Бэлиитикэ

— Бииринэн, ол букатын да кыайтарыа суоҕа. Оччотугар, бара сатаан, мөккүөр бөҕөтө мөҥүрүөҕэ, араастаан хайдыһыы, атаан­наһыы дэлэйиэҕэ. Ити Арассыыйа бэйэтин олоҕор үчүгэйдик барбыт «оскуолата» буолар. 1905 сыллааҕы өрөбөлүүссүйэ… Ол кэнники сыллардааҕы өрөбөлүүссүйэлэргэ баара-су­оҕа генеральнай эрэпэтииссийэ эрэ оруолун толорбута дэнэр буолбута. Аҕа уолун, убай быраатын утары кыргыспыт «Кырасдааны­скай» дэнэр сэрии, ырааҕынан кылгаһа суох этэ. Умуллуох курдук буола-буола, хаттаан күөдьүйэн биэрэн иһэр дойду ис сэриитэ, икки өттүттэн ханнык да харысхала суох саамай элбэх киһи өлүүлээх-сүтүүлээх сэрии буолара үчүгэйдик биллэр. Маннык сэрии бэйэ-бэйэни кытта салгыы өстөһүүтэ уонна ситэри кыдый­сыыта суох, бэйэтин эниэрсийэтинэн тохтоон хаалыан табыллыбат.

ЭМИЭ «КИМ-КИМИ ДУО»?

— Кулаактааһын, хайа да киһиэхэ саамай сыаналааҕын, кэтэх баайын уопсайдааһын, эбэтэр судургутук былдьаан, халаан ылыы түмүгэр, ити этиллэр гражданскай сэрии, тох­туу-тохтуу кырата уонча сыл сыһыллан-соһул­лан барбыт буолуохтаах. Ордук хатыһыылаах, хаанынан тыбыырса сылдьар өһүөннээх өстөһүүлээх киин сир дьоно-сэргэтэ дэлэҕэ этиэхтэрэ дуо: «Биһиги бэйэ-бэйэбититтэн өспүтүн өһүлэрбитигэр, иллэһэрбит наада­тыгар, өссө биир-икки ырааһынан таҥнаран биэрбиттэрин кэннэ, өрөбөлүүссүйэ хаты­ланыан наада. Кырдьаҕас көлүөнэ дьоммут бүттүүн бүппүтэ ыраатта, ол эрэ кэнниттэн арыычча уҕарамнааһын барбыта. Хайа, уонна, аан дойду сэриитэ норуоккун быһар быһаҕаһын сотон бардаҕа дии.

Суолтатыгар да буоллар, өссө куолулуу түстэххэ, Сэбиэскэй былаас, хомунньуус баар­тыйа эстиилэрин уочараттаах өрөбөлүүссүйэ хара дьайын кытары сибээстиэххэ син сөп буолуо. Биллэн турар, ити олус судургутутуу буолуоҕа. Аан дойдуга, оччоттон баччаҕа диэри, киһи аймах өйүн-санаатын байар баҕа, ымсыы санаа, ордугурҕааһын тутан тураллар.

Нуучча норуота олоҕор дьоло суох норуот. Кини бу сирдээҕи олоҕор тоттук, дьоллоохтук, көҥүллүк олорбута диэн суоҕун кэриэтэ. 19 үйэтээҕи нуучча интэлигиэнсийэтэ хара норуоту дьоллуур сыалы-соругу олоххо кил­лэрэ сатаабыта, кыаллыбатаҕа. Ити этиллэр хара норуота киниэхэ итэҕэйбэтэҕэ. Кинини үчүгэйгэ үөрэтэ сатаабыт дьоҥҥо төрдүттэн итэҕэйбэтэҕэ. «Арест пропагандиста» диэн уруһуй хартыынаны үгүстэр үчүгэйдик өйдүүр буолуохтаахтар. Кинигэни ааҕарга сыһыараа­ры гыммыт, үтүө санаалаах, үөрэхтээх киһини абааһы көрөн, кырбаары илиитигэр мас баалкы тутуурдаах көрсөрө эмиэ биир туспа көр буолара. Тоҕо, туохтан сэдиптээн эбитэ буолла, нуучча үөрэҕэ суох, хараҥа киһитэ, киниэхэ үтүөнү эрэ баҕарар боростуой интэли­гиэҥҥэ чахчы хоччоххой сыһыаннааҕа төрүкү көстө сылдьара: «интеллигент несчастный», - диир эр киһитэ, онуоха ойоҕо «инженериш­ка» диэн өссө улахан сэнэбиллээхтик эпсэн биэрэр. Били, кинилэр маа бэйэлээх мааны, баай дьон буоллахпыт буолан. Өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи кэмҥэ Арассыыйаҕа инсэниэр диэн биир саамай убаастанар идэлээх уонна улахан үөрэхтээх киһинэн ааҕыллара. Биһиги дьоммут ол оннук киһини сэнээн кэпсэтэр тылларын долоҕойгутугар хатаан кэбиһиҥ.

Хайдахтаах да хахай хааннаах киһи, иирээнтэн, айдаантан, буолаары буолан, сэрииттэн өлө сылайара, ол түмүгэр чуолаан ньиэрбэтин систиэмэтэ эстэрэ, уйулҕатын туруга кэһиллэрэ үчүгэйдик биллэр. Ыйы ыйдаан, сылы сыллаан, өрүүтүн өлүү үөһүгэр сылдьыбыт урукку дьоммут барахсаттар чахчы ыстааллыы хатарыылаах буоланнар, өлүүнү бэйэтин кыайбыттарын ордугун, Улуу­каннаах Кыайыыны курдарыта ытыллыбыт түөстэригэр көтөҕөн аҕалан, бар дьонноругар утары уунан биэрбиттэрэ. Мин бэйэм билигин сааһыра баран эрэр киһи, аныгы ыччат дьом­мут хайдах сэриилэһиэхтэригэр саарбахтыы санаталыыр этим. Ким саарбахтаабат буолуох этэй?! Сирдьиттэрбит, бастаахтарбыт, тойот­торбут- бука барылара таҥнаран биэрбиттэ­рин кэннэ? Оттон кинилэр көмүскэ сууланан төрөөбүт ыччаттара таҥнаран биэрэллэрин даҕаны суолталаахха уурбатылар курдук. Онуоха-маныаха диэри, боростуой норуот бэйэтин боростуой ыччата төрөөбүт дойдутун, бар дьонун көмүскээтэ. Албан аат буоллун кинилэргэ!

Ол эрээри, маннык «ыһыллыы-тоҕуллуу» инникитин даҕаны салҕанан бара туруох бэйэтэ буолуо дуо? Төһө уһун үйэлээх была­аска олорорго суоттанабытый? Былааспыт хаттаан уларыйарыгар кэм-кэрдии тиийэн кэлбэтэ дуо? Бэрэсидьиэммит салгыы хайдах дьаһанар былааннааҕый? Кими эрэ сэриигэ умса анньан биэрэн иһиэххэ сөп буолуо, хай­алара эрэ «тыытыллыбат кастаҕа» киирсэн, «тапталлаах омугун дойдутугар» бүгүөх бэйэтэ буоллаҕа. Дьэ, ол эрээри, хайдахтаах да күн- дьыл үүммүтүн иһин, этириэс быһаарынар түгэн үөскүө турдаҕа. Эдэр гвардеецтар дой­дуларыгар, норуоттарыгар бэриниилээхтэрин ,ама, ситэри көрдөрбөтүлэр,итэҕэппэтилэр дуо? Былааһы кинилэр бэйэлэрин илиилэ­ригэр ылыахтарын наада буолбатах дуо, туох ону мэһэйдиирий? Итинник дьаһанар буоллар, бастатан туран, тус бэйэҕэр уонна салайар судаарыстыбаҕар уоскулаҥ быһыы-майгы саҥалыы үөскүө этэ.

АРАССЫЫЙАҔА ДЕМОКРАТИЯ НААДА ДУО?

