Уопсастыба

Олох олорон истэх аайы ааспыт сылларгар, алтыспыт дьоҥҥор-сэргэҕэр сыана быһарыҥ уларыйан, оттомуран дуу, оҕотук санааларыҥ ааһан дуу, бэйэҕиттэн бэйэҥ ыйыппыт ыйытыыларгар, күннээҕи түбүк бороҥ хоруйдарыттан кэлэйэн, эбэтэр ыра санааларыҥ сирдээҕи олоххо туолбаттарын билэн, сиҥҥэр түһэр соччото суох кэмҥэр, түспэтийбиччэ буоллаҕа буолуо, ааспыты анааран инникигин былаанныыргар тирэх көрдүүрдүү, хас биирдии киһи мин санаабар оҕо сааһыгар, ааспыт олоҕор санаатынан төннө турар буолуохтаах.

Марфа Петрова Филатова туһунан

Билигин оҕону дьиэ кэргэн, төрөппүт иитиэхтээх диэн бары оскуолалар, уһуйааннар былаах курдук туттан, бэйэлэриттэн көлбөрүтүнэр курдуктар. Оттон биһиги, сэбиэскэй кэмҥэ диэххэ дуу, төрөппүттэрбит күнү-күннүктээн үлэлиир кэмнэригэр, иитии-үөрэтии, такайыы үксэ оскуолаҕа эрэ буолуо ээ, бука. Мин куруук этэбин: үтүөкэн учууталларга уһуйуллубут дьоллоох киһибин диэн. Биир оннук учууталбынан, өйбүн-санаабын сааһылаабыт, сахалыы тыыны иҥэрбит, олох суолтатын, киһи киһиэхэ сыһыанын, дьон араас майгытын, театр кистэлэҥ, алыптааах быыһын сэгэппит, саха интеллигенциятын эрэйдээх-буруйдаах олоҕун ис дьиҥин арыйбыт үтүөкэн учууталым, Аҕа доҕорум, сүбэһитим-амаһытым Марфа Петровна Филатова буолар.

Марфа Петровна биһиэхэ саха тылын, литературатын үөрэппитэ, ону тэҥэ драмкуруһуогу салайбыта. Саха тылын, нуучча тылын кытары сыһыары тутан, нууччалыы быһаара-быһаара үөрэтэрэ ордук өйдөнүмтүө этэ. Бастаан толлор этим, кэлин ыытар уруоктарыгар олус умсугуйан туран үөрэнэрим. Тус бэйэбэр, расписаниеҕа кини уруога турар буоллаҕына, наһаа үөрэрим, ол күн олох бырааһынньык тэҥэ буолара. Онтон аны эбиэттэн киэһэ драмкуруһуокка дьарыктанарым.

Манна Марфа Петровна олох уларыйан хаалара, тэбис-тэҥҥэ күлэрэ-үөрэрэ. Бастаан «Күөх Көппөнү» туруорбуппут. Оо, онно күлэн да биэрэрбит... Испэктээкилбитин аан бастаан оскуолаҕа көрдөрбүппүт, ол онно биир түгэни олох өйдөөн хаалбыппын. Мин Күөх Көппөнү оонньуубун, "кэргэммин" бииргэ үөрэнэр кыыһым Наташа Птицына оонньуур. Сценарий быһыытынан, кэргэммин охсуохтаахпын. Киирэн оҕустум, арай кэргэним “айыккаа” диэтэ...

Мин олох эмискэ күлэн тоҕо бардым, саала иһэ эмиэ күлүү бөҕө, бэйэм тохтуу сатыыбын да, олох сатаан тохтообоппун. Наташа «провал буолла» диэх айылаах ыксаабыт көрүҥнээх турар, ыксааммын сыанаттан куотан таҕыстым... Тахсан баран, “оо, дьэ, Марфа Петровнаттан мөҕүллэр киһи буоллум” диэн куттана турдахпына, учууталым эмиэ күлүү бөҕө күлбүт, көхсүбүн имэрийэ-имэрийэ “чэ, Захар, уоскуй, возьми себя в руки, зрители ждут” диэт киирэн хаалла. Уоскуйан, иккистээн киирэн иһэн, Наташа сирэйин көрөөт, эмиэ күлэн тоҕо бардым, саала иһэ эмиэ оргуйа түстэ, үһүстээн дьэ олох кинини көрбөккө син оонньоон бүтэрбиппит. Бу испэктээкилбитинэн улууска лауреат буолан, мин “Бастыҥ оруол” номинацияҕа тиксэн үөрүүбүт муҥура суоҕа.

