Үрдүкү салалта

“Сүтэрдигит быһыылаах...”

 – Сенатор быһыытынан үлэбин саҕалыырбар, Айсен Николаевы кытары көрсөн: “Бастатан туран, федеральнай бэбиэскэнэн үлэлиэм”, -- диэн эппитим. Ити мин саҥа талыллыбыт Ил Дарханы араас боппуруоһунан киирэн-тахсан сүпсүгүрдүбэппэр (ардыгар, оннук эмиэ баар буоларын бэйэм уопуппунан билэбин) уонна кини бэйэтин эрэллээхтик сананарын хааччыйарга сөптөөх быһаарыы эбитин олох көрдөрдө, -- диэн кэпсээн саҕалыыр РФ сенатора Егор Борисов.-- Дьэ, ити иһин “Саха сиригэр кэлбэт, биллибэт-көстүбэт” диэн өйдөбүл үөскээбит. Дьиҥинэн, оннук буолбатах, хара бастакыттан үлэбин көхтөөхтүк саҕалаабытым. Бастакы сылларбар Ил Түмэн дьокутааттарын иннигэр отчуоттаабытым, ону үгүстэр астымматах этилэр. Ол иһин бу бүгүн эһигини,  суруналыыстары, кытары көрүстүм.

Федерация Сэбиэтин үлэтэ олус киэҥ, ыйга аҕыйаабыта иккитэ пленарнай мунньах ыытыллар. Мин аграрнай бэлиитикэҕэ уонна айылҕаны туһаныыга сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлиибин, итиэннэ хас даҕаны кэмитиэккэ баарбын. АПК, экология, сир-уот эйгэлэригэр, Уһук Илиҥҥэ, Аартыкаҕа сыһыаннаах уо.д.а. боппуруостарга федеральнай уонна эрэгийиэннэрдээҕи судаарыстыбаннай биэдэмистибэлэри, министиэристибэлэри кытары үлэлэһэбин. Туруорсуубун тиһэҕэр тиийэ быһаарсарбын сөбүлүүбүн. Онуоха урукку үлэбинэн үгүстүк алтыспыт буоламмын, РФ Бырабыыталыстыбата уонна федеральнай биэдэмистибэлэр салайааччыларын сирэй билэттиирим улахан тирэх буолар. Билигин дьарыктана сылдьар боппуруостарбыттан ордук чорботуохха сөптөөхтөрүн холобурдаан сырдатыахпын баҕарабын.

Болҕомтоҕо – дьоҕус хаһаайыстыбалар  

--Кэлиҥҥи сылларга дойду салалтатын кыһамньытынан тыа хаһаайыстыбатын көрдөрүүлэрэ тупсарыллан эрэллэр. Сэбиэскэй былаас эстиэҕиттэн аан бастаан аһылык өттүнэн куттал суох буолуутун боппуруоһа  быһаарылынна. Чуолаан, бурдукка.

Ити эрээри, көрдөрүү сүрүннээн бөдөҥ агрохолдиннар, хампаанньалар суоттарыгар үрдэтиллэр, кинилэр тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууксуйатын 58 %-ын оҥорон таһаараллар. Онтон ордугун дьоҕус киэптээх хаһаайыстыбалар, кэпэрэтииптэр, 182 тыһыынча пиэрмэрдэр уонна 18 мөлүйүөн чааһынай ыаллар оҥороллор.

АПК бөдөҥ хаһаайыстыбаларыгар өйөбүл ырычааҕа оннун булан, көдьүүстээхтик үлэлиир буоллаҕына, дьоҕус киэптээх хаһаайыстыбаларга ити суох. Аны туран, баантан кирэдьиит ылыытын, нолуогу төлөөһүн ирдэбиллэрэ бөдөҥ хампаанньалары кытары тэҥҥэ туруоруллара дьоҕус хаһаайыстыбалары сайыннарыахтааҕар атахтыыр. Мин бу хайысханан тустаах сокуоннарга уларытыылары киллэрэргэ үлэлиир оробуочай хамыыһыйа салайааччыта буолабын, онон кэлэр сыл бастакы кыбаарталыгар былааннанар бааһынай хаһаайыстыбалар уонна кэпэрэтииптэр сийиэстэригэр сүрүн дакылааты бэлэмниибин.

