Арктика

Үрүҥ илгэни тэнитии

Дьааҥы куората. Тымныы киинин тэбэр сүрэҕэ. Маннык сиргэ саха эрэ киһитин киилэ «сай-сат» саҥаран, тыйыс айылҕалыын бииргэ алтыһан, оҕо-уруу тэнитэн, олох олорон кэллэҕэ. Оннук дьоннортон биирдэстэрэ Екатерина Портнягина буолар. Кини үһүс ыҥырыылаах СӨ Ил Түмэнин дьокутаата, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. Дьааҥы улууһугар суос-соҕотох тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар «Тымныы чыпчаала» («Полюс Холода») тэрилтэ төрүттээччитэ уонна солбуллубат салайааччыта.

Мин Дьааҥыга сылдьыбыт кэммэр бу тэрилтэ 20 сыллаах үбүлүөйүгэр ыалдьыттыыр чиэскэ тигистим. Үөрүүлээх тэрээһин Дьааҥы куоратын сынньалаҥын киинигэр тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин көрсүһүү мунньаҕыттан саҕаланна. Екатерина Алексеевна мунньаҕы киирии дакылаатынан арыйда. 20 сыл устата алтыһан үлэлээбит биир идэлээхтэригэр уонна ыалдьыттарга бу кэм устата тэрилтэ туох үлэни-хамнаһы ыыппытын туһунан иһитиннэрдэ.

«Тымныы Чыпчаала» кэпэрэтиип тэриллибит биир соругунан, оччотооҕу кэмҥэ тыа дьонун олоҕор көмөлөһүү буоларыттан тахсыбыта, билиҥҥэ диэри тирэхтээх, сайда турарын туоһулуур.  Оччолорго, сырыы, айан ыараабыт, көмө, өйөбүл кэмчи кэмигэр Аартыка түгэҕэр биир бастакынан үрүҥ илгэни тэнитии кэлэктииптэн, салайааччыттан үгүс сыраны, тулууру эрэйбитин, бу тэрээһини көрө-истэ олорон саарбахтаабаккын.

Бэйэ оҥорон таһаарыы

«Тоҕо «Полюс Холода» диэн ааты ылбыккытый диир буоллахха, биһиги оройуоммутугар официальнайдык тымныы чыпчаала бэлиэтэммит буолан уонна улууска туризмы сайыннарыыга туһулаан ааттаммыппыт», - диэн чопчулаата Екатерина Портнягина. Кэпэрэтиип 2003 сылтан араас федеральнай, эрэгийиэннээҕи быыстапкаларга өрүү кыттыыны ылан кэлбитэ. Бородууксуйата Арассыыйа бастыҥ табаардарын истэригэр хаста да киирбитэ. «Маннык таһымнаах быыстапкаларга кыттаммыт билиҥҥитэ 46 кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыппыт» диэн дакылааттаабыттара элбэҕи этэр.

Дьааҥыга кэпэритииби тэҥэ аһы-үөлү оҥорон таһаарар кэмбинээт арыллан үлэлээбитэ 15 сыла буолбут. Бу кэмнэр усталарыгар кэмбинээт нэһилиэги, улууһу сибиэһэй, хаачыстыбалаах эт-үүт бородууксуйатынан хааччыйан кэлбит. 2013 сылтан кирэдьиит ылан, хотон туттан, билиҥҥитэ бу хотоҥҥо 160 сүөһү, ол иһигэр 100 ыанар ынах кыстаан турар эбит. Инники кэпэрэтиип 1600 тн үүтү судаарыстыбаҕа туттара олорбут буоллаҕына, 2021 сылга соҕотуопка өттүгэр саҥа мэхэньиисимнэр киирэннэр, билигин үүт туттарыыта 1100 тн диэри түспүт. Быйыл сайын халааннаан, от былаана туолбатаҕын, кыстыгы этэҥҥэ туоруур инниттэн 150 тн от сакаастаабыттарын, СӨ Бырабыыталыстыбата таһыытын уйунуох буолан эрэллээхтэрин эттилэр.

Өйөбүл, тирэх наада

«2021 сыл олунньу ыйыгар Ил Дархан Айсен Николаев биһиги улууска үлэлии кэлэ сырыттаҕына, биһиги тэрилтэ Дьааҥы куоратыгар 120 ынах төбө турар хотонун, Ыыстаах учаастагар сайылык, Мачахха саха ынаҕар анаан база тутуутун, аһы-үөлү оҥорон таһаарар кэмбинээт реконструкциятын туруорсубуппут боппуруос быһыытынан киирэн, инникитин быһаарыллыахтара диэн эрэллээхпин», - диэн Екатерина Алексеевна эттэ. Инники сылларга «Тымныы Чыпчаала» ТХПК сайын ахсын «Харысхал» диэн Дьааҥы биир кэрэ көстүүлээх сиригэр оҕо лааҕырын тутан үлэлэтэ сылдьыбыт. Кэлин ирдэбил күүһүрэн уонна онно эппиэттиир тэриллэри атыылаһыыга, аҕалтарыыга ороскуота элбэҕиттэн тохтоторго күһэллибиттэрин хомойон кэпсээтэ. Бу лааҕыр уратыта - оҕо этин-хаанын кымыһынан чэбдигирдэр хайысхалааҕа эбит. Хас да сыллаах кэтээн көрүү түмүгэр, сайын маннык ньыманан сынньаммыт оҕолор кыһын тумуу ыарыыттан ыалдьаллара биллэ аҕыйаабытын туһунан сэһэргээбиттэрэ ордук сэҥээртэ. «Ханнык да кэм буоллун киһи аһыыр.  Билигин бэйэбит оҥорон таһаарыыбыт 30% аччаан турар. Кыах баар. Биһиэхэ салалта өттүттэн өйөбүл, тирэх наада. Дойдубутугар кыһалҕа үөскээбит кэмигэр бииргэ үлэлээн, олохтоох оҥорон таһаарар бородууксуйаны хото дэлэтэр инниттэн, өйү-санааны бииргэ холбоон үлэлээтэхпитинэ кыайыылаах буолуохпут», - диэн Екатерина Портнягина түмүк тыл этиитин кэлбит дьон ытыс тыаһынан көрүстүлэр. Салгыы санаа атастаһыытыгар, ыйытыктарга уонна хоруйдарга киирдилэр.

Суолталаах этиилэр, кэпсэтиилэр

Руслан Слепцов, «Арыылаах нэһилиэгэ» МТ баһылыгын солбуйааччыта:

- Ханна да буоларын курдук, ордук Хотугу сир Аартыка эргимтэтигэр тыа сирин кыһалҕата - сүөһү ахсаанын аччааһына. Мин манна икки төрүөт баар дии саныыбын. Бастакытынан, сүөһүнү көрөр дьон сааһырда. Ыччат хотоҥҥо сыстыбат буолуутуттан. Иккиһинэн, биһиги эргин сайын оттооһун үксүн илии күүһүнэн ыытыллар. Тиэхиньикэнэн оттуур ходуһа аҕыйах. От биир туонната 20 тыһ. солк атыыланар. Манна тиэйиитин, аҕалан биэриитин эптэххэ элбэх үп-харчы буолар.

Елена Потапова, Адыаччы сэл.:

- Быйыл сайын алдьатыылаах халаан уута кэлэн, олус аҕыйах от бэлэмнэммитэ. Бу соторутааҕыта биир киһи ынаҕын таһааран өлөрдө. Хайыа баарай?! Суол турда да сакаастаабыт оппут тута кэлэрэ буоллар, улахан абыраллаах буолуо этэ. «Харысхал» оҕо лааҕыра үлэлиэн наада дии саныыбын. Ис сүрэхтэн оҥоһуллубут тупсаҕай тутуу.

Мария Юмшанова, Токума сэл.:

- Улуус дьаһалтата күүскэ үлэлэһиэн наада. Екатерина Алексеевна сылгы ииттиэххин наада. Сирбит барыта уу. Сүөһүбүт үс гыммыт биирэ итээтэ. Мобильнай биригээдэлэри тэрийэн оттотуохха наада.

Марфа Ефимова, Арыылаах сэл.:

- Биэс сыллааҕыта СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин гранын ылбытым. Быйыл түмүктээтибит. Олус үчүгэй бырагыраама эбит. 60 сүөһү, ол иһигэр 31 ыанар ынахтаахпыт. Быйыл 56 тн үүтү туттардым, 35 тн оттоохпут. Маны таһынан 25 сылгылаахпыт. Эдэр ыччат сүөһүгэ сысталлара буоллар. «Агростартап» бырагыраама күүскэ үлэлиирэ буоллар, ыччат тыа хаһаайыстыбатыгар сыстан үлэлиэ этэ. Түргэнник ситэр дьиэ кыыла барыстаах эбит - куурусса, сибиинньэ иитиитэ.

Наталья  Аммосова, Мачах сэл.:

- Биһиги нэһилиэкпит үрдүк соҕус сиргэ турар буолан, халаан уута таарыйбакка, быйыл этэҥҥэ оттоотубут. Сири оҥоруу, чөлүгэр түһэрии үлэлэр күүскэ барыахтарын наада. Анал үөрэхтээх мелиоратордар ылсан үлэлиэхтэрин наада. Билбэт киһи оҥороору ордук алдьатыан сөп. Саха сүөһүтэ кэллэҕинэ, ыччат  сыстан үлэлиэ этэ диэн толкуйдуубун.

***

Салгыы улууска тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар таһаарыылаахтык үлэлиир дьоҥҥо, кэпэрэтиип төрүттэммитэ 20 сылын чэрчитинэн, бырабыыталыстыба, парламент, муниципальнай дьаһалта наҕараадалара, махтал суруктара туттарылыннылар.  Ити курдук, «Тымныы Чыпчаала» ТХПК тэриллибитэ 20 сылыгар анаммыт тэрээһиҥҥэ түбэһэн сырыттым. Екатерина Портнягина курдук дойдута сайдыылаах буоларын инниттэн, үлэни өрө тутан сылдьар киһини дьоно чахчы ытыктыылларын көрдүм уонна иһиттим.