Тутуу

-Дмитрий Никифорович, аспаал оҥорор собуоту хайдах тэрийбиккитий, туохтан саҕалаабыккытый?

-Биһиги «Дороги Саха» АУо иһинэн үлэлиибит, суол тутуутугар туттуллар үлтүркэй таас бэлэмниибит, итиэннэ аспаал оҥорор үс собуоттаахпыт.

Тус бэйэм авиационнай инженер үөрэхтээхпин, 13 сыл авиацияҕа үлэлээбитим, ыһыллыы кэмигэр чааһынай тэрилтэ арыйан, урбааҥҥа көспүтүм. Ол саҕана соҕурууттан уматыгы аҕалан атыылыырым, улуустарга таһаҕас, уматык тиэрдэргэ сүүрбэччэ массыыналаах этибит.

«Дороги Саха» АУо кылаабынай инженерын Альберт Иванову кытта билсэммин, эбийиэктэригэр уматыгы тиэйэн барбытым. Хомойуох иһин, кини билигин биһиги кэккэбитигэр суох, бу дойдуттан барбыта. Ол саҕана харчы кэмигэр кэлбэккэ, уматыкпыт төлөбүрүн 3-6 ый күүтэрбит.

Сыл бүтэһигэр дьэ, харчылара кэлэн, миэхэ абаансанан төлөөбүттэрэ, онтон Саҥа Дьыл кэнниттэн уматык сыаната өрө көтөн таҕыста. Урукку сыананан харчыбын ылан баран хайыахпыный, кирэдьииккэ киирэн туран, хас да бүк ыараабыт уматыгы тиксэрэн биэрдим.

«Дороги Саха» салалтата ону үрдүктүк сыаналаан: «Киһи үлэлиир, эрэнэр киһитэ эбиккин, элбэх тургутугу аастыҥ, онон суол тутуутугар киирэн, аспаал оҥорор тэрилтэ тэринэн үлэлээ! Ол эрээри, бастакы 3-5 сылгар барыс ылыаҥ суоҕа, үпкүн-харчыгын угарга бэлэм буоллаххына, толкуйдаа», — диэбиттэрэ. 

Инникибин ырытан-ыраҥалаан көрөн баран сөбүлэстим, ити курдук улахан эппиэтинэстээх салааны миэхэ итэҕэйэннэр, 2008с. «Дороги Саха» АУо кытта бииргэ үлэлии сылдьабыт. Суол үлэтигэр киллэрбит дьоммор: Валерий Георгиевич Малышевка, Михаил Романович Готовцевка өрүү махтана саныыбын.

Билигин бэйэм карьердаахпын, аспаал оҥоробун, суол тутуутун матырыйаалынан хааччыйабын. Үлэбин саҥа саҕалыыр кэммэр Михаил Романович харчы иэһээн, сүбэлээн-амалаан, ыйан-кэрдэн биэрэн элбэхтик көмөлөспүтэ. Хомойуох иһин, үлэлии-хамсыы сылдьан өссө да олоруох киһи бу дойдуттан күрэммитэ.

-Киһи олоҕор итинник үтүө санаалаах наставник мээнэ көстүбэт, кинини кытта ханна, хайдах билсибиккитий?

-Соҕурууттан уматыгы тиэйэ сылдьан, кимиэхэ ханна тиийэн батарарбын толкуйдуурум. Оннук Михаил Романовиһы кытта 2002с. билсибиппит. Кини Чурапчыга диэри уу ситимин тутуутугар үлэлии сылдьар кэмэ этэ, ол тиэхэникэтигэр уматыгы тиэйэрим. Ис кыахтаах киһини көрөн, кини  аттыгар сылдьан элбэххэ үөрэммитим: үлэни былаанныырга, дьону кытта алтыһарга, бэйэ интэриэһин көмүскүүргэ.

Аспаал оҥоһуутун саҕалыырбытыгар күнүстэри-түүннэри собуоппутун бэлэмниирбит, ону мин тэрилтэм буолбатах диэн туора турбакка, ымпыгар-чымпыгар тиийэ сүбэлээн биэрэрэ. Күн аайы бииргэ алтыһа сылдьан, суол оҥоһуутугар элбэххэ үөрэппитэ-такайбыта.

- Уолаттар симиэнэнэн үлэлииллэр дуо?

-Суол тутуута сезоннай үлэ. Үлэһиттэрбит бары олохтоох дьон, ХИФУ автодорожнай факультета чиҥ билиилээх, ыарахан үлэттэн толлубат харса суох ылсан иһэр эдэр ыччаты бэлэмнээн таһаарар. Урут дойду киин куораттарыгар үөрэммит дьону ыҥыран үлэлэтэ сатыырбыт. Онно холоотоххо, биһиги уолаттарбыт үлэҕэ үөрүйэхтэр, эппиэтинэстээхтэр, баҕаран туран үлэлииллэр, араас уустук балаһыанньаҕа ытыы-соҥуу сылдьар киһи суох.

Эдэр уолаттар сайыны быһа ыраах тыаҕа баахта курдук баран үлэлииллэр, дьиэ кэргэннэрин ыйы-ыйдаан көрбөттөр, атыттар курдук уоппускаҕа баран сайын үтүөтүн билбэттэр. Өйдүүр-өйүүр олохторун аргыстарыгар махталым муҥура суох. Ыарахан үлэҕэ күөгэйэр кэмнэригэр сылдьар, күүстээх-кыахтаах эдэр дьон табыллан үлэлииллэр.

-Суол тутуута сезоннай үлэ буолан, кыһын үлэтэ суох олорор күчүмэҕэй буолуо?

-Кыһын ким даҕаны дьыбааҥҥа тиэрэ түһэн баран олорбот, докумуон үлэтэ, сапчаас көрдөөһүнэ элбэх. Карьертан таас ылан, олунньу ыйтан ону үлтүрүтэллэр, суолга кутарга бэлэмнииллэр. Биһиги уолаттарбыт араас үлэни барытын толороллор, атын идэни баһылаан, сыбаарщиктыыллар даҕаны. Кэлэктииппит биир дьиэ кэргэн оҕолорун курдук иллээх, бэйэ-бэйэҕэ өрүү көмөлөсүһэр, хардарыта өйөһөр, соҕурууттан кэлбит дьон биһиги уолаттарбытын хайгыыллар, бииргэ үлэлэһэ сатыыллар.

-Оттон аспаал хайдах оҥоһулларый?

-Собуоппут халлаан +10С сылыйдаҕына аһыллан, ыкса күһүҥҥэ диэри үлэлиир. Аспаалы инертнай матырыйаалы, үлтүркэй тааһы, битуму буккуйан, 160С диэри ититэн баран оҥороҕун. Бастаан ибис-инчэҕэй буолар, ону собуокка баар бункерга өлүүлээн араарабыт, салгыы куурдар барабаҥҥа ыытабыт. Уотунан уһуура турар тэрилгэ киирэн, куурар, быылтан, тобохтон ыраастанар. Онтон сместительгэ ыйыллыбыт ырысыабынан буккуйан таһаарабыт. Бэлэм аспаал кытаанах, хойуу буолар, ону самосваллар укладчикка куталлар, суолга итии аспаалы тарҕаталлар, салгыы ыарахан ыйааһыннаах катоктар тэҥнээн биэрэллэр.

 -Саха сиригэр хайдах да тупсаҕай аспаал уурбуттарын үрдүнэн, аҕыйах сылынан хайа барар, үллэн тахсар, дьаама үөскүүр. Эн санааҕар, тоҕо итинник буоларый?

-Биһиги манна ирбэт тоҥ үрдүгэр олоробут, сир аннынааҕы муус сайын ууллар, кыһын тоҥор, сирбит хамсыыр. Суол бырайыак быһыытынан оҥоһуллар, онон бырайыактан, чинчийэр үлэттэн (изысканиеттан), битум хаачыстыбатыттан улахан тутулуктаах. Бигэргэммит бырайыакка төһө халыҥ аспаал хайдах ууруллара саас-сааһынан сурулла сылдьар, онтон уҥа-хаҥас туоруур бырааппыт суох. Аны суол оҥоһуутун күн аайы кэлэн хонтуруоллууллар.

Бастаан саҕалыырбытыгар битуму Башкирияттан ыла сылдьыбыппыт, ол хаачыстыбатын сөбүлээбэккэ Ангарскайтан аҕалбыппыт, итинник хаһы да боруобалаан баран Омскай киэнин ордордубут.

Иккиһинэн, аспаал анныгар төһө хаачыстыбалаах үлтүркэй тааһы  куппуттара эмиэ итиниэхэ сабыдыаллыыр, баар ирдэбил барыта бырайыакка ыйылла сылдьар.

Биирдэ суол оҥоро сылдьан сир аннынааҕы муус араҥатыгар түбэспиттэрэ, ону чинчийии оҥорбут дьон таба тайаммакка хаалбыттар. Онон суоллара хамсыы-халбаҥныы турар.

Харчы туһугар быстах кэмҥэ үлэлии кэлбит дьон ыксалынан буоллун-хааллын диэн оҥороот, дойдуларыгар баран хаалыахтарын сөп. Биһиги тэрилтэбит ис бэлиитикэтэ — олохтоох дьон ити суолунан бэйэбит айанныыбыт, онон хаачыстыбаҕа үлэлиибит. Бу биһиги оҥорбут суолбут диэн кэлин дьиэ кэргэммэр киэн тутта кэпсиир курдук ис сүрэхтэн кыһаллан туран оҥоробут.

-Ардахха-хаарга аспаал ууруллубат эрээри, сороҕор кута сылдьар буолааччылар, ол хаачыстыбаҕа төһө сабыдыаллыырый? -Кэлин үгүс дьон хаар түспүтүн кэннэ аспаал уураллар диэн хаартыскаҕа түһэрэн социальнай ситимҥэ угаллар, айдаан тардаллар. Дьиҥэр, аспаалга химическэй буккаас эбэн, -10С тымныыга диэри ууруохха сөп, оччотугар хаачыстыбатын сүтэрбэт. Аныгы олох сайдан иһэр, онон технологиятын тутустахха, ыкса күһүн сир тоҥуор, бастакы хаар кыыдамнаан түһүөр диэри үлэлиигин.

Сезон кэмигэр атын эр дьон курдук кустуу-балыктыы барар бириэмэ да суох. Хас биирдии күнү былдьаһан, үлэбит былаанын, кээмэйин ситиһэ сатыыбыт.

Биирдэ аспаал уура сырыттахпытына дохсун ардах курулаччы түстэ. Зонтик курдук бириһиэнинэн бүрүйэн туран тротуар аспаалын куттубут, ардах хаһан бүтэрин кэтэһэн олордоххуна, аспаалыҥ туһаҕа барбат. Итиитигэр ууруохтааххын, сойдо даҕаны, быраҕыллар.

-Урут суол тутуутугар билиҥҥи курдук миллиардынан үп көрүллүбэт этэ. Кэлиҥҥи кэмҥэ суол тутааччытын идэтин таһыма үрдээн, бу эйгэҕэ үлэлии барыан баҕалаах элбээтэ дуо?

-Халыҥ харчыны батыһан буолбакка, бу эйгэҕэ сүрэхтэрин баҕатынан, дууһаларын тардыһыытынан кэлбит дьон үлэлииллэр. Суол — олоҕу сайыннарар хорук тымыр, үйэлэр тухары бу идэ хаһан баҕарар наадалаах буолуо, сүтэн-симэлийэн хаалыа суоҕа.