Сылгыны иитии

--Арассыыйа урукку өттүгэр 40 мөлүйүөн сылгылаах эбит буоллаҕына, күн бүгүн сыспай сиэллээхпит ахсаана 1,5 мөлүйүөн эрэ. Саха сирэ сылгытын ахсаанынан Уһук Илиҥҥэ бастакы, Арассыыйа үрдүнэн иккис миэстэҕэ сылдьар.

Аан дойдуга сылгы иитиитэ, сылгы индустрията сайдан иһэр салаа буолар. АХШ, Мексика, Бразилия, Франция, Кытай, Монголия, Кыргыстаан, Казахстан курдук дойдулар сылгыларын ахсаана аҕыстыы мөлүйүөҥҥэ тиийэр. 

Арассыыйаҕа ааспыт өттүгэр олохтоох учуонайдарынан таһаарыллыбыт  50-ча сылгы боруодата баара. Орел, Дон сэлииктэриттэн, ыараханы тиэйэргэ-таһарга анаан ууһатыллыбыт Владимирскай боруодаттан билигин ахсааннаахтара ордубут. Дьэ ,ону сүтэн эрэр кирбииттэн таһааран, сайыннарар  ирдэнэр, инньэ гынан тустаах министиэристибэлэри кытары үлэлэһэн, олохтоохтук ылсан дьарыктанары хааччыйар сокуон барыла оҥоһулла сылдьар.

Тыраахтары оҥорууну сөргүтэр сорук

 --Урукку сылларга тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин, чуолаан тыраахтардары, оҥорор үгүс собуот сабыллан, сорохторо идэтийиилэрин уларытан, күн бүгүн үс эрэ собуот (Владимирга, Липецкэйгэ уонна Санкт-Петербурга Кировскай собуот) ордон, ону даҕаны сүрүннээн бырамыысыланнаска уонна хомунаалынай хаһаайыстыбаҕа туһаныллар тыраахтардары оҥорууга үлэлииллэр. 

Ол түмүгэр тыраахтар 75 %-на дойду тас өттүттэн киллэриллэр, ити иһигэр 55 %-а бары бэркэ билэр «Бөлөрүүспүт». Дьоҕус тыраахтарга Кытай оҥоһуута баһылаата. Онон биһиги бу боппуруоһу көтөҕөн, тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин оҥорууну сөргүтэргэ ылыстыбыт. 

Таҥастааһын кыаллыбат

--Кэлиҥҥи сылга миэхэ ювелирдар кэлэн кэпсэтэн-ипсэтэн, кыһалҕаларын этинэн бардылар. Истиҥ эрэ, аан дойду таһымынан алмааһы хостооһуҥҥа бастакы миэстэни, көмүһү хостооһуҥҥа иккис миэстэни ылар судаарыстыба бриллианы таҥастааһыҥҥа 40-с миэстэҕэ сылдьар!

Индия уонна Швейцария алмааһы да, көмүһү да хостооботтор эрээри, 11 миллиард солкуобай суумалаах бриллианнаах көмүс симэҕи экспорка таһаараллар. Оттон Арассыыйа көмүс ытарҕаҕа, биһилэххэ, о.д.а. киэргэлгэ  олордор 0,3 караттаах бриллианын 95 %-на дойду таһыттан киллэриллэр. Бу элбэҕи толкуйдатар уонна күүстээх үлэни эрэйэр боппуруос.

Биир уорган тэриллэрэ наада

--Билиҥҥи туругунан сир, сир ресурсатын боппуруоһунан хас даҕаны биэдэмистибэ дьарыктанар: тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сирдэри Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ дьаһайар, атын араас категориялаах сирдэринэн Экология уонна айылҕа ресурсаларын министиэристибэтэ, Сир баайын туһаныы федеральнай ааҕыныстыбата (Роснедра), Сири туһаныы эйгэтин кэтээн көрүү федеральнай сулууспата (Росприроднадзор) о.д.а.

