Экэниэмикэ

—  Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ, сир баайын хостооһун, сырьеттан тутулуга суох салааны сайыннарыы Уһук Илин, дойду да үрдүнэн инники күөҥҥэ сылдьар, олохтоох бүддьүөккэ киирэр үп-харчы сыл аайы эбиллэр. Оттон сыана үрдүү турар эрээри, хамнас ырааҕынан хаалан иһэр. Оччотугар социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы баар диэн этиэххэ сөп дуо?

— Ас-таҥас сыанатын уонна экэниэмикэни биир халыыпка ылар сатаммат. Сорох дьон хомунаалынай өҥө төлөбүрүн, тырааныспар ороскуотун, сыананы олохтооһуну экэниэмикэҕэ киллэрэн, сыыһа өйдүүллэр. Олохпут таһыма Уһук Илин үрдүнэн биэс бастыҥнар ахсааныгар киирэр. Холобур, бырамыысыланнаһы ылан көрдөххө, ньиэби, гааһы, көмүһү, алмааһы, таас чоҕу хостуурга инники күөҥҥэ сылдьабыт, ону таһынан үлэ миэстэтэ тахсар, социальнай мэктиэ толоруллар.

Олохтоох бүддьүөт сыл ахсын 30 млрд. солк. эбиллэн иһэр, ол суотугар оскуола, уһуйаан, култуурунай, успуорт кииннэрэ тутуллаллар, суол-иис оҥоһуллар. Аҕыйах сыллааҕыта суолбут хайдах туруктаах этэй? Федеральнай эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах, муниципальнай суол тутуллар, ону олохтоох бүддьүөттэн кыттыгас үбүлүүллэр. Бу мантан барытыттан өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ таҥыллан тахсар.

Сахабыт Сирин улахан аҥаара Аартыкаҕа баар, кыһыҥҥы суолунан ахсынньыттан кулун тутарга диэри таһаҕас тиэйэллэр. Уһук хоту хомунаалынай өҥөҕө эрэ буолбакка, аска-үөлгэ сыананы тэҥниэхтээхпит. Апельсин, дьаабылыка киилэтэ 600-800 солк. буолуо суохтаах. Ол иһин «Якутопторг» тэрилтэ, «күөх рейсэлэр» удамыр сыананы олохтуурга үлэлэһэллэр.

Дьон хоту улуустарга айанныырыгар субсидияламмыт билиэт атыыланар, ити эмиэ экэниэмикэбит бигэ туруктааҕын көрдөрөр. Билиэт сыанатын өссө түһэрэргэ үлэ ыытыллар. Маны таһынан, аэропортар, сөмөлүөт түһэр-көтөр балаһалара саҥардылынна.  Дьокуускайга балаһаны кэҥэтэргэ, уһатарга хас да сыллаах улахан үлэ түмүктэнэн, Сочига, Казань куораттарга быһа рейс аһылынна.

— Жатайга суудуна оҥорор верфь тутулуннаҕына, өрүс флота саҥардыллыахтаах.  Ол хаһан олоххо киириэн сөбүй?

— Бу кэскиллээх бырайыак, өрүс флотун устар аалларын оҥорорго, өрөмүөннүүргэ 1000 тахса үлэ миэстэтэ тэриллиэҕэ. Ону хааччыйарга уһуйааннар, оскуола, дьон олорор дьиэтэ тутуллуо, атыы-эргиэн сыыдамсыйыа, бөһүөлэк сайдарыгар тирэх буолуо.

Манна таһаҕаһы, дьону тиэйэр суудуналары оҥоруохтара, оччотугар өрүс флотугар сэргэхсийии тахсыа. Ааспыт сайын баран көрбүтүм сылаас бүрүөһүнүн оҥоро сылдьаллара, оборудование аҕалан, быйыл судоверфь үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһыллыахтаах. Уу тырааныспарын Дьокуускайдааҕы института собуокка үлэһиттэри бэлэмнииргэ үлэлэһэр.  Бу салааҕа хамнас үчүгэйдик төлөнөр.

— Быйыл Дьокуускай куорат маастар-былаанын олоххо киллэрии саҕаланар. 2030 сылга диэри киин куораппытын тупсарарга 448,8 млрд солк. көрүлүннэ. Өлүөнэ эбэни туоруур күргэ тутуута саҕаланан эрэр, ол туһунан кэпсиэххит дуо?

— Маастар-былаан түөрт куоракка оҥоһуллубута: Дьокуускайга, Нерюнгрига, Алдаҥҥа уонна Мииринэйгэ, биллэн турар, улахан болҕомто өрөспүүбүлүкэ киин куоратыгар ууруллар. Ити этиллибит үпкэ оскуолалар, култуура уораҕайдара, социальнай эбийиэктэр, дьон сынньанар сирдэрэ  тутуллуохтара, искибиэрдэр, болуоссаттар оҥоһуллуохтара. Болуоссаттарга саҥа ыскамыайкалар, хаҥкылыыр сир, Wi-Fi баар буолуохтара. Маастар-былаан уларыйыан сөп эрээри, онно олохтоох дьон баҕа санаатын киллэрбиттэрэ.

Биһиги кэмитиэппит бу боппуруоһунан эмиэ дьарыктанар, түөрт муниципальнай тэриллиилэри тупсарарга дьокутааттар тус эппиэтинэһи ылынан үлэлэһиэхтэрэ. 

Өктөөп 50 сылынааҕы автострадатыгар баар Кыайыы пааркатыгар от-мас олордон, дьон сынньанар сирин оҥоруохтара. 204-205 түөлбэ тутулларыгар паарка баар буолуохтаах.

Аэропорт утары Үрүҥ күөл тула эмиэ паарка оҥорон, набережнай, ролигынан хатааһылыыр, хаҥкылыыр, хайыһардыыр сир арыйыахтарын баҕараллар. Ити барыта Дьокуускай куорат маастар-былааныгар киирэ сылдьар.

Сыл ахсын куораппыт тупсан, киэркэйэн иһэр, билигин ханна хаҥкылыы, футболлуу барабыт диэн ыйытык суох, сарсыарда эрдэ туран 8 ч. бассейнҥа сөтүөлээн кэлиэхпитин сөп. Ити барыта экэниэмикэбит бигэ туруктааҕын туоһулуур.

Билигин Өлүөнэ эбэни туоруур күргэ тутуллан эрэр, бырайыага чуолкайданан, сирин бэлэмнии сылдьаллар, күүскэ ылыстахтарына 2028 сылга диэри бүтэриэхтэрэ. Оччотугар Аллараа Бэстээхтэн аһы-үөлү, табаары сылы эргиччи таһыахтара.

Күн бүгүн сыана сөпкө быһыллыбыт диир кыахпыт суох, сорох табаар сыаната аһары үрдэтилиннэ. Урут сыана ыарыырын дуоллар куурса үрдүүрүн кытта ситимнииллэрэ. Ол эрэн олохтоох хортуоппуй сыаната үрдээбитэ дуолларга туох сыһыаннаах буолуой? Арай уматык, тырааныспар ороскуота ыараатаҕына сыана эмиэ эбиллэр.

— Маастар-былаан биир сүрүн түһүмэҕэ - хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү. 17 кыбаарталы хаста даҕаны төхтүрүйэн көһөрө сатаатылар даҕаны, билиҥҥитэ кыалла илик, тоҕо?

— Дьокуускайга 400 тахса саахалланар туруктаах дьиэ көтүрүллүөхтээх, 17 кыбаартал эрэ буолбатах, Геологтар бөһүөлэктэрэ, Сайсары, Аппа уҥуор түөлбэ, Марха, Табаҕа о.д.а. киирэллэр. Чуолкай болдьоҕо биллибэт эрээри, 2032 сылга диэри куоракка хаарбах мас дьиэ хаалыа суохтаах. Бу былаан олоххо киириэ диэн эрэнэбит.