Артыыс буолар баҕа санаам өссө улааппыта, санаабар, номнуо буолбут да курдугум. Учууталым куруук “Захар, эн куһаҕана суохтук суруйаҕын, баҕар кэлин дьарыктаннаххына бэртээхэй суруйааччы буолуоҕуҥ, өйтөн суруйууларыҥ үчүгэйдэр, онон, саха тылыгар туттарсыаҥ этэ, эбэтэр, театр режиссеругар холонон көр” диирэ... Өр толкуйданан баран, уруок кэннэ хаалан, Марфа Петровна тэтэрээт бэрэбиэркэлии олороругар түбэһэн: «Марфа Петровна, мин саха тылыгар барар буоллум», - диэтим. Оо, онно учууталым үөрэн: “Олох сөпкө быһаарыммыккын, оҕом Аласов курдук үөрэммит оскуолаҕар эргиллэн миигин солбуйуоҥ,” - диэбитэ билигин да кулгаахпар иһиллэргэ дылы... Саха тылыгар туттарсыан баҕалаах оҕолорго эбии консультация бөҕө биэрэрэ. Мин уонна Наташа үөрэххэ киирэрбитигэр олох эрэллээх этэ, кыратык  эмэ саарбахтаабата. Оскуоланы бүтэрбиппит. Туттарсыы кэмэ саҕаламмыта. Мин барыахтаах кэммэр, хайдах даҕаны артыыс буолар эбиппин диэн төттөрү түһэн хаалбытым. Ийэм ыыта сатаан баран: “Чэ, үөрэнимэ, аны кыһын хотоҥҥо от угааччынан үлэлии киириэҥ”, - диэн сапсыйан кэбиспитэ. Мин ордук Марфа Петровна иннигэр буруйдаах курдук сананар этим. Куттана-куттана дьиэтигэр тиийбитим. Учууталым сирэйбин-харахпын көрдөҕө буолуо, үрүт- үрдүгэр ыйыт да ыйыт буолла:

-Что случилось? Тоҕо барбатыҥ?

Мин умса көрөн туран:

-Марфа Петровна, бырастыы гын, барбатым… Артыыс буолуохпун баҕарабын, эбэтэр режиссер… культуура колледжыгар барабын… хаһыакка аахтым… режиссер киэнигэр...

Учууталым өр саҥата суох олорон баран:

- Даа, восток дело тонкое...  может это к лучшему... онно туох ирдэнэрий?

- Басня, хоһоон, монолог, ырыа, үҥкүү…

- Оттон эйиэхэ барыта баар дии, ити…

- Суох, мин трагедия ааҕыахпын баҕарабын...

             Итинник диэммин Суорун Омоллоон «Айаал» трагедиятыттан Айыы-Сээн монологун, Тимофей Сметанин «Саллаат» хоһоонун, «Лоокуут уонна Ньургуһун» драматыттан Мөлчөс ырыатын, Күн Дьирибинэ «Баҕа уонна тураах» үгэтин ол сайын Марфа Петровналаах сайыҥҥы дьиэлэригэр күннэтэ эбиэт кэннэ үөрэтэн күүстээхтик бэлэмнэммиппит. Учууталбынаан өйдөспүппүттэн олус үөрэрим, үс биэрэстэлээх ыаллыы сытар Тараппыттан, киэҥ Эбэ устун нойосууспун үөрэтэ-үөрэтэ, уһуйааччыбар күннэтэ ыксыырым… Эбэм күлүмүрдэс көмүс мөһүүрэ уута сыана уотун курдуга, арыы тыата көрөөччүлэр курдуктара, сиккиэр тыала ытыс тыаһын курдук сипсийэн ааһара... Эбэм барахсан, төһөлөөх элбэх баҕа санаабын сыллата үүнэр күөх ньээкэ оккор кистээн, тоҕойдоргор бүөбэйдээн, күн бүгүнүгэр диэри араҥаччылыы, арчылыы турдаҕыҥ...

