Уопсастыба

Икки сүрүн хайысха

Семен Викторович Бүлүү улууһун Балаҕаччы оскуолатын 1952 с. бүтэрэн, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар үөрэнэ киирбит. Бастакы куурус кэнниттэн аармыйаҕа ыҥырыллан, үс сыл сулууспалаан кэлэн, салгыы үөрэммит. Инньэ гынан, дойдутугар сэттэ сыл буолан баран эргиллибит. Үс сыл холкуоска бэтэринээрдээбит, кэргэннэммит, Дьокуускайга көспүт, дьэ онтон ыла куорат киһитэ буолбут. Кэтэхтэн үөрэнэн, СГУ устуоруйаҕа салаатын бүтэрбит, «Сэргэлээх уоттара» амсаамбылы, хартыына галереятын тэрийбит, уопсастыбаннай идэлэр бакылтыаттарыгар деканнаабыт, Худпуондаҕа дириэктэрдээбит. Ити кэмтэн саха норуотун ускуустубатын сөргүтүүгэ, сайыннарыыга, норуот маастардарын үүннэриигэ, түмүүгэ, киэҥ эйгэҕэ таһаарыыга үлэлээбит.

– Сүрүннээн икки хайысханан: Хомус түмэлигэр уонна норуот уус-уран оҥоһуктарын эйгэтигэр үлэлээтим. Бастаан «Кудай Бахсы» диэн түмсүүнү тэрийэн, уустары кытары хас да сыл үлэлээбиппит кэнниттэн, дириэктэрбит Черноградскай өлөн хаалан, биһигини ыһан кэбиспиттэрэ. Онтон кыһыйан-абаран, Яна Игнатьеваны уонна Алексанр Гоголевы кытары «Симэх» галереяны тэрийбиппит. Кинилэр ыстааттаах үлэһит, мин таһыттан сүбэһит-амаһыт быһыытынан баччааҥҥа диэри эҥээрдэһэн кэллибит. Худпуондаҕа дириэктэрдиирим саҕана идэтийбит искусствоведтар Иннокентий Потапов, Владимир Иванов, Татьяна Тишина тирэх буолбуттара. Хомойуох иһин, ол дьонум олохтон эрдэ барбыттара, инньэ гынан, бэрт аҕыйах буолан хааламмыт уран тарбахтаахтары түмэн, араас быыстапкаларга кытыннаран, уопут атастаһыннаран, ити билигин биллэр-көстөр норуот маастардарын үүннэрэн таһаарбыппыт. Хас да киһи билим хандьыдаата буолла. Онон норуоппар тугу эмит туһалаатаҕым буолуо дии саныыбын, – диир ытык кырдьаҕас.

Хомус түмэлэ

Семен Викторович 1994-2008 сс. Аан дойду норуоттарын хомуһун түмэлигэр дириэктэрдээбитэ. Ол туһунан маннык сэһэргиир:

– Алта мас ууһун салайан үлэлэтэ сырыттахпына, Елизавета Варламова булан ылан, Хомус түмэлин тэрийээри гынабыт, онно битириинэлэр наадалар, аны 10 хонугунан Аан дойдутааҕы кэнгириэс ыытыллар, кытаат, көмөлөс диэн ууга-уокка түһэрбитэ. Дьэ мин уолаттарбар суһал сакаас баарын эттим уонна күүстээх үлэҕэ туруннубут, 40 устуука араас битириинэлэри оҥорон, Норуот айымньытын дьиэтин биир хоһугар туруоран кэбистибит. Онно былыргы да, аныгы да хомустары уурбуттара. Кэнгириэс ол саалаҕа буолбута. Кэлин миигин Иван Алексеев дириэктэринэн ыҥырбыта.

Хомус түмэлигэр 15 сыл үлэлээбитим, тэрийэн, дьиэтин-уотун туттаран, силигин ситэрэн баран, сынньалаҥҥа барбытым. Билигин Хомус түмэлэ баара буолуохтааҕын курдук ылыныллар. Оттон оччолорго мөккүөр бөҕөтө мөҥүрээн, учуонайдары, музыковедтары, хомусчуттары кытары түмэл тэриллэрэ наадатын үрдүкү салалтаҕа, бырабыыталыстыба баһылыга Грабцевичка тиийэ итэҕэппит түмүгэр, ити түмэл баар буолбута. Саха хомуһун эрэ буолбакка, Аан дойду норуоттарын варганнай муусукатын киинин быһыытынан үлэлиир-хамсыыр.

Чахчы Манчаары!

Анал тиэмэ ылан, билиминэн дьарыктамматаҕым, ол эрээри, кэккэ хайысхаларынан санаабын этэн, син ону-маны суруйбутум. Тоҕо диэтэххэ, билигин аныгы үйэ мөккүөрүгэр уонна дьайыытыгар оҕустаран, саха норуотун былыргы ускуустубата улаханнык уларыйда-тэлэрийдэ, ону киһи барыта таба сыаналыыр буолбатах. Инньэ гынан, уруккуну-хойуккуну тэҥнээн көрөн быһаарар, анаарар кэм үүннэ. Мин ускуустубаҕа анал үөрэҕим суох буолан, ол уларыйыыга туох да утарсыыны оҥорор кыаҕым суоҕа уонна оннукка сорумматаҕым даҕаны. Көннөрү тус бэйэм тугу билбиппин-көрбүппүн уонна толкуйдуурбун чөкөппүтүм.

Манчаары боппуруоһа кэм да быһаарыллыбакка турар. Манчаары Баһылайы саха национальнай дьоруойун быһыытынан бары билэбит эрээри, бэйэтин билиммэт буолуу билигин да соһулла сылдьар. «Атын киһини Манчаары диигит», – дэһээччилэр бааллар. «Якутск вечерний» хаһыакка оннук ис хоһоонноох ыстатыйа былырыын тахсан турар.

