Экэниэмикэ

Көмүһү сүнньүнэн «Нерюнгри-Металлик», «Полюс Алдан», «Селигдар», «Тарыннааҕы көмүс уруудатын хампаанньата» уонна «Соҕуруу Дьааҥытааҕы хайаны байытар хампаанньа» хостууллар. Томпо улууһугар өссө ССРС саҕаттан Нежданинскайдааҕы айылҕа баайдаах сири туһаҕа таһаарарга үлэ ыытылла сатыыр, билигин ону эмиэ сөргүттүлэр, манна «Полиметалл» кэлэн үлэлээн эрэр. 

2025 с. Алдан улууһугар “Хвойнай” диэн көмүстээх сиргэ хайаны байытар фабрика тутуллан үлэҕэ киириэхтээх. Өлүөхүмэ улууһугар “Токо” уонна “Роман” диэн бырайыак чэрчитинэн, кыһыл көмүһү туһаҕа таһаарыахтара. Бу салааттан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр киирэр нолуок 17 млрд. солк. тэҥнэстэ.

Былырыын 49,5 мөл. туонна таас чох хостонно, бу көрдөрүү ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, 35% эбилиннэ. Уһук Илин таас чоҕу хостуурга Саха Сирэ эрэллээхтик бастаан иһэр, оттон дойду үрдүнэн иккис миэстэни ылар. Эльгэтээҕи таас чоҕу хостуур айылҕа баайдаах сиргэ хайаны байытар 7 фабрика үлэҕэ киирдэ, кинилэр уопсай кыамталара 38,5 мөл. туоннаны хостуон сөп. Былырыын Эльгэтээҕи таас чохтоох сиртэн Эльга пуорка диэри Чуумпу акыйааннааҕы тимир суол тутуллан бүттэ.

Алдан кластера

Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырамыысыланнаска уонна геологияҕа министиэристибэтэ иһитиннэрэринэн, Алдан бырамыысыланнай кластерын геологическай чинчийиитигэр 2027 с. диэри федеральнай бырайыак чэрчитинэн 3 млрд. солк. үбү угуохтара.

Бырамыысыланнас салгыы сайдарыгар Алдан улууһа бэрт табыгастаах усулуобуйаҕа олорор, манна тимир суол тутуллубута ыраатта, бу улуус нөҥүө «Сила Сибири» уонна ВСТО гаас ситимэ ааһар. 

«Алданнааҕы бырамыысыланнай кластеры тэрийии Сахабыт Сирин соҕуруу эҥээрэ, минеральнай-сырьевой бааза түргэнник сайдарыгар тириэрдиэ. Сырье хаачыстыбата, айылҕа баайдаах сир инники кэскилэ, ону таһынан, Азия, Чуумпу акыйаан ырыынагар чугас сытара кластер конкурентнай баһыйар ордуга буолар», — диэн СӨ бырамыысыланнаска уонна геологияҕа миниистирэ Максим Терещенко эппитэ. 

Хайаны байытар, гаас бырамыысыланнаһын, маһы таҥастыыр салаа кластера Алдан эрэ улууһун буолбакка, Нерюнгри оройуонун эмиэ хабар. Бу икки оройуоҥҥа кыһыл көмүһү, тимир, апатит уруудатын хостуохтара. Олохтоох нэһилиэнньэҕэ 16 000 үлэ миэстэтэ тэриллиэҕэ, 2035 с. диэри кластер бырайыактарыттан 109 млрд. солк. нолуок төлөнүөхтээх.

Бырамыысыланнас сайдарыгар өрөспүүбүлүкэ соҕуруу эҥээрэ тырааныспар уонна логистика өттүнэн бэрт табыгастаах балаһыанньалаах, тимир суолга, Уһук Илин пуортарыгар тахсар кыах баар, бородууксуйаны батарар ырыынак чугас.

Кластеры кытта тырааныспар, энэргиэтикэ, социальнай инфраструктура сайдыаҕа, инвестиция киирэн, урбаанньыттар үлэлииллэригэр усулуобуйа тэриллиэҕэ. Алданнааҕы бырамыысыланнай кластер бырайыага өрөспүүбүлүкэ 2032 с. диэри социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын тосхолугар киирбитэ.

2024 с. ахсынньытыгар «Кыһыл Сыыр – 84 км.» магистральнай гаас турбатын 3 утаҕын үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыйыы буолан ааста. Гаастааһыҥҥа бу Уһук Илин биир улахан бырайыак, манна 456 тыһ. киһи олорор 102 нэһилиэгэ киирэр.

Күчүс көмүстээх сирэ

Энэргиэтикэ салаатыгар биэс улахан бырайыак олоххо киириэхтээх: Ленскэй улууһугар Новоленскай ТЭС, Чульмаҥҥа Саха Сирин соҕуруу өттүнээҕи ТЭС тутуллар, ону таһынан, Нерюнгритааҕы ГРЭС кэҥэтиллиэхтээх, Дьокуускайдааҕы ГРЭС иккис уочарата тутуллар. Уһук хоту Уус Куйгаҕа аччыгый кыамталаах дьоҕус атомнай ыстаансыйа Аартыка улуустарын уотунан, сылааһынан хааччыйыахтаах. Оччотугар Күчүскэ, Кулаарга баар кыһыл көмүс баай саппааһын, Тирэхтээххэ уонна Депутатскайга хорҕолдьуну хостуохтаахтар. Күчүскэ геологтар чинчийии үлэтин түмүктээтилэр. Айылҕа баайын туһаҕа таһаарарга чэпчэки сыаналаах эрэллээх энэргиэтикэ эбийиэгэ тутуллара наада.

2030 с. диэри Саха Сирэ сылга 65-70 туонна кыһыл көмүһү хостуур былааннаах. Усуйаана уонна Үөһээ Дьааҥы улуустарыгар баар Күчүс айылҕа баайдаах сиргэ 175,2 туонна көмүс иҥэ сытар,  ресурсата өссө 250 туоннаны куоһарар кыахтаах диэн сыаналыыллар.

Федеральнай бырайыак чэрчитинэн, Росгеология кыһыл көмүһү 2022-2024 сс. Өймөкөөн уонна Муома улуустарыгар Дэлиҥкэрдээҕи былаһааккаҕа чинчийдэ. Көмүс уруудатын саппааһа исписэлиистэр этэллэринэн, 145,17 туонна.