Все новости

Ол улуу өрүс орто дугуй тардыытыгар урукку дьыллар уорҕаларыгар, быдан дьыллар мындааларыгар үс үтүө өҥ-быйаҥ толооттор үс аҕас-балыс курдук аатыран-аарыгыран айыллыбыттар эбит. Иэйэхсит Ийэ Хотун эйэҕэс тыына илэ-бодо эрсэҥнээбит итии-сылаас эккиннээх Илгэлээх Эркээни эбэ хотун диэн. Эҥээттэ эҥсиллэр иэнэ кэмнэммэтэх Эҥсилгэннээх Эҥсиэли эбэ хотун диэн. Уонна ити икки толооттор икки ардыларыгар тунааран-унааран, нэлэһийэн-тэлгэнэн сыттаҕа эбээт -- Дьоллоох Туймаада дьоһун хонуута.

Хайдахтаах дайды хайҕаллааҕа эбитэй диэн харахтаатахха, туох дойду туйгунай диэн тускулаатахха — соҕуруу өттүнэн сырҕан эһэ кыыл сыыллан киирэн сымарыттан сытарын курдук сымара таас хайа сыҥаһалаах эбит, хоту өттүнэн баараҕай тайах кыыл батыччахтаан киирэн батыллан турарын курдук багда таас хайа бастыҥалаах эбит, арҕаа диэкиттэн анысхан тыал аргыйбатын диэн аҥааттар мырааннарынан арыалламмыт эбит. Олоҥхо тойугунан эттэххэ: 

Үкэр от үллэ үүнэр

Үтүөкэн буор кырыстаах,

Ача от анньа үүнэр ,

Араҕас буор ардайдаах

Сыһыылардаах эбит.

Хоноҕор муостаах холбоспут

Хонуулардаах эбит.

Иэҕии көмүс иирэлэрдээх

Сыспай сиэллээх сырыырҕаабыт

Тардыы көмүс талахтардаах,

Ойуу хатыҥ ойуурдардаах,

Араҕас чэчир арыылардаах эбит

Көппөтөх көччөхтөөх,

Бараммат бараахтаах,

Өрөөбөт өтөннөөх,

Кэрээбэт кэҕэлээх,

Унаар-мунаар урсуннаах

Улуу дойду буолан биэрдэ.

Иэйэхситтээх Эркээни, Эҥсилгэннээх Эҥсиэли эбэ хотуттар маанылаах балыстара дьоллоох күөннээх Улуу Туймаада сир киэнэ киинэ буолан сириэдийбит эбит, дойду киэнэ чулуута буолан туругурбут эбит!

Маннык бэйэлээх мааны мандардаах бастыҥ сир баараҕай таһаатыгар кимнээх кэлэн аал уоту оттуммуттарый? Алаһа дьиэни тэриммиттэрий? Төрөтөр оҕону төлкөлөөбүттэрий? Иитэр сүөһүнү күрүөлээбиттэрий?

Энэлгэннээх тойуктаах, эгэлгэлээх сэргэдээх Эҥэлэр эбитэ дуу? Кубаҕай маҥан хааннаах, кута-мата куҥнаах-таастаах Хоролор буолуо дуу? Түннүгэ-үөлэһэ суох холомо дьиэлээх Сартыаллар дуо? Муос хотуурдаах, муос сүгэлээх Куодумалар? Ап тыллаах, албас мэнэгэйдээх Хара Саһыллар?

Суох, олортон хайалара да буолбатах.

Ханыл таба көлөлөөх Хара Тыа олохтоохторо халыһыта көтүтэн кэлэн, Чочур Мыраан чомчоҕойун үрдүгэр чуоҕуспахтаан туран, одуулаамахтаан бараннар, халыҥ үгүс табалара хамсыктыаҕын билэннэр халыйан ааһаллар эбит.

Бу бэйэлээх үтүөкэн дойдуга Эр Соҕотох Эллэй Боотур саҕаттан эккирэтиллибитин иһин эстэн биэрбэт аналлаах, Омоҕой Баай саҕаттан сойуоламмытын иһин охтон биэрбэт оҥоһуулаах Урааҥхай Саха диэн омук олохсуйбут эбит. Ол кинилэр хоту көтүппүт хоһуун хотