Тыа хаһаайыстыбата

Бу сытыы боппуруоһу Ил Түмэҥҥэ  ыытыллыбыт бырабыыталыстыба чааһыгар ырытыстылар. Парламент сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бөрө-эһэ киһиэхэ кытта кутталы үөскэтэринэн, норуот хаһаайыстыбатыгар хоромньуну таһаарарынан  сибээстээн, адьырҕа кыыл ахсаанын бэрээдэктиир наадалааҕын туһунан эттэ.

Биир бөрөнү бултаабыт киһиэхэ 15000 – 50 000 солк.

«Аҥаардас статистика көрдөр­өрүнэн сылгыбытыгар, табабытыгар 300 мөл. солк. суумалаах хоромньу оҥоһуллар, оттон судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа адьырҕа кыыл ахсаанын бэрээдэктииргэ былырыын 10 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Сэбиэскэй кэмҥэ сопхуостарга кадровай булчуттар бааллара, кинилэр үлэ киниискэлээх, сөбүгэр хамнастаах этилэр. Туттар сэптэригэр, уматыкка тиийэ үп-харчы тыырыллара.

Урукку өттүгэр дьааты тутталлара, ону таһынан, кыылы эрэйдээбэт күүстээх хапкааннар бааллара. Билигин аныгы олох ирдэбилинэн ити кыаллыбакка турар. Дьаат атын дьиэ кыылларыгар дьайар, буортулаах диэн олоҕо суох кэпсээн. Дьиҥэр, дьаат бөрөнү эрэ өлөрөр.

Гуманнай хайысхаҕа бараары хапкааннар көрүҥнэрин эмиэ уларытан кэбистибит, онон адьырҕаны бултааһын көдьүүһэ кыччаан хаалла. Судаарыстыбаннай бырагыраама ситэтэ суох үбүлэнэр. 2025 с. 500 тахса бөрөнү бултуурга 16 мөл. солк. тиийбэт.

Федеральнай таһымҥа биһиги дьаат уонна хапкаан боппуруоһун туруорабыт, оттон өрөспүүбүлүкэ таһымыгар сыл устата үбүлээһин көрүллүөхтээх», — диэн быһааран биэрдэ Андрей Находкин.

Бөрө ахсаанын аччатарга улуустар эмиэ ылсан үлэлииллэр, муниципальнай бырагыраамаларыгар үбүлээһини көрөллөр. Биир бултаммыт бөрө тириитигэр улуус аайы тус-туһунан, ким төһө харчылааҕынан көрөн 15000 – 50 000 солк. диэри бириэмийэни төлүүллэр. Онон айылҕаҕа сылдьа үөрүйэх, соруктаах киһи адьырҕаны бултаан, эбии дохуот оҥостуон сөп.

Күн бүгүн булчуттар бөрө тириитин туттардахтарына, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн биир төбөҕө 30 000 солк. төлөнөр, оҕотугар 10 000 солк. Ааспыт сылга 346 бөрө тириитин туттарбыттар.

2024 с. тыатааҕы ахсаанын бэрээдэктииргэ 300 000 солк. көрүллүбүт, анал биригээдэлэр Амма, Бүлүү, Ленскэй, Муома, Нерюнгри, Өлүөхүмэ, Өймөкөөн, Томпо, Уус Маайа улуустарыгар 17 тыатааҕыны туппуттар.

Айылҕа баайын туһанааччылар, бөдөҥ бырамыысыланнай хампаанньалар баахта ньыматынан халыҥ тыа быыһыгар бөрө-эһэ сылдьар сиригэр үлэлииллэр эрээри, адьырҕа ахсаанын сарбыйарга үлэлэһэ иликтэр. Андрей Находкин этэринэн, кинилэр чуолаан хоту улуустарга көмөлөһүөхтээхтэр.