         Баҕалаах үөрэхпэр киирэн, кэлин үлэһит буолан, учууталбынаан ситиммит быстыбакка билсэ турарбыт. Куруук сахалыы сырылыччы сыллыыра, алҕыыра, хайҕыыра, киһиргэтэн биэрэрэ. Кэлин аспирантураҕа киирбиппин истэн, бэйэбиттэн ордук үөрбүтэ... Учууталым барахсан, олус да күндү киһим, эйигинэ суох наһаа да тулаайахсыйабын...Уруккубутун саныы-саныы, күлэ-үөрэ олорорбут бу баар курдук...

         Туохха эмит саарбахтаатахпына, «главное под каким соусом подать», «безвыходных положений не бывает» диэн саҥаны толкуйдуурга эрэл санааны үөскэтэрэ. Сэмэн Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» романын наһаа да үчүгэйдик ырытара. Луха оҕонньор тылларын этэ-этэ, «дьэ, оҕолор, ити курдук киһи бу күн сиригэр олоҕун хас биирдии күнүн таптыахтаах, хас биирдии күнү туһалаахтык, олоҕун бүтэһик күнүн курдук олоруохтаах» диирэ. Уһуннук тугу эмэ гымматахпына, билигин даҕаны учууталым ити тылларын санаан, онтон кынаттанан, тирэҕирэн ыларга дылы буолабын, өрүкүйэн,олоҕу хат таптаан, үлэҕэ-үөрэххэ умсугуйан кэлэбин... Биһиги учууталбыт Марфа Петровна үгүс Төҥүлү ыччатын кынатыгар куорсун анньыбыт, айар илбиһи иҥэрбит, саха тылыгар, литературатыгар умсугуйууну, сахалыы тыыны, төрөөбүт дойдуга муҥура суох тапталы иҥэрбит күндү киһибит буолар. Кини билиини эрэ буолбакка, оло5у  таптыырга, киэҥ көҕүстээх, барыга бары дуоспуруннаах буоларга уһуйбута диэтэхпинэ, алҕаһаабатым буолуо. Учууталбар, аҕа доҕорбор, сүбэһиппэр-амаһыппар Марфа Петровнаҕа олуһун махтанабын, киниэхэ үөрэммиппинэн киэн туттабын, дьылҕабар биир сүрүн миэстэни ылар күндү киһим буолар. Сааһыран, оттомуран истэҕим ахсын, кини муудараһын атын өттүнэн арыйан, киэҥ далай билиин кистэлэҥин өссө өйдөөн иһиэм диэн саныыбын.

Кылааспыт салайааччыта Михаил Яковлев

Бу кэмҥэ ордук дьэҥкэтик өйдүүгүн, хайдах дьоннуун алтыспыккын, ким эн дьылҕаҕар суолу-ииһи хаалларбытын, оччотооҕу оҕотук сааскар «улахан» олох аанын сэгэтэн сыаналаммат сүбэлэри биэрбитин, сууйуллубат сырдык, үтүө санаалары ииппитин. Оннук дьон элбэҕэ суох буолаллар, кинилэр чугас аймахтарыҥ, төрөппүттэриҥ, доҕотторуҥ. Ыкса ыалларыҥ, биир дойдулаахтарыҥ уонна биллэн турар үөрэппит учууталларыҥ ортолоругар ордук баар буолаллар. Мин дьылҕабар махтанар оннук киһибинэн учууталым, кылааһым салайааччыта Михаил Спиридонович Яковлев буолар.

Киһи билигин бу олоххо суох ытыктыыр, убаастыыр учууталын туһунан ахтыы суруйара чэпчикитэ суох, олус эппиэтинэстээх, ылбычча ылсыбат дьыалата. Уһуну-киэҥи ырыҥалаабакка, киэргэппэккэ учууталым туһунан бу курдук сырдык өйдөбүл хаалбыт.

