Экэниэмикэ

Өрөспүүбүлүкэ туһунан кылгастык

Докумуоҥҥа маҥнайгы уочарат Саха сирин  билиҥҥи туруга кэпсэнэр. Ол курдук, 2020 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин ахсаана 972 тыһ. тэҥнэһэр.  Төһө сир баайа хостоноро сиһилии кэриэтэ суруллубут. Итини тэҥэ, өрөспүүбүлүкэ сайдыытын атахтыыр сүрүн төрүөттэр ыйыллыбыттар. Суол-иис инфраструктуратын тутуу мөлтөҕүн эппиттэр, холобур,   өрөспүүбүлүкэ сириттэн-уотуттан 20,9 %-гар эрэ сыл устата харгыһа суох сырыыны олохтуур суол баара  суруллубут. Электролииньийэ 60 %,  хомунаалынай инфрастуруктура  50 %,  мэдиссиинискэй оборудование 78 %  айгыраан туралларын сэргэ 1333,8 тыһ.  кв. м олорор дьиэ мөлтөх туруктааҕын туһунан кылгас иһитиннэрии оҥорбуттар.

Бырамыысыланнас төһүү күүһүнэн буолуоҕа

Тустаах бырагырааманы олоххо киллэриигэ  сүрүн  ханнык миэрэлэр оҥоһуллаллара ыйыллыбыт. Ол курдук, манна сүрүн төһүү күүһүнэн экэниэмикэ хайысхата буолар. Бырамыысыланнас бырайыактарын олоххо киллэрии күүскэ ыытыллыахтааҕа көстөр. 2025 сылга Денисовскайдааҕы   таас чохтоох  уонна Нежданинскайдааҕы көмүс баайдаах сирдэргэ хайа-байытар  кэмбинээт,  2024  сылга Инаглинскайдааҕы   таас чохтоох сиргэ хайа-байытар кэмбинээт уонна Томтордооҕу  ниобий баайдаах сири туһаҕа таһаарар хампаанньа  ылыммыт  бырайыактыыр былааннарын олоххо киллэриэхтэрэ. Итини тэҥэ, 2025 сылга  Элгэтээҕи таас чох комплекса, Жатайдааҕы судоверфи,  Аллараа Бэстээххэ  таһаҕас терминала, о.да.а стратегическай суолталаах тутуулар үлэҕэ киириэхтэрэ.

Инфраструктура

Инфраструктураны сайыннарыыга туох үлэ ыытылла­рын билиһиннэрэр буоллахха,   федеральнай уонна өрөс­пүүбүлүкэ бүддьүөт­тэриттэн  Саха сиригэр  урутаан сайдыы иккис территориятын сайыннарыыга  өйөбүл көрүллүөҕэ.  Алдан, Ленскэй, Мииринэй, Нерюнгри уонна Дьокуускай куораттарга уулуссалар уонна 4964,6 км уһуннаах  өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи суоллар өрөмүөннэниэхтэрэ. Итини тэҥэ, өрөспүүбүлүкэ өр сылларга дьаныһан туран туруорсубут боппуруоһа —  Өлүөнэ өрүһү туоруур улахан күргэни тутуу  киирбит.

 Өрөспүүбүлүкэ авиапортарыгар болҕомто ууруллубута махталлаах дьыала диэн бэлиэтиибин.  Ол курдук,  Дьокуускай,  Полярнай,  Уус Ньара, Маҥан, Өлүөхүмэ, Эдьигээн, Үөһээ Бүлүү,  Нерюнгри, Мииринэй, Ньурба, Черскэй, Хаандыга, Белай Гора, Депутатскай уонна Сангаар авиапортарыгар  көтөр ааллар түһэр, көтөр балаһалара саҥардан өрөмүөннэниллиэхтэрэ. Бу үөһэ этиллибит соруктар  2025 сылга диэри олоххо киириэхтээхтэр.

Оттон 2025 сылтан өрөспүүбүлүкэбитигэр туох-ханнык үлэлэр ыытыллыахтарай? Биллэн турар, сүрүннэрин билиһиннэрэбит.

5,9 тыһ. км олохтоох суолталаах суол нуормаҕа эппиэттиир гына оҥоһуллуохтаах. 44 нэһилиэнньэлээх пуун  эрэгийиэн сүрүн суолларын кытта ситимнээх буолара хааччыллыахтаах.  Ленскэй,  Сааскылаах, Өлөөн, Сунтаар, Муома, Уус Куйга, Уус Майа, Алдан уонна Зырянка авиапортарын балаһалара  саҥардыллан өрөмүөннэниллиэхтээх. Итини тэҥэ, Бүлүү улууһун  Кыһыл Сыырыгар баар гаас баайдаах сиртэн Мастаахха диэри гаас  үһүс утаҕа тардыллыаҕа, уһуна — 84 км.

Ити үөһэ сүрүннээн бырамыысыланнас уонна инфраструктураны сайыннарыы  былаанын көрдүбүт. Салгыы социальнай өттүн быһаарсыахха. 2024 сылга диэри өрөспүүбүлүкэбитигэр  доруобуйа харыстабылын 66 тэрилтэтэ саҥардыллыахтаах, итинтэн 46-та ФАП. 83 мэдиссиинискэй тэрилтэҕэ  хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыаҕа. 8 мэдиссиинискэй  оборудование атыылаһыллыахтаах. 32 орто үөрэхтээһин тэрилтэтигэр  хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыаҕа,  10 оҕо саада саҥардыллан оҥоһуллуоҕа. Оттон 2025 сылтан бу хайысхаҕа  102 фельдшеркэй-акушерскай уонна амбулаторнай пууннар, санитарнай суһал авиацияҕа анаан   5 былаһаакка саҥардыл­лыахтара. Мэдиссиинискэй 16  тэрилтэҕэ хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыаҕа. Аныгы дэниллэр мэдиссиинискэй 1535 оборудование уонна 73 флюорография аппараата атыылаһыллыахтара. Уопсай үөрэҕи биэрэр 194 кыһаҕа, 24 орто анал үөрэх тэрилтэтигэр   хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыаҕа.

Кэмэнтээрийдэр

Феодосия Габышева, норуот дьокутаата,  Ил Түмэн билимҥэ, үөрэххэ, култуураҕа, информацияны киэҥник тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

—Национальнай бырагырааманы оҥорор туһунан сорудаҕы Арассыыйа Федерациятын Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин 2018 сыллаах Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форум кэннэ биэрбитэ. Бырайыак оҥоһуллубута уонна 2019 сыллаах Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форум кыттыылаахтарын дьүүлүгэр тахсыбыта. 2020 сыл бэс ыйыгар “Уһук Илин социальнай экэнэмиичэскэй сайдыытын миэрэлэрин туһунан” 427 №-дээх Арассыыйа Бэрэсидьиэнин Ыйааҕа тахсыбыта. Национальнай бырагыраама иитинэн Саха сирин үөрэҕин эйгэтигэр элбэх үлэ-хамнас былааннаммыт. Ол курдук, уһуйааннары тутуу уонна саҥардыы, оскуолалар уонна орто үөрэх кыһаларын хапытаалынай өрөмүөннэрэ, үөрэх тэрилтэлэрин эдэр чинчийээччилэрин билимҥэ үлэлэрин өйөөһүн, талааннаах оҕолору өйүүр киини тэрийии, идэтийии таһымын үрдэтэр урутаан сайдар киини тэрийии, үөрэх  тэрилтэлэригэр 2745 эбии миэстэни тэрийии, уо.д.а. киирбиттэр.  

Култуура эйгэтигэр эмиэ саҥа эбийиэктэри тутуу, баар эбийиэктэри саҥардыы, федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи таһымнаах өйдөбүнньүк дааталары бэлиэтээһиннэри өйөөһүн, ыраах олорор оскуола үөрэнээччилэригэр Уһук Илин туһунан сырдатар култуурунай уонна үөрэтэр бырагыраамалары тэрийии, уо.д.а. ыйыллыбыттар.  Бастатан туран, бырагыраама аадырыстаах оҥоһуллубут. Кини Уһук Илин хас биирдии эрэгийиэнин таарыйар. Иккиһинэн, бырагыраама Уһук Илин социальнай экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһуламмыт национальнай бырайыактары (бырагыраамалары), РФ судаарыстыбаннай бырагыраамаларын кытта ыкса ситимнээх. Үсүһүнэн, Уһук Илиҥҥи макро-эрэгийиэн кэскиллээх сайдыытын кэлэр 15 сылга торумнуур. 

Владимир Чичигинаров, “Ил Түмэн” доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

 — Уһук Илин социальнай экэнэмиичэскэй сайдыытын национальнай бырагырааматыгар   демография боппуруоһа уонна дьон олоҕо тупсарын туһугар болҕомто ууруллар. Саха  сирэ Уһук Илиҥҥи уокурукка   сирэ-уота улаханынан биир саамай ураты эрэгийиэнинэн буолар. Ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга хаачыстыбалаах уонна сөптөөх мэдиссиинискэй көмө  өрүү оҥоһуллубат. Тустаах национальнай бырайыакка өрөспүүбүлүкэ доруобуйатын  харыстабылын сайыннарыы сүрүн сыала-соруга барыта  киирбит. Ол курдук,   бастакы мэдиссиинискэй-санитарнай көмөнү  оҥорууну күүһүрдүүттэн  саҕалаан мэдиссиинискэй тэрилтэлэр  көмөнү оҥороллоругар   төлөбүр оҥоһуллар бэрээдэгэр тиийэ  барыта быһаарыллыахтааҕа ыйыллыбыт. Аны туран, итини быһаарарга эрэгийиэн   айылҕатын усулуобуйата учуоттаныллыбыт.  Манна даҕатан этэр буоллахха,  Ил Түмэн  СӨ Бырабыыталыстыбатын кытта  федеральнай таһымҥа тустаах эрэгийиэн уратытын учуоттуулларыгар элбэхтик туруорсубута. Ол национальнай бырайыакка киирбитэ  махталлаах дьыала.

Павел Ксенофонтов, норуот дьокутаата:

— Элбэх  дьон  туох бырагыраама буоларын үчүгэйдик билбэттэр. Итинэн сиэттэрэн буолуо,  син биир ити былааны олоххо киллэриэхтэрэ суоҕа диэн үрдүнэн саба быраҕан этэллэр.  Докумуон  бэрт судургутук суруллубут буолан, быдан ааҕыллымтыа. Манна биири бэлиэтээн этиэҕи баҕарыллар. Бу бырайыагы   бырабыыталыстыба чилиэниттэн саҕалаан  норуот  дьокутааттара, урбаанньыттар, олохтоохтор бары билиэхтээхтэр, бары хайаан да ааҕыахтарын наада.  Маны аахпыт дьон бэйэлэрин үлэлэрин хайысхаларынан туох оҥоһулларын, туох үлэ ыытыллыахтааҕын билиэхтэрэ-көрүөхтэрэ уонна  үлэлэригэр ону туһаныахтара диэн эрэнэбин. Судургутук этэр буоллахха,  үлэлэрин инники былаанын торумнуулларыгар суолдьут сулус оҥостуохтарын наада.

Өр сыл гаас салаатыгар үлэлээбит киһиэхэ национальнай бырайыакка   Бүлүү улууһун Кыһыл Сыырыттан Мастаахха диэри  84 км уһуннаах үһүс утах тутуута киирбитэ олус үчүгэй. Тоҕо диэтэххэ, ити  гаас эбийиэгин тутары 2013 сылтан күүскэ туруорсабын.  Тутуу сыаната 9 млрд. солк. Бу  үһүс утах  үлэҕэ киирдэҕинэ,  Саха сирин  киин өттүн түүннэри-күнүстэри эрэллээхтик «күөх төлөнүнэн” хааччыйар кыахтанабыт.  Киһини үөрдэр иккис сонунунан Өлүөнэ өрүс күргэтин тутуу буолар.  Син биир хаһан эрэ  тутуллуохтааҕын туһунан куруук суруйабын,  этэбин.  Сүүнэ тутуу тустаах бырайыакка киллэриллибит.