Көҥүл туһугар» кинигэтиттэн сүүмэрдэннилэр.