Археолог Уйбаан Көстөкүүнэп эспэдииссэйэтигэр кыттыһаммын, Манчаары уҥуоҕун 1971 с. хасыһан турабын. Төбөтүн уҥуоҕун ылан, Москубаҕа, Этнография уонна археология үнүстүтүүтүн лабораториятыгар ыыппыппыт. Онон антрополог-скульптор Галина Лебединская Манчаары скульптурнай мэтириэтин оҥорбута. Маҥнай утаа туох да саҥа-иҥэ суоҕа. Онтон: «Бу Манчаары буолбатах, атын киһи уҥуоҕун хостообуттара», – диэччилэр көстүбүттэрэ. Ити мөккүөр билиҥҥэ диэри быһаарылла илик.

Ил Түмэн вице-испиикэрэ Александр Жирков, хаапыдыраҕа бииргэ үлэлээбит буолан, мин ол хаһыыга сылдьыбыппын билэр, былырыын: «Манчаары туһунан туох матырыйааллааххыный?» – диэн ыйытан турар. Онтон сиэттэрэммин, быйылы быһа архыып докумуоннарын көрдүм-иһиттим, үөрэттим. Биир брошюраҕа сөп буолар суруйууну оҥордум, ону Александр Николаевичка көрдөрүөхтээхпин. Онно атын киһи буолбакка, чахчы Манчаары уҥуоҕа хостоммутун чиҥэтэн эттим.

Биллэн турар, Манчаары саҕана хаартыскаҕа түһэрии суоҕа, ол эрээри, кини дьүһүнүн ойуулуурга тирэх буолар икки докумуон баар. Биирэ – түрмэттэн күрээбитигэр бэлииссийэ кини дьүһүнүн-бодотун, хас саастааҕын, төһө үрдүк уҥуохтааҕын сиһилии ыйан оҥорбут суруга. Иккиһэ – Ньурбатааҕы сиэркэп архыыбыттан көстүбүт Манчаары хаһан, ханна өлбүтүн, ханна көмүллүбүтүн туһунан докумуон куоппуйата. Суруйуум киэҥ эйгэҕэ таҕыстаҕына, саҥаттан кэпсэтии буолара буолуо.

Нөрүөн нөргү саалата

Семен Викторович 1969 сылтан саҕалаан, Улуу Кыайыыга анаммыт аккырыыккалары мунньан, 40-ча быыстапканы оҥорбут. Бу кэллиэксийэтигэр кини маннык толкуйдаах:

– Аккырыыккаларбын дьоҥҥо-сэргэҕэ хаалларыахпын баҕарабын. Кыайыыга анаммыт аккыырыккалар бырааһынньыгынан эҕэрдэлэһэргэ эрэ туттуллар ойуулаах кумааҕылар буолбатахтар. Былыргы муударайдар Таҥара итэҕэлин айалларыгар эмиэ итинниктэн саҕалаабыт буолуохтаахтар. «Ол киһи оннук этэ, кини итинник этэ», – диэн баран, ол дьоннорун сибэтиэй оҥороннор, кэлин холбоон, хайысхаларынан арааран, Таҥара итэҕэлин ситимин айбыттар. Онон сэдиптээн толкуйдаатахха, дойдубут көҥүлүн иһин уоттаах сэрии хонуутугар уонна тыыл ыарахан үлэтигэр олохторун толук уурбут мөлүйүөнүнэн дьоммут хайдах суола-ииһэ суох хаалыахтарай?! Мин бу аккырыыккаларбын мөлүйүөнүнэн дьон куттара-сүрдэрэ иҥэ сылдьар сибэтиэй кумааҕыларын курдук көрөбүн. Кэм сиэркилэтин курдук. Ол иһин, кэллиэксийэбэр тирэҕирэн, түмэл тэрийиэхпин баҕарабын. Бу түмэл көннөрү көрөн барар сир эрэ буолбакка, норуот бэйэтин итэҕэлинэн кыттар, Нөрүөн нөргү саалата буолуохтаах. «Нөрүөн нөргү» диэн ытыгылааһыны, сүгүрүйүүнү көрдөрөр тыл. Бу тыл бастаан сөргүтүллэригэр, Багдарыын Сүлбэ: «Нөрүөн нөргүй!» – диэн дорооболоһор буола сылдьыбыта, дьиҥинэн бас бэринэргэ маннык этиллэр, «эн миэхэ нөрүөн нөргүй» диэн. Оттон эҕэрдэлэһэргэ, ытыктабылы, сүгүрүйүүнү көрдөрөн: «Нөрүөн нөргү», -- дэнэр.

Дьоннор Нөрүөн нөргү саалатыгар кэлэннэр, бэйэлэрин чугас дьоннорун эмиэ ахтан-санаан, кинилэргэ сүгүрүйэн барар саалаларын оҥорорго этэбин. Мусуойум баазатын тэрийдим, барыта бэйэбэр баар. Ону көрөн-истэн, хамыыһыйалаан, сөбүн-сөтөҕөйүн быһаараллара наада этэ. Тыыннаахпар. Билигин, патриотическай иитиигэ болҕомто күүһүрбүтүнэн, сэбиэскэй кэмҥэ иитэр үлэҕэ тирэх буолбут ньымалартан тоҕоостоохторун тилиннэрэр сиэрдээх. Холобур, урут оскуола аайы кэриэтэ баар буола сылдьыбыт Ленинскэй саалалар оннуларыгар Нөрүөн нөргү саалаларын тэрийэр көдьүүһэ улахан буолуоҕа.

Хаартыскалар Семен Телье-Иванов архыыбыттан ылылыннылар