Экэниэмикэ

Өскөтүн омук сиригэр бөхтөн оҥорон таһаарар собуоттара дэлэй эбит буоллаҕына, биһиги Дьокуускайбытыгар ити боппуруос билиҥҥитэ кыалла илик. Хата, биирдиилээн ыччат ылсан, бу кыһалҕаны быһаарарга үлэлэһэн эрэрэ хайҕаллаах. Холобура, «Skintime» маҕаһыын хаһаайына Ирина Матвеева көҕүлээһининэн, бөҕү арааран мунньан туттарыы аахсыйалара ыытыллаллар. Кини бу волонтерскай хамсааһына киэҥ сэҥээриини ылан, үгүс эдэр дьон дьиэттэн таһаарар бөҕүн «пластик», «батарея», «хордуон», «макулатура» диэн арааран, «переработкалыыр» чааһынай тэрилтэлэргэ илдьэн туттарар буолла. Сорохтор астарын тобоҕун анал компостерынан эрийтэрэн, үүнээйигэ туһалаах уоҕурдууну  оҥороллор. Дойду, уопсастыба, бэйэ иннигэр, кэрэ кэскил туһугар итинник эппиэтинэстээх ыччат баара үөрдэр.

Олортон биирдэстэрэ Артур НИКОЛАЕВ буолар. Кини былырыыҥҥыттан ыла пластик бытыылкалартан, полиэтилен бакыаттартан тротуар билиитэлэрин оҥоруунан дьарыктанар.

—Идиэйэтэ, дьиҥэр, 8-9 сыллааҕыта киирбитэ. Ютубка көрбүтүм. Онно пластик бытыылкалары буочукаҕа уулларан баран, кумаҕы булкуйаллара уонна киэптэргэ куталлара. Бөҕөтө тута көстөрө. Ол иһин оҥорон көрөр санаа киирбитэ. Бу туһунан табаарыспар Михаил Охлопковка кэпсээбитим. Кини эмиэ сэргээбитэ эрээри, оччолорго букатын оҕолор буоллахпыт дии, баҕа санаа эрэ курдук хаалбыта. Онтон 2018 сыллаахха Михаил дойдутугар Мэҥэ Хаҥаласка дьаһалтаҕа үлэлии киирэн баран, дэриэбинэ ахсын сыбаалка, бөҕү харайыы кыһалҕата баарын көрөн, ол мин урукку  идиэйэбин олоххо киллэрэргэ этии көтөхпүтэ. Үөрэтэн көрөн баран, анал оборудование ыларга быһаарыммыппыт. Онтукабыт саҥата 3 мөл. солкуобай эбит. Эдэр дьоҥҥо оччо харчы суоҕа чахчы буоллаҕа дии. Ол иһин Михаил Охлопков, кини убайа Владислав Тэн буолан кыттыһан, Бурятияттан туттулла сылдьыбыты балтараа мөлүйүөҥҥэ кирэдьиит ылан атыыласпыппыт. Ону эбии Мэҥэ Хаҥалас бизнес-инкубаторын 150 суумалаах гранын кыайан ылбыппыт. Аллараа Бэстээххэ технопаарка аһыллар, онно туруоруохпут дии санаабыппыт баара, хомойуох иһин, табыллыбатаҕа. Онон Павловскайга сылаас базаны уларсан туруордубут.   

— Бөһүөлэк дьоно туох да диэбэттэр дуо? Пластик умайдаҕына, сыт-сымар бөҕө тахсара буолуо дии?

— Туох да сыт-сымар, буруо-тараа тахсыбат. Ол атыыласпыт тэрилбит умаппакка уулларар эрэ, онон доруобуйаҕа буортута суох.

—Оттон сырьеҕутун хайдах булаҕыт? Бэйэҕит хомуйаҕыт дуо?

—Дьокуускайга хордуону, кумааҕыны, полиэтилены, пластигы, о.д.а. “переработкаланар” матырыйааллары тутар урбаанньыттар бааллар.   Олортон биһиги Роман Соболев диэн бизнесмени кытта үлэлэһэбит. Бу киһи эмиэ экология туһугар олус долгуйар, кыһаллар. Кини пластик бытыылкалары, полиэтилен бакыаттары, салапааны пресстээн, биһиэхэ тюк курдук оҥорон биэрэр. Онон биир массыынаҕа элбэҕи тиэйэн тахсабыт.

—Билиитэлэргитин, кырдьык, олус бөҕө дииллэр.

—Үйэлээхтэр. Онно баҕас тылбытын биэрэбит. Сиигирбэттэр, тымныыга хайа барбаттар, өҥнөрүн-дьүһүннэрин сүтэрбэттэр, алдьата сатаатахха да алдьамматтар, арыыны-сыаны иҥэриммэттэр,  50 сыл туох да буолбакка сулууспалыыр кыахтаахтар. Биир квадрат миэтэрэни 950 солкуобайга атыылыыбыт. Ыйга ортотунан 1000-1500 кв.м.  бэлэмниибит. Тэрилтэлэр, ыаллар ылаллар. Сэҥээрбит буоллаххытына, Инстаграмҥа  @cholsir страницаҕа киирэн көрүөххүтүн сөп. Биһигиттэн ылан, эһиги олохтоох оҥорон таһаарыыны өйүүгүт, иккиһинэн, айылҕаны бөхтөн ыраастыырга көмөлөһөҕүт.

— Кырдьык, онон-манан ыһылла сытыахтаах пластик бытыылкаларбыт, салапаан суумкаларбыт, хата, туһаҕа тахсаллара наһаа бэрт.

 —Дьиҥэр, биһиги оҥорон таһаарарбыт муораҕа хааппыла буоллаҕа дии. Ол гынан баран, туох барыта кыраттан саҕаланар. Билигин биһигини билэр доҕотторбут бөхтөрүн арааран мунньан туттараллар, биһиэхэ пластиктарын хомуйан биэрэллэр. Экологическай култуураҕа хас биирдиибит итинник бэйэбит холобурбутунан үөрэтиэхтээхпит, күннээҕи ирдэбилгэ кубулутуохтаахпыт. Ыраас тулалыыр эйгэҕэ ис сүрэхтэриттэн ыалдьар дьон Дьокуускайбытыгар элбээн эрэллэриттэн үөрэбин. Холобура, "Якутская экологическая компания" салайааччыта Сергей Петров Дьокуускайга 7 аадырыс­ка бөҕү арааран тоҕор урналары туруорда. "Skintime" маҕаһыын дириэктэрэ Ирина Матвеева араас марафоннары, аахсыйалары ыытар, киһи бөҕө кыттар. Кини көҕүлээһининэн, эколог-уопсастыбанньыктар оскуола оҕолоругар кылаас чаастарын тэрийэллэр. Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, оннук көрсүһүү кэнниттэн үөрэнээччилэр батарейкалары, макулатураны, пластигы мунньан туттараллар. Ол аата, кыра да сырдатар үлэ үүнэр көлүөнэҕэ көдьүүстээх эбит. Аны туран, РФ Конституциятын 114-с ыстатыйатыгар киирбит көннөрүүгэ «Правительство РФ: … осуществляет меры, направленные на создание благоприятных условий жизнедеятельности населения, снижение негативного воздействия хозяйственной и иной деятельности на окружающую среду, сохранение уникального природного и биологического многообразия страны… создает условия для развития системы экологического образования граждан, воспитания экологической культуры» диэн суруллубутун ааҕан үөрдүбүт. Оччоҕо биһиги бу ыытар экологическай үөрэхтээһиммит сокуонунан көмүскэллээх буолар эбит. 

— Маладьыастар эбиккит. Эн бэйэҥ эмиэ олус актыбыыс киһигин дии. “Саха” НКИХ ханаалынан ыллыыргын, биэриилэргэ кыттаргын, сериалга оонньуургун көрөбүт.

— “Ааспыт ааспат амтана” сериалга “Тыас-уус” тыыннаах доҕуһуол бөлөҕүн ыҥыран кытыннарбыттара. Мин онно ыллыыбын, барабааҥҥа оонньуубун. Киинэҕэ кыыс табаарыһа буолбутум. Оттон ырыа диэн олоҕум арахсыспат аргыһа. Дьыссаат саҕаттан ыллыыбын. Сэттэ сааспар Ньурба Аканатыттан Дьокуускайга көһөн кэлбиппит. Дьонум миигин Искусство оскуолатыгар уолаттар хордарыгар биэрбиттэрэ. Онтон Оҕо дыбарыаһыгар академическай вокалга. Салайааччым С.М. Шестакова 3-4 оҕону туспа ыҥыран эрчийэрэ. Киниэхэ наһаа махтанабын. Онтон 14 сааспын туоларбар төрөппүттэрим баҕа санаабын толорбуттара – гитара бэлэхтээбиттэрэ. Бастаан бэйэм үөрэнэ сатаабытым да, үчүгэйдик тыаһаппат этим. Ол иһин Оҕо дыбарыаһыгар норуодунай инструменнар оркестрдарыгар киирбитим. Онно гитараҕа уһуйуллаары, балалайкаҕа, контрабаска оонньуур буолбутум.

Уопсайынан, оскуолаҕа сылдьан дьарыгым элбэҕэ. Художественнай оскуоланы бүтэрбитим. Үчүгэйдик уруһуйдуубун. Элбэх куруһуокка сылдьыы оҕону дьиссипилиинэҕэ үөрэтэр эбит. Бириэмэни туһалаахтык атаараҕын. Саха гимназиятын кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбитим. Устудьуоннуур сылларбар норуодунай артыыстар Екатерина, Алексей Егоровтар салайар “Сэргэлээх сулустара” ансаамбылга ыллаабытым. Ол иһин элбэх тэрээһиҥҥэ кыттарым. 

—Туох идэлээххин?

—Бырааска үөрэнэбин. Ординатураны бүтэрээри сылдьабын. Хирург буолар, итиэннэ ити бизнеспин тэҥинэн илдьэ сылдьар баҕалаахпын.

— Һуу, элбэх үлэ буолууһук...

—Үлэттэн толлубаппын. Дьоммут оннук ииппиттэрэ. Аҕам Юрий Николаевич — уус. Кини кырабытыттан биһигини, уолаттарын, батыһыннара сылдьан тиэхиньикэни хасыһарга, маһынан уһанарга уһуйбута. Былырыыҥҥа диэри аҕам биригээдэтигэр сылдьан, дьоҥҥо дьиэ тутуһарым. Билигин бэйэм дьыалам элбээн тохтоотум. Истипиэндьийэбэр эбинээри, үһүс сылбын хирургическай отделениеҕа санитардыыбын. Эпэрээссийэлэммит дьону көрөрү-бүөбэйдиири билэрим кэлин үлэбэр туһалыа дии саныыбын.

— Бу эйигин да көрдөхпүнэ, уопсайынан, билиҥҥи ыччат судаарыстыбаҕа, дьонугар сэлээннэммэккэ, бэйэтэ туга эрэ айа-тута, оҥоро сатыыр дьүккүөрдээх.

— Аныгы ыччат үчүгэй, баай-талым олоххо талаһар. Ол иһин үлэлии-хамсыы, айа-тута сатыыр. Нууччалыы эттэххэ, мотивированнайдар. Мин эмиэ байылыат олохтоох буолуохпун, дьиэ кэргэним санаабыта барыта баар буолуон баҕарабын.

— Ээ, ыалгын дуо?

—Ыалбын. Кэргэним Екатерина эмиэ айар куттаах. “Юность Севера” оҕо хаһыатын суруналыыһа. Наһаа асчыт, иистэнэр, тарбаҕар талааннаах. 2014 сыллаахха “Мисс Якутия” куонкуруска көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылбыта. Кыыспыт Луна аҕыйах ыйдаах.

—Артур, бастатан туран, төрөппүттэргэр махтал буолуохтун, маннык үрдүк култууралаах, эйэҕэс майгылаах, сайаҕас санаалаах, сахалыы сиэрдээх, дэгиттэр дьоҕурдаах уолу иитэн таһаарбыттарыгар. Эн саҕалаабытыҥ барыта сатаннын, табылыннын! Дьиэ кэргэҥҥэр дьолу, үлэҕэр ситиһиилэри!