Общиналар, хаһаайыстыбалар кыахтара баарынан адьырҕаны сойуолаһа, бултуу сатыыллар эрээри, манан идэтийбит дьон дьарыктанара ордук көдьүүстээх. Адьырҕа ахсаанын аҕыйатарга, бултааһыҥҥа урут үс эрэ күн бэриллэрэ, билигин 30 күҥҥэ диэри уһаан биэрдэ. Онон булчуттар илиилэрэ-атахтара сүөллэригэр тирэх буолла.

9000 бөрө, 19803 эһэ баара биллибит

Саха Өрөспүүбүлүкэтин экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар миниистирин солбуйааччыта Николай Додохов төһө элбэх адьырҕа кыыл баарын, кинилэри бултаһарга туох үлэ ыытылларын, бу салааҕа үбүлээһин тиийбэтин туһунан иһитиннэрдэ.

2024 с. өрөспүүбүлүкэҕэ 9000 кэриҥэ бөрө, 19803 тыатааҕы баара бэлиэтэммит. Адьырҕа кыыл ахсаанын бэрээдэктээһин РФ Айылҕа баайын уонна экологиятын министиэристибэтин 2011 с. тохсунньу 13 күнүгэр тахсыбыт бирикээһигэр олоҕуран оҥоһуллар. Нэһилиэнньэҕэ кутталы үөскэтэр диэн былырыын 460 бөрөнү аҕыйатарга 96 быһаарыы тахсыбытыттан 448-һы бултаабыттар. 370 тыатааҕыны аҕыйатарга 271 быһаарыы тахсыбытыттан 132-ни суох оҥорбуттар.

Былырыын бөрөлөр 5854 дьиэ табатын, 217 сылгыны, 10 хороҕор муостааҕы туппуттар. Тыатааҕы 781 дьиэ табатын, 82 сылгыны, 13 хороҕор муостааҕы тардыбыт. Бөрө мэнээктээһинин түмүгэр 2024 с. кыыл табаҕа оҥорбут хоромньута 200 мөл. солк. сыаналанар. Бөрөлөр үксүн хайалаах, тайҕалаах сиргэ үөрүнэн саба түһэллэр.

Хомойуох иһин, адьырҕа кыылы аҕыйатарга бүддьүөттэн көрүллэр үп сыл ахсын аҕыйаан иһэр. Өскөтүн судаарыстыбаннай бырагырааманы саҥаттан көрбөтөххө, үбүлээһинин улаатыннарбатахха, хайысхатын кэҥэппэтэххэ тыа хаһаайыстыбатыгар тахсар хоромньуну тохтотор уустук буолуо.

Сыл аайы ортотунан 600-700 бөрөнү бултууллар, оттон булчуттарга харчыларын төлүүргэ быйыл 2,5 мөл. солк. көрүлүннэ. Тыаҕа таҕыстыҥ даҕаны бөрөнү булбаккынан, тиэхиньикэ, уматык сыаната ыараабытынан сибээстээн, бэрт сыралаах ыарахан үлэҕэ ити үп ахсааннаах бөрөҕө эрэ тиийэрэ биллэр. 

Николай Додохов табаҕа, сылгыга саба түһэр бөрө-эһэ ахсаанын аҕыйатарга сыл ахсын 20 мөл. солк. кэриҥэ көрүллэрэ, адьырҕаны сойуолаһар булчуттарга төлөнөр харчы үрдэтиллэрэ наадалааҕын эттэ. Адьырҕа ахсаанын бэрээдэктииргэ хайдах дьаһанан үлэлиэххэ сөбүн туһунан норуот дьокутааттара тыа хаһаайыстыбатын, экология үлэһиттэрин кытта дьүүллэстилэр.

Дьаат уонна дьоҕус авиация – саамай көдьүүстээх ньыма

Антонина Григорьева бөрөлөр ахсааннара тоҕо улааппытын, кинилэри бултуурга ханнык аныгы көдьүүстээх ньыма баарын ыйыталаста, табалар популяциялара аҕыйыырын ааһан, сорохтор олох даҕаны сүппүттэрин бэлиэтээтэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар миниистир солбуйааччыта Николай Додохов сорох популяциялар антропогеннай биричиинэнэн сүппүттэрин, атыттар Чукуоткаҕа көспүттэрин, оттон аныгы булчуттар сэптэрэ-сэбиргэллэрэ күүстээҕин, саалара ырааҕы ытарын туһунан хардарда.

Кини бөрө ахсаанын аҕыйатарга дьаат уонна бөртөлүөтүнэн көтө сылдьан үөһэттэн көрөн туран ытыалыыр саамай көдьүүстээх ньыма буоларын аҕынна. Бөртөлүөт көтө сылдьан бөрөлөр улахан үөрдэрин кыргар этэ даҕаны, билигин ити кыаллыбат, дьаат эмиэ бобуулаах, ол иһин адьырҕа ахсаана эбиллэ турар.

Тихон Скрябин адьырҕа кыылы көһө сылдьар биригээдэлэринэн бултааһыны өйүүр, үбүлүүр бырагыраама оҥоһуллуон сөбүн туһунан сураста. Норуот дьокутаата бөрө-эһэ тыа хаһаайыстыбатыгар сүүһүнэн мөлүйүөн ночооту таһаарарын, оттон адьырҕа кыылы бултуурга тоҕо итиччэ кыра харчы көрүллэрин ыйыталаста.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин экэниэмикэтин министиэристибэтин бэрэстэбиитэлэ бары ороскуот бырагыраама иһинэн көрүллэрин, билиҥҥитэ ону улаатыннарар кыах суоҕун туһунан эттэ.

Светлана Давыдова адьырҕа кыыл куттала суох ахсаанын нуорматын улуустарынан хайдах оҥороллорун интэриэһиргээтэ. Кэтээн көрүү оҥоһуллар, нэһилиэккэ төһө бөрө чугаһаабыта бэлиэтэнэр эрээри, кыыл биир сиргэ турбакка куруук сүүрэ-көтө сылдьарынан сибээстээн, биир бөрөнү икки улууска ааҕыахтарын сөбө этилиннэ. Адьырҕа кыыллар ханна сөбүлээбиттэринэн сылдьаллар, аччыктаатахтарына сылгы үөрүгэр саба түһэллэр.

Экологтар аан дойду үрдүнэн кыылга, адьырҕаҕа эмиэ харыстабыллаах сыһыан баарын туруорсаллар эрээри, кыһалҕа тирээтэҕинэ, бөрөнү хайа баҕарар ньыманан бултуур наадалааҕын туһунан мунньахха эттилэр.

Андрей Николаев оччотугар бөрөҕө туттуллар дьаат атын хамсыыр-харамайга, киһиэхэ төһө буортулааҕын туһунан ыйытта. Онуоха Николай Додохов дьаат буортута дакаастамматаҕын бэлиэтээтэ. Кини сэбиэскэй кэмҥэ дьааты тутталлар этэ даҕаны, хамсыыр-харамай атын көрүҥнэрэ эстибэккэ, сүппэккэ билиҥҥигэ диэри тиийэн кэлбиттэрин бэлиэтээтэ.

Гаврил Парахин бөрө-эһэ эрэ буолбакка, киһиэхэ саба түһэр кутталлаах ытырыык ыттар эмиэ бэйдиэ сылдьалларын, уопсайынан кыыл өттүттэн киһиэхэ куттал суоһуурун, тыа хаһаайыстыбатыгар тахсар хоромньуну хайдах аҕыйатыахха сөбүн, онуоха төһө үбүлээһин наадатын ыйыталаста.

Миниистири солбуйааччы Николай Додохов сыл ахсын 600-700 бөрөнү бултуур булчуттарга 20 мөл. солк., адьырҕа ахсаанын аҕыйатарга бөртөлүөттэри таһаарарга 40-50 мөл. солк. ирдэнэрин туһунан эттэ. 

Норуот дьокутааттара адьырҕа кыылы бултуурга саҥа технологиялары туттарга, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар мунньахха көрүллүбүт этиилэри киллэриэхтэрэ, бырагыраама үбүлээһинэ эбиллэрин туруорсуохтара.

Василий Кононов хаартыскаҕа түһэриитэ.