17 кыбаарталга үчүгэй логистика, инфраструктура баар эрээри, олохтоохтор бары мас самнархай дьиэлэрин саахалланар туруктаах дьиэ испииһэгэр киллэттэрэ иликтэр. Тус бэйэм бу түөлбэни биирдэ олоччу көһөрүөхтэрин баҕарабын. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ити боппуруоһу 2025 сылга диэри быһаарарга сорудахтаабыта.

Аҕыйах сыллааҕыта «Лена» федеральнай айан суола аспаал бүрүөһүнэ суох этэ, оттон билигин Саха Сирин олохтоохторо бэйэлэрин массыыналарынан төгүрүк сыл Байкалга, Владивостокка, атын да куораттарга сынньана бараллар. Онон бу боппуруос эмиэ кэмигэр быһаарыллан иһиэ.

-- Дьон олоҕун таһымын тупсарарга кэлэр сылларга туох-ханнык үлэ былааннанарый?

— Ил Түмэҥҥэ социальнай гаастааһын боппуруостарын көрө сылдьабыт. Дьиэтигэр гаас киллэриэн баҕалаах дьон барыта хабылла илик. Уһук хоту тырааныспар-логистика кииннэрэ тутуллаллар, Дьааҥы суола оҥоһуллар, онно номнуо түөрт күргэ тутулунна.

Эдэр үлэһиттэри улууска ыҥыран аҕаларга, кинилэри дьиэлииргэ, холобур, быраастарга, учууталларга тус бырагыраама баар, мөлүйүөнүнэн үп-харчы төлөнөр. Оттон Аартыкаҕа атын исписэлиистэр наадалара суох дуо? Тырааныспар, авиация, ОДьКХ үлэһиттэрэ, күнү-дьылы кэтээн көрөөччүлэр, баһаары умуруорааччылар о.д.а. Онон «Земскай быраас»,  «Земскэй биэлсэр» бырагырааматыгар атын үлэһиттэри эмиэ киллэрэн, кэҥэтэн биэриэххэ наада. Бу боппуруоһу Ил Түмэҥҥэ көрөн эрэбит.

— Ил Дархан Айсен Николаев киһи хапытаалын, сырьеттан тутулуга суох экэниэмикэни сайыннарарга улахан болҕомтотун уурар. Бу хайысханан туох үлэ ыытылларый?

— Ахсынньыга Москубаҕа Госдумаҕа киинэ индустриятын сайыннарарга анаммыт кэмитиэт мунньаҕар бара сылдьыбытым. Онно биһигини атын эрэгийиэннэргэ холобур оҥостоллор, улахан аншлаг оҥорор, каассабай киинэни таһаарар, араас күрэхтэргэ, бэстибээллэргэ бастыыр режиссердарбытын, артыыстары хайгыыллар. Итиннэ тирэҕирэн, Дьокуускай куорат 68 кыбаарталыгар 2027 сылга киинэни устар, оҥорор павильон тутуллуохтаах. Аны биһиги айтишниктарбыт ситиһиилэрэ аан дойду үрдүнэн биллэр. Циркачтарбыт эмиэ аан дойду араас куораттарыгар сылдьан дьону сөхтөрөллөр. Онон талааннаах киһи бэйэтин дьоҕурунан үп-харчы оҥостуон сөп.

— Сис кэмитиэт бу сылга ханнык сытыы боппуруостары быһаарарга үлэлэһэр санаалааҕый?

-- «Олохтоох дьону – бырамыысыланнаска» бырайыак чэрчитинэн, тыа сиригэр элбэх кыбартыыралаах дьиэлэри тутуу туһунан бырабыыталыстыба чааһа ыытыллыахтаах. Сис кэмитиэккэ өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын, тырааныспар ситимин хааччыйыыны, о.д.а. боппуруостары көрүөхпүт. Мииринэйгэ сир баайын хостуур хампаанньалар оройуон социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар кыттар эппиэтинэстээхтэрин дьүүллэһиэхпит.