— Климент Егорович, кэпсэтиибит хайыс­хатын уларытан биэриэххэ диэри гынабын. Ил Түмэн үлэлээбитэ 30 сыла туолаары турар. XII ыҥырыылаах САССР Үрдүкү Сэ­биэтин үлэтэ болдьоҕун иннинэ тохтотуллан турардаах. Итинник дьаһалымсыйыыны сөбүлээбэт буолуу, утарсыы баара. Кырата суох утарсыы диэн эбэн этиэххэ сөп. Арас­сыыйаҕа ,биллэн турар, Барыыс ыраахтааҕы, санаатаҕын аайы ол-бу дьээбэни сирилэччи үрэн күөртээн биэрэрэ, ону Саха Сиригэр Михаил Николаев өйөөтөҕүнэ эрэ сатанар курдуга. Дьиҥнээҕинэн, ол биһиги «бааһынай­дааммыт» өрөспүүбүлүкэбитин иэдээҥҥэ тэппэтэхпит. Хата, онуоха-маныаха диэри уос-тиис салаһан хаалбыппыт баара. Арас­сыыйа парламентаризмын устуоруйатыгар, ханныгын да иһин, утарыта турсуу, харсыһыы төрүөтэ буоллаҕа дии.

— Мин өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар улахан суолталаммыт икки тосту өҕүллүүлээх сүһүөх кэми бэлиэтиибин. 1922 сыл муус устар 22 күнүгэр Саха Сиригэр аптаныамыйа төрүттэммитэ. Максим Аммосов, Была­тыан Ойуунускай, Исидор Бараахап уо.д.а. үтүөлэринэн, өрөспүүбүлүкэ уонна судаары­стыбаннас үөскээбиттэрэ. Иккиһинэн,1990 сыллартан өрөспүүбүлүкэ правовой уонна демократическай суолларынан олорор уонна сайдар.

Ил Түмэн САССР 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ «Саҥа парламент туһу­нан кэнсиэпсийэни» ылынан турара. бу дөкүмүөҥҥэ парламент устуруктууратын туһунан толору суруллан турар - хайдах үлэлиэхтээҕэ. Маннык суруйуу баар: «саҥа тэриллибит парламент Үрдүкү Сэбиэт үлэ­тин-хамнаһын салҕаан ыытааччынан буолар. 1990 сыллаахха Саха Сирин устуоруйаты­гар аан бастакытын XII-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэккэ күрэстэһиилээх төрүккэ олоҕурбут быыбардар ыытыллыбыттара. Хандьытааттар икки ардыларыгар кытаанах хапсыһыылар барбыттара. Бастайааннай хамыыһыйалар бэрэссэдээтэллэрэ, оттон ол 17 киһи этэ, босхоломмут профессиональнай төрүккэ үлэлээбиттэрэ. Ол иһин биһиги 1990 с. өрөспүүбүлүкэбитигэр саҥа парламентаризм төрүттэммитэ диэн туох да эгилитэ-бугулута суох этэр бырааптаахпыт.

АЛҔАҺА СУОХ БУОЛБАТАХ ЭТИБИТ

— Ил Түмэн бастакы ыҥырыытын туһу­нан тугу этиэҥ этэй?

— Бастакы ыҥырыылаах Судаарысты­баннай Мунньах (Ил Түмэн) XII-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт ыыппыт үлэтин олус үчүгэйдик салҕаан ыыппыта. Саҥа экэнэмиичэскэй уонна ырыынак сыһыаннаһыыларыгар үлэлииргэ аналлаах элбэх үчүгэй сокуоннар уонна уураахтар ылыллыбыттара. Бу төһө да чаҕылхай историческай кэм буолбутун иһин,алҕастар син биир тахсаллара. XII -с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт үлэтин кэмигэр, дьокутааттар эмоцияҕа, популизмҥа үгүстүк охтоллоро. Ардыгар аһара үлүһүйүү түмүгэр, быыбардааччыларын интэриэстэрин умнан кэбиһии түбэлтэлэрэ тахсаллара.

— Ил Түмэн билиҥҥи быыбардарын туһунан туох санаалааххын?

— Парламеҥҥа хас биирдии улуус бэйэтэ дьокутааттардаах, бэрэстэбиитэллээх буолу­охтаах. Маны таһынан, биирдии мандааттаах уокуруктарынан быыбардаммыт эрэ киһи, босхоломмут төрүккэ үлэлиэхтээх.