Сир ресурсаларын, сиргэ сыһыаннаһыыны бэрээдэктииргэ, сир туругун быһаарарга сир бары категорияларын тустарынан чахчылар биир кэлим базаларын оҥорор билиҥҥи кэм ирдэбилэ буолла. Санатан эттэххэ, кэнники кэмнэргэ тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сирдэртэн сир учаастактарын нэһилиэнньэлээх пууннар сирдэригэр көһөрүүгэ наадыйыы улаатан иһэр, сорох сир алдьанан, туһатыттан тахсар. Дьэ, ити иһин сиргэ сыһыаннаан, чопчу биир судаарыстыбаннай уорган тэриллэрэ наада.

Уоту ким киллэрэрий?

--Уһук Илиҥҥи гектар сокуонун чэрчитинэн дьон сир учаастагын ыланнар, үлэ-хамнас араас көрүҥүн тэринэллэр. Быраҕыллан сыппыт ыраах учаастактар туһаҕа таһаарыллаллар. Ол эрээри, маннык учаастактарга элэктэриичистибэ уотун ким киллэриэхтээҕэ (бүддьүөт эбэтэр энэргиэтиктэр) билигин да мөккүөргэ сылдьар. Бу тыын суолталаах кыһалҕа кэлэр сылга сүнньүн булуо диэн эрэнэбин.

Иккиһинэн, ааспыт өттүгэр энэргиэтикэ туһунан федеральнай сокуоҥҥа Уһук Илиҥҥи эрэгийиэҥҥэ тарыыбы кириэстии үбүлээһин ырычааҕынан быһаарар туһунан көннөрүүнү киллэртэрбиппит эрээри, ону эмиэ уруккунан ыытан кэбистилэр. Бу боппуруоска биһиги, Үп министиэристибэтин уонна энэргиэтиктэр көрүүлэрбит тус-туһунан.

Ити курдук утумнаах үлэни эрэйэр боппуруос үгүс. Сыллааҕы бүддьүөтү ылыныыга өрөспүүбүлүкэҕэ көрүллэр субсидия, субвенция кээмэйэ аччаабатын ситиһэр сорук турар.

Өрөспүүбүлүкэбит бигэтик сайдар

 --Суруналыыстар сороҕор үтэн-анньан көрүүлээх да буоллар, киэҥ эйгэни таарыйар ыйытыылары биэрэн, толору хоруйдары ыллылар. Ол курдук, Егор Афанасьевич коронавируһунан ыалдьан баран, эмтэнэн үтүөрбүтүн, билигин доруобуйатын туруга үчүгэйин, вакцинаны ылбытын, Москубаны уруккуттан сөбүлүүрүн, бырабыыталыстыба үлэһиттэрин «кэлии, олохтоох» диэн араарбатын, кинилэри өрөспүүбүлүкэ сайдарын туһугар хайдах үлэлииллэринэн сыаналыырын, итиэннэ дьоҕус кыамталаах АЭС-тар көдьүүстээхтэрэ көһүннэҕинэ туһаныахха сөбүн, о.д.а. туһунан эттэ. 

«Якутск вечерний» хаһыат кэрэспэдьиэнэ Сергей Сумченко ыйытыытыгар хардаран, сенатор билигин аан дойдуга экэнэмиичэскэй быһыы-майгы уустугуран турарын, 800 мөлүйүөн кэриҥэ киһи аччыктыырын, онно коронавирус пандемията, килиимэт сылыйыыта, ойуур баһаардара эпсэллэрин санатта, ол Арассыыйа уонна  өрөспүүбүлүкэ олоҕор эмиэ дьайарын быһаарда.

– Өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэтэ бигэтик сайдар, ону статистика да чахчыта кэрэһилиир, – диэтэ түмүгэр Егор Афанасьевич. – Бүддьүөккэ дохуот киириитэ улаатар, национальнай бырайыактарынан, судаарыстыбаннай бырагыраамаларынан улахан үлэ ыытыллар, тэрилтэлэр тиргиччи үлэлииллэр, хамнас кэмигэр бэриллэр, оттон хаһан эрэ хамнас хастыы да ыйга хойутуур, экэниэмикэ таҥнары түһэ турар кэмэ баарын умна илик буолуохтааххыт. Айсен Сергеевич федеральнай кииҥҥэ сыаналанар, тылын ылыннарар, туруорсар боппуруостарын грамотнайдык туруорар.  

   Раиса СИБИРЯКОВА