Михаил Спиридонович киэҥ билиилээх-энтузиаст учуутал. Биһиги гуманитарнай кылаас буоларбыт быһыытынан «Мировая художественная культура» диэн предметы эбии факультатив быһыытынан үөрэтэрэ. Мин манна аан бастаан Аан дойду культуратын, мировой шедеврдары кытта билсиим бу уруокка буолбута. Учууталбыт хас биирдии хартыына хайдах суруллубутун, ханнык кэмҥэ айыллыбытын ис-иһиттэн иэйэн туран кэпсиирэ, хартыынатын көрдөрөн, искусство муҥутуур чыпчаала буоларын дакаастыыра. Бу уруокка ылбыт билиим мин салҕыы үөрэнэрбэр олус абыраабыта. Студенныы сылдьан үгүстүк учууталларбыттан бу предметка бэлэмнээхпинэн хайҕанар этим.

Михаил Спиридонович, Варвара Александровна, Мария Васильевна Захарова буолан омук тылыгар, тоҕо эбитэ буолла, солбуһа сылдьан үөрэтэллэрэ. Омук тылыгар, чиэһинэ билиннэххэ, соччо суолта биэрбэккэ үөрэммитим. Кылааспыт кыргыттара немецтии кэпсэтэллэрэ, өйдөһөллөрө. Михаил Спиридонович немецтии көрдөөҕү кэпсээтэҕинэ өйдөөччү күлэрэ, мэлийбит тугу эппитин таайа сатыы олорооччубут. Культура колледжыгар үөрэнэ киирэн баран немец тылын уруогар учууталбыт Дария Николаевна Санникова, тургутан буоллаҕа буолуо, немецтии саҥаран билсиспитигэр, ону-маны ыйыталаспытыгар хардары эппиэттээбипппэр олус соһуйбута, аахтаран көрбүтэ, кимнээххэ үөрэммиппин билэн Варвара Александровна, Михаил Спиридонович туһунан наһаа истиҥ тыллары эппитэ. Ол кэмҥэ мин учууталларбынан киэн туттубуппун, кинилэр ааттарын бу кыра да түгэҥҥэ түһэн биэрбэтэхпин, билигин да олус күндүтүк саныыбын. Однокурсниктарым ортолоругар омук тылыгар ордук бэлэмнээхпин билэн үрдүк кылаастаах учууталларга үөрэммиппин өйдөөбүтүм. Колледжка да, кэлин үрдүк үөрэхтэрбэр да омук тылыгар туйгун сыананан үөрэммитим. Куруук үчүгэй базалаах диэн аатырарым.Оттон ол «база» диэн учууталларбыт Михаил Спиридонович, Варвара Александровна айымньылаах, сыралаах, үгүс түбүктээх үлэлэрин түмүгэ буолара саарбаҕа суох.

Кылаас салайааччытын быһыытынан Михаил Спиридонович олус ирдэбиллээҕэ, санаабытын оҥорторон баран тэйэр идэлээх этэ. Сөбүлээбэтэҕин аһаҕастык биллэрэрэ, үгүстүк табаарыстыы сууттары оҥороро. Кими эмит аһынан дуу, өйөөн дуу сээн дии олорорун олох өйдөөбөппүн. Бу маннык сыһыан оччотооҕу ыһыллыы-тоҕуллуу, былаас уларыйар кэмигэр ордук наадалаах быһыылаах эбит. Телевидение, хаһыат, араадьыйа, үгүс учууталларбыт да, төрөппүттэрбит да айманар-айдаарар «хайдах буолабыт?» диир кэмнэригэр Михаил Спиридонович дьиппиэн көрүҥэ, үөрэх, бэрээдэк өттүгэр туруорар боппуруостара, ирдиир ирдэбилэ биһиги өссө да оҕолор буоларбытын, бу быыһык кэм ааһыаҕын, турар ирдэбиллэр ханна да сүппэттэрин санатара. Хаалтыспытын баанабыт дуу, бааммаппыт дуу? Диир буккуурдаах кэмҥэ Михаил Спиридонович курдук интелегентнай, дуоспуруннаах, санаабытын барытын этэ сылдьыбат, баар фактарга эрэ олоҕуран эппиэттиир, хайа да былааһы үөҕэн, сэмэлээн барбат, үтүө-сырдык олох кэлэригэр саарбахтаабат аҕа табаарыс-биһиги кылааспыт салайааччыта буолара наһаа көмөлөөҕө. Кини куруук Саха сирин курдук кэскиллээх республика ыччата буоларбытынан киэн туттууну иитэрэ. Үрдүкү кылаастарга Михаил Спиридонович туораттан сылдьан сүбэһит курдук көстөрө. Хаһан да онно-манна кыттаары гыннахпытына бэйэтинэн сүүрэ сылдьан оҥорон биэрбэт этэ. Туох баар боппуруоһу кылаас иһинэн бэйэбит быһаарарбыт. Мунньах ыытан үгүстүк боротокуоллуурбут, ол боротокуол туолуутун ирдиирэ. Бу санаатахха бэйэни салайыныыны күүскэ киллэрбит эбит. Ситиһиилэрбититтэн сүрдээҕин үөрэрэ, сөптөөх тыллары булан хайгыыра, баар итэҕэстэри туоратарга бэйэтин көрүүтүн биллэрэрэ.

Уруок кэннинээҕи тэрээһиннэргэ Михаил Спиридонович куруук күлэ-үөрэ сылдьааччы. Кэпсэтэрин быыһыгар хайаан да сүбэлээн, сорох кэмҥэ киһиргэтэн даҕаны санаабытын көтөҕөөччү. Үгүс элбэх баай ис хоһоонноох коллекцията миигин куруук сөхтөрөрө, кини киэҥ билиитэ-көрүүтэ муҥура суоҕа, ханнык да темаҕа бэйэтэ көрүүлээҕэ, история чахчыларыгар эбэтэр биллиилээх дьон этиилэригэр сигэнэн наһаа кыраһыабайдык этэрэ. Михаил Спиридонович билиитин муҥ саатар чиэппэрин биллэрбиэн диэн кыһыы санааны үөскэтэрэ.

Учууталбыт дьиэтигэр Варвара Александровналыын олус истиҥник, сүргэлэрэ көтөҕүллэн туран көрсөөччүлэр. Хайаан да чэйдээн, утаҕы ханнарар, ханна да суох, бэйэлэрэ оҥорор квастарын иһэн, араас сонуну кэпсэтэн, күлэн-үөрэн тарҕагарбытын астына ахтабыт.

Биһиги Михаил Спиридонович бүтэһик выпуһабыт. Учууталтан бастакы выпуһугар эдэр саас эрчимэ, үлэҕэ бастакы хардыылар алҕастара, теория уонна практика алтыһыытын бүппэт мөккүөрэ тиксэрэ буолуо. Онтон бүтэһик выпуска олох муудараһа, бэйэ этинэн-хаанынан тэлбит педагогическай опыта, көлүөнэни тэҥнээн көрөн олохтон хаһан да сүппэт үтүө сыаннастары иҥэрии, учуутал үрдүк маастарыстыбата тиксэр диэтэхпинэ алҕаһаабатым буолуо.

Учуутал диэн кырдьык сүдү, улуу идэ. Бу идэҕэ таба тайаммыттар киэҥ билиилэринэн, олоххо сыһыаннарынан, сүрэхтэрин сылааһынан үөрэнээччилэригэр сырдыгы-кэрэни саҕаллар, үгүс ыччат барҕа махталын, биһирэбилин үйэлэргэ ылаллар.

Биһиги учууталбыт Михаил Спиридонович Төҥүлү орто оскуолатын историятыгар бэйэтин миэстэтин булуо, улуус, республика үөрэҕин салаатын анал киллэһигэр киирэн сөптөөх сыанабылы ылыа диэн эрэнэбин.

Захар Никитин,

Ил Түмэн Култуураҕа уонна киэҥник

 иһитиннэрэр-биллэрэр сириэстибэлэргэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта