Экэниэмикэ

Ол гынан баран айылҕа дьэдьэнэ үүнэр-үүммэт күннээх-дьыллаах. Ыксаан аҕай кый ыраах дойдуга тиийэн баран, таах мэлийэн хаалыахха сөп. Холобур, быйылгы курдук. Ол оннугар дьэдьэни оҕуруокка үүннэрэн, Амма киэниттэн туох да итэҕэһэ суох минньигэс отоннору сайыны быһа хомуйбут, ордук барыстаах.

Нам улууһун Хамаҕаттатыгар

Нам улууһун Хамаҕаттатыгар Сергей Кривошапкин диэн энтузиаст оҕуруотчут, урбаанньыт 7-с сылын идэтийэн бааһынаҕа дьэдьэн үүннэрэр. Ол дьэдьэнэ “садовая земляника” диэн ааттаах. Онто соҕуруу дойду үүнээйитэ буолан, сүрдээх бөдөҥ астаах. Ити үүнээйитигэр анаан оҕуруотчут аччыгый кинигэ суруйан таһаарбыта. Онно Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар дьэдьэни хайдах үүннэрэр туһунан олус өйдөнүмтүөтүк быһаарар.

Сергей Георгиевич идэтинэн биолог. Онон сааһын тухары үүнээйинэн дьарыктанар. Төрөөбүт бөһүөлэгэр Хамаҕаттаҕа 3 галаах “Хотугу кытыл” диэн бааһыналаах. Онно арааһы барытын үүннэрэр. Ол эрээри сүрүн киэн туттуута – дьэдьэнэ.

Дьэдьэн барыстаах

Дьэдьэнин Сергей Георгиевич соҕурууттан арассааданан сакаастаан аҕалтарар. Үксүн омук дойдуларын бөдөҥ хаһаайыстыбаларын кытта бииргэ үлэлэһэр. Билиҥҥитэ хас да суорду аҕалан Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар үүннэрэн, тургутан көрдө. Ол түмүгүнэн ордук барсар уонна барыстаах көрүҥнэри талан, ситиһиилээх хаһаайыстыбаны тэрийдэ. Күн бүгүн кини дьэдьэннээх бааһынатын туһунан элбэхтик социальнай ситимнэргэ суруйаллар. Ким баҕалаах үргүлдьү бааһынаҕа тиийэн, удамыр сыанаҕа бэйэтин илиитинэн дьэдьэн хомуйан ылар кыахтаах. Этэргэ дылы, бэйэтэ ураты агротуризм.

 – Сергей, дьэдьэн төһө барыстааҕый?

– Дьэдьэн түргэнник ситэрин суотугар барыстаах үүнээйи. Холобур, дьаабылыка төрдүс сылыттан ас кутар. Ону да Саха сиригэр сүгүн үүммэт. Оттон дьэдьэн аҥаардас бастакы сылыгар ороскуотун сабарын таһынан, эбиитин додо курдук дохуоту киллэрэр.

– Дохуот ыларга, ханнык суортары үүннэрэбит? Дьэдьэн барыта барсыбата буолуо.

– Бастаан саҕалыырбар, ону барытын быһаарар сыалы-соругу туруоруммутум. Онон Италияттан, Голландияттан, Польшаттан уонна Арассыыйаттан элбэх суорду аҕалан олордон көрдүм. Биллэн туран, бары тыйыс усулуобуйабытын тулуйбатылар.

Билиҥҥитэ Италия, Голландия уонна Арассыыйа сорох суортара ордуктар эбит диэн түмүк оҥоһуннум. Биир сыл сибэккилээччилэртэн (ремонтантнайа суохтар): “Антеа”, “Вима Занта ”, “Хоней”, “Дели”, “Галя Чив”, “Вибрант” – үчүгэйдэрин көрдөрдүлэр. Оттон элбэх сыл ас кутааччылартан (ремонтантнайдартан): “Альбион”, “Сан-Андреас ”, “Капри”, “Мурана” өлгөм аһы кутан үөрдэллэр. Ону таһынан ити суортар кыһыны кыстыыр кыахтара үрдүк.

Бу ааттаталаабыт дьэдьэннэрим олус бөдөҥ уонна минньигэс астаахтар. Холобур, 40 грамҥа тиийэ ыйааһыннаах, кыра оҕо сутуругун саҕа буолуохтарын сөп. 

– Бэлэм арассааданы ылан үүннэрэр ордук дуу эбэтэр сиэмэни бүөбэйдээн таһаарбыт барыстаах дуу?

– Мин санаабар, бэлэм арассааданы ылан үүннэрэр ордук табыгастаах. Сиэмэнэн олордуу олус көрүүлээх, итиэннэ үүнэрин саҕана ото-маһа олус оккураҥ, хачаайы буолар. Тоҕо диэтэххэ, репродукция хаһан баҕарар генетиката мөлтүүр, ыһыллар. Оннук үүнээйи сүгүн аһын биэрбэт. Онон бэрэбиэркэлэммит улахан фирмалартан бэлэм арассаада сакаастаан ылбыт ордук. Сороҕор интэриниэккэ чэпчэки сыаналаах арассаада атыылыыллар. Оннук арассаада үксэ туох эмэ дьиэктээх буолар: тостубут дуу, технологияны тутуспакка тоҥоруллубут дуу... Этэргэ дылы, биричиинэтэ элбэх. Дьоммут үксүлэрэ оннукка түбэһэн арассаадаҕа итэҕэллэрин сүтэрэн кэбиһэллэр. Дьиҥинэн, үчүгэй ааттаах-суоллаах фирма куһаҕаны хаһан да ыыппат.

– Быйыл сайын дьэдьэн үүнүүтэ хайдаҕый?

– Мин үлэм технологията судургу. Үксүн айылҕаҕа бэйэтигэр эрэнэбин. Быйыл саас ардах суоҕун кэриэтэ этэ. Эбиитин буор хойукка диэри сөрүүн сыппыта. Инньэ гынан үүнүү бытаарда дии саныыбын. Холобур, ремонтантнайдарым саҥа сибэккилээн эрэллэр. Күһүөрү ас куталларын күүтэбин. Ремонтантнайа суохтар этэҥҥэ ас куттулар, аһаттылар.

– Бу сезоҥҥа төһөнү үүннэрдиҥ?

– Былырыыҥ­ҥытааҕар кыра сиргэ үүннэрдим. Тэпилииссэ тута сылдьабын. Онно мэһэйдэтимээри аһаҕас сири хаалларбытым. Билиҥҥитэ икки тэпилииссэҕэ уонна аһаҕас халлаан анныгар үүннэрэ сытыарабын. Бааһынабар уолум Георгий, дьиэ кэргэним илии-атах буолан көмөлөһө сылдьаллар. Дьэдьэн тэпилииссэҕэ ордук өлгөмнүк үүнэр. Онон улахан сабардамнаах 2 тэпилииссэни тутан саҕалаатым.

– Социальнай ситимнэргэ дьэдьэннээх бааһына туһунан элбэхтик суруйаллар. Дьон бааһынаттан кэлэн хомуйан барара көстөр. Ити эмиэ оҕуруот үлэтигэр саҥа көстүү буолла дии саныыбын.

– Быйыл бэйэм социальнай ситимнэргэ киирдим. Онно үлэбин-хамнаспын кэпсиибин, көрдөрөбүн. Сэҥээрэр дьон сыыйа элбээтэ. Ону сэргэ агротуризм өйдөбүлүн киллэрдим. Холобур, дьон бэйэлэрэ бааһынаҕа кэлэн дьэдьэни хомуйаллар. Урукку өттүгэр мэлдьи ырыынакка эбэтэр Дьокуускайга киирэн атыылыыр этим. Билигин 1 тыһыынчаны төлүүллэр уонна 1 киилэни хомуйан бараллар. Дьэдьэн быыһыгар хаартыскаҕа түһэллэр. Оҕуруот үлэтин кытта билсэллэр. Дьиҥнээх дьэдьэн сытын ылаллар, ураты минньигэс эйгэҕэ киирэн тахсаллар. Этэргэ дылы, бэйэлэригэр умнуллубат өйдөбүллэри хааллараллар. Онон миэхэ да, килийиэннэргэ да туһалаах хайысха буолан эрэр дии саныыбын.

– Дьон дьэдьэн үүннэ­риитин сэҥээрэр дуо?

– Дьону бэйэм дьарыкпар угуйа, үөрэтэ сатыыбын. Тыа дьоно эбии дохуот оҥостуохтарын баҕарабын. Онон сылын аайы соҕурууттан арассаада аҕалтарарбар баҕалаахтары кыттыһыннарабын. Алтынньыттан сайаапкалары хомуйан саҕалыыбын, Саҥа дьыл иннинэ дуогабардары түһэрсэбин, эһиилгибин сакаастаан кэбиһэбин. Оччоҕо эһиилигэр муус устарга уонна ыам ыйыгар арассаадалар кэлбитинэн бараллар. Голландияҕа, Италияҕа, Польшаҕа анал арассааданан дьарыктанар хаһаайыстыбалар бааллар. Күһүөрү кинилэр арассаадаларын анаан-минээн хомуйан рефрижератордарга уган азотунан тоҥорон, “утутан” кэбиһэллэр. Маннык ньыманан “утуйбут” үүнээйи эһиилги олордуутугар диэри туох да буолбакка сытар. Аны бэлэм арассаада үчүгэйэ диэн ыарыыга бэриммэт, буорга олордоҕуна тута үүммүтүнэн, тыллыбытынан барар.

Билигин миигиттэн үксүн тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар арассаада ылаллар. Холобур, Мэҥэҕэ, Сунтаарга, Бүлүүгэ, Ньурбаҕа дьон тэпилииссэ туттан үүннэрэн саҕалаатылар.

Аны туран, баҕалаахтары тэпилииссэҕэ аналлаах, 7 сыл сулууспалыыр “Светлица” бүлүөҥкэнэн, таммахтыыр систиэмэнэн, уо.д.а. оҕуруотчут тээбириннэринэн сакааһынан хааччыйыахпын сөп.

– Быйыл евро сыаната биллэрдик өрө таҕыста. Ол арассаада сыанатыгар төһө дьайда?

– Биллэн туран, арассаада сыаната ыараата. Сыана кыратык да үрдээһинэ, элбэҕи ылар киһиэхэ улаханнык охсор. Ол гынан баран, 4-с сылын сыанабын тута олоробун. Эрдэ уонна элбэҕи сакаастыыр буолан, фирмалары кытта үчүгэй сыһыаннаахпын, онон удамыр сыанаҕа кэпсэтэбин. Аны мэлдьи үлэлэһэр киһилэрэ буоламмын, кыра чэпчэтиилэри да оҥороллор. Онон сыана быйыл улаханнык уларыйбатаҕа.

– Дьэдьэммит барыһа экэнэмиичэскэй өттүнэн хайдаҕый?

– Мин урут Нам ырыынагар киирэн атыылыыр этим. Дьиҥинэн, онно да өр буолбаппын. Дьон олус түргэнник кэлэн барытын атыылаһан бараллара. Быйыл, эппитим курдук, бааһынаттан үргүлдьү хомуйаллар. Холобур, отонунан атыылыыр буоллахха, сыаната 100 г – 100 солк., ол аата 1 киилэтэ – 1000 солк. 100 г диэн 4-5 устуука бөдөҥ дьэдьэн. Онтун элбэҕи үүннэрдэххэ, син ботуччу дохуот буолан тахсар. Билигин асчыттар ас-үөл киэргэтиитигэр дьэдьэнэ суох сатамматтар. Сөбүлээн сиир да дьон элбэх. Онон атыыга хамаҕатык барар. Аны манан дьарыктанар дьон билиҥҥитэ Саха сиригэр элбэҕэ суохтар. Онон дьэдьэни үүннэрии тыа сиригэр сайдар кэскиллээх. Өссө дьэдьэнтэн тугу баҕар оҥоруохха сөп. Барыанньата киһи тылынан кыайан хоһуйбатын курдук минньигэс буолар. Көрүүтэ-истиитэ судургу, сөптөөх буору табыахха, сииктээх буолуутун ситиһиэххэ эрэ наада.

– Оттон арассааданы атыылыыр төһө барыстааҕый?   

– Тус бэйэм үүннэрэбин да, арассаадатын да атыылыыбын. Ол эрээри, мин саныахпар, арассааданы кууһунан сакаастаан аҕалан атыылаан түргэнник дохуоттаныахха сөп. Арассаада категориянан арахсар, сыаната 70-100 солк диэри халбаҥныыр. Холобур, ону аҕалан, ыстакааҥҥа олордон тылыннаран баран, эбэн атыылаан дохуот оҥостуоххун сөп. Судургу суот оҥордоххо маннык. Соҕурууттан арассаада сакаастаан ыам ыйын саҥатыгар (муус устарга да буолуон сөп) аҕалтарабыт. Онтубут анал дьааһыкка кэлэр. Хас биирдии дьааһыкка суордуттан көрөн, 200-500 устуука киирэр. Холобур, 500 устуука арассаадалаах дьааһыгы 25-30 тыһ. солк. атыылаһан ылабыт. Ону ыам ыйыгар кэлбитин кэннэ, ыстакааннарга олордобут. Нэдиэлэ үүнэ, тылла түспүтүн кэннэ, атыылаабытынан барабыт. Биирдиитин, үрдүк категориялаах арассааданы, ортотунан,  200 солк. диэри атыылыахха сөп. Оччоҕо укпут харчыбыт 2-3 төгүл элбээн кэлэр.

– Инникитин туох былааннааххын?

– Икки саҥа тэпилииссэбин тутан бүтэриэм. Быйыл ремантантнай киис тиҥилэҕэ (малина) уонна жимолость аҕалан боруобаҕа олортум. Онтум түмүгүн үөрэтиэм. Анал морозильник ылан “Портоло” уонна “Мурана” диэн ремантантнай суортары тоҥорон кыстаппытым. Быйыл онтуларым үчүгэйдик хаттаан үүннүлэр, этэҥҥэ ас куттулар. Оннук эспэримиэни аны “Летиция” диэн көрүҥҥэ боруобалаан көрүөм. Ити курдук, бэйэ арассаадатын бэлэмнээһини сыыйа сайыннаран иһэр баҕалаахпын.

Холонуоххутун сөп

Сергей Георгиевич минньигэс уонна дохуоттаах дьарыга атыттарга холобур буолуон сөп. Биллэн туран, туох барыта сыраттан уонна күүстээх үлэттэн тахсар. Ону өйдөөн туран, биир эмэ киһи бэйэтин дьэдьэн үүннэриитигэр холонон көрүөн сөп. Дьэдьэннээх бааһына туһунан инстаграмҥа @sergeysitim диэн сигэнэн киирэн көрүөххүтүн, билсиэххитин сөп.