Экэниэмикэ

Саҥа толкуй саҕыллыыта 

Аҕатынан Эбээн Бытантай улууһуттан, ийэтинэн Мэҥэ Хаҥалас уонна Уус Алдан улуустарыттан төрүттээх, Дьокуускайга улааппыт эдэр киһи 2008 с. Саха судаарыстыбаннай үнэбэрситиэтин бүтэрэн, юрист идэтин ылбыт, кэлин Экэниэмикэ үрдүкү оскуолатын (2011), Үрдүкү дипломатическай академияны (2014) бүтэрбит.

Үлэтин суола Төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар ассоциацияларыгар юрист-консультант быһыытынан саҕаламмыт. Ити сылларга эдэр юрист олохтоох омуктар күннэтэ көрсөр  кыhалҕаларын, балысханнык сайдар бырамыысыланнас кинилэр олохторун-дьаһахтарын айгыратарын билбит. Иккис сүрүн кыһалҕанан төрүт олохтоох омуктар ийэ тылларын уонна култуураларын араҥаччылаан, чөл хаалларыы буоларын бэлиэтээбит. Бу икки хардарыта ситимнээх тыын боппуруостары быһаарарга аныгы кэм ирдэбилинэн, саҥалыы толкуйунан салайтаран үлэлиир көдьүүстээҕин өйдөөбүт. Сыта-тура сыаналаан, элбэхтик толкуйдаан баран, үгэс буолбут олох уонна аныгы сайдыы дьүөрэлэһэр эйгэлэрин тэрийэр санааҕа кэлбит.

Москубаҕа, РФ Экэнэмиичэскэй сайдыытын министиэристибэтигэр үлэлиир сылларыгар бу санаатын чочуйан, байытан биэрбит. Дьокуускайга 2015 с. атырдьах ыйын  21-23 күннэригэр буолбут «Межсекторное развитие: социум – бизнес – медиа» диэн новатордар бастакы пуорумнарын ааҕааччылар, баҕар, өйдүүллэрэ буолуо. Өрөспүүбүлүкэ  улуустарыттан түмүллүбүт, киин куораттартан ыҥырыллыбыт судаарыстыбаннай былаас, кэммиэрчэскэйэ суох биисинэс уонна медиа сиэктэр бэрэстэбиитэллэрэ, барыта 130-ча киһи мустубут добун былаһааккатыгар Саха Сирин кэскилин түстүүр идиэйэлэри таһаарар, нэһилиэнньэ кырасдааныснай көҕүн үрдэтэр, новаторскай тыынын уһугуннарар туһунан киэҥ кэпсэтии тахсыбыта. Пуорум идеолога уонна тэрийэр хамыыһыйатын салайааччы Иван Степанов этэ.

Болҕомто — тыа сиригэр

Дойду сайдыытын быһаарар бөдөҥ федеральнай биэдэмистибэтэҕэ билиитин-көрүүтүн үрдэтэн, эйгэтин кэҥэтэн, исписэлиис быһыытынан ситэн-хотон баран, дойдутугар эргиллибит. Ол туһунан Иван Васильевич маннык кэпсиир:

– Ити 2017 с. этэ. Бастаан «Алмаасэргиэнбаан» иhинэн үлэлиир «Сэйбиэм» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыбаҕа бреннэри сайыннарыынан дьарыктаммытым, онтон аныгы көрүүлээх, сайдыыга хамсааһыны таһаарар баҕалаах дьону түмэр «Точка кипения – Якутск» кэлэктиибинэй үлэ эйгэтэ» тэрилтэ салайааччытынан анаммытым. Куораттары уларыта тутар маҥнайгы санаабын уларытан, тыа сирин сайдыытыгар үлэлииргэ быһаарыммытым. Тоҕо диэтэххэ, тыа дьоно олохторун чахчы уларытыахтарын баҕараллар, онно интэриэстээхтэр. Улуустартан кэлбиттэр биһиги былаһааккабытын сүрдээҕин биһирииллэрэ уонна тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарынан дьарыктанарга сүбэлииллэрэ. Кырдьык, тыа сирин олоҕо-дьаһаҕа уруккулуу устар диэтэххэ сымыйа буолбат, оттон тыа хаһаайыстыбата сүрүннээн былыргылыы үлэлээн-хамсаан олорорун бэйэҕит билэҕит. Аны ыччат эрэ барыта бүддьүөт тэрилтэлэригэр, бырамыысаланнаска үлэлиир буолбатах, ол иhин, бу хайысханан аныгы кэм тыынын киллэриэхтээхпит диэн санааҕа кэлбиппит. Итиэннэ тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар анаан араас мунньахтары ыыппыппыт, бырайыактары дьүүллэспиппит. 

Идиэйэни салгыы сайыннаран, 2021 с. микрополис диэн тыа сирин саҥа мадьыалын оҥорбуппут. Ол иннинэ Хаҥалас Тиит Эбэтигэр «Сайдыы» диэн дьон түмсэн, инники сайдыыларын ырытар-анаарар эйгэтин тэрийбиппит, итинник эйгэлэр салгыы Бэрдьигэстээххэ, Өрткө, Суоттуга, Элгээйигэ, Сааскылаахха баар буолбуттара. Ити сыл мин «Кэлэр кэм территорията» диэн визионердар уонна инноватордар Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурустарыгар кыттан, «Бастыҥ визионерскай бырайыак» номинацияҕа кыайбытым. Былырыын хамаанданан Бүтүн Арассыыйатааҕы «Саҥа кэм күүстээх идиэйэлэрэ» пуорумҥа микрополис бырайыагынан финалист буолбуппут.

Маҕараска

– Тылтан дьыалаҕа киирэн, тыа сирин саҥа сэлиэнньэтин, микрополис, бырайыагынан Горнайга үлэлии сылдьар эбиккит.

– Оннук. Одуну нэһилиэгин баhылыга, өрөспүүбүлүкэ эдэр баhылыктарын сэбиэтин салайааччы Владимир Текеянов өйөбүлүнэн, үлэ саҕаланна, онон  мин аҥаар атаҕым – Маҕараска. Уhук Илиҥҥи гектар сокуонун чэрчитинэн, 50-тан тахса киhи сир учаастагын ылла, сэлиэнньэ генеральнай былааныгар уларытыы киирдэ, маастар-былаан оҥоһулунна итиэннэ микрополис олохтооҕун Кодекса оҥоһулунна. Мантан саас электроуот ситимэ тардыллыаҕа, ыам ыйын ортотугар диэри бүтэриллиэхтээх. Олунньу 6 күнүгэр бэдэрээдчиттэри кытары электруот баҕаналарын туруорар сирбитин бэлиэтээтибит.

Учаастактар кэпэрээссийэ мадьыалынан, алталыы суотайдаахтар. Барыта 900 учаастакка дьон дьиэ туттуохтаахтар, өссө элбэх кыбартыыралаах таас дьиэлэр баар буолуохтаахтар. Түмүгэр 10 тыhыынча киhи олорор, аныгылыы хааччыллыылаах бөһүөлэк дьэндэйиэхтээх. Улуус баhылыга Никита Андреевтыын мунньахтыырбытыгар оннук ааҕыллан быhаарыллыбыта.

Москуба биирдэ баар буолбатаҕа, бастаан былааннаммыт уонча дьиэ тутуллуон наада, онтон сыыйа элбээн иhиэҕэ. Үлэ үс түһүмэҕинэн, 2035 с. диэри барыаҕа. Ыччакка тирэҕириэхпит, ол эрээри аҕа саастаах көлүөнэни умнуохпут суоҕа. Кинилэри ытыктыыбыт, уопуттарын, билиилэрин өйдүүбүт. Дьону кытта кэпсэттэххэ: «Урукку, сэбиэскэй кэм саҕанааҕы уопуту үөрэтиҥ, үчүгэйин туhаныҥ», – дииллэр. Сөпкө этэллэр. Микрополис аспаал уулуссалаах, күөҕүнэн симэммит аныгы кэм бөһүөлэгэ буолуоҕа, олоҕурбут эргэ олох өйдөбүллэрин саҥа быһыы-майгы солбуйуоҕа. Уокка, гааска аныгы кэмчилиир технологияҕа тирэҕирэн, араас кластердарынан тыа хаhаайыстыбатын уонна креативнай экэниэмикэ үлэтэ-хамнаһа тэриллиэҕэ.

– Иван, бэртээхэй бырайыагы олоххо киллэриигэ санаабытыҥ сатанан, толкуйдаабытыҥ тобуллан истин. Пресс-туурга мээнэҕэ барсыбатаҕыҥ чахчы. Туох санааҕа кэллиҥ?  

– Көдьүүстээх тэрээһин буолла, ити иһин миниистир Артем Александровка  махтанабын. Хаһаайыстыбалар хайдах тэринэн үлэлээн-хамсаан олороллорун көрдүм, бырайыакпын билиһиннэрдим. Хамнас төлөнөрүн да үрдүнэн, үлэһит илии тиийбэт кыһалҕата суох буолбатах эбит, онон ыччаты үлэҕэ хайдах, тугунан интэриэстиир туһунан санааларын иһиттим. Иккиһинэн, киинэ артыыһа Ньургун Бэчигэн Хорообукка тахсан, үлэлии сылдьарын дьон куораттааҕар тыа сирин ордорбут көстүүтүн быһыытынан ылынным. Микрополис бырайыагар биһиги дьон санаатын уонна баар кыһалҕаны учуоттуубут, сорукпут – дьон бэйэтин идиэйэтин олоххо киллэрэригэр итиэннэ туруктаах олоҕу тэрийэригэр кыаҕы үөскэтии.         

Бырагыраамаларга тирэҕириэххэ   

Александр Атласов, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ: 

– Кэскиллээх бырайыак. Ыччаттар түмсэннэр, аныгы матырыйаалынан тупсаҕай көстүүлээх, толору хааччыллыылаах дьиэни-уоту туттан, ол тэҥинэн араас социальнай, производственнай эбийиэктэр тутуллан киирэн барыахтара.  Тэҥ саастаах эдэр дьон бэйэ-бэйэлэрин көҕүтүһэн, үлэ-хамнас араас көрүҥүн тэрийиэхтэрэ. Иккиһинэн, бырайыак холобур буолан, атын улуустарга хамсааһыны таһаарыаҕа.

Үсүһүнэн, Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы корпорациятын кытары сөбүлэһиилэр түһэрсиллибиттэр, ол иһигэр, бүддьүөт кирэдьиитигэр. Ол гынан баран, араас биэдэмистибэлэр бырагыраамаларыгар кыттар эмиэ көдьүүстээх буолуоҕа. Холобур, инфраструктураны тэрийиигэ, үлэ эбийиэктэрин тутууга Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин чэрчитинэн үлэлиир бырагыраамаларга тирэҕириэххэ сөп. 

Раиса СИБИРЯКОВА

Хаартыскалары

 Иван Степанов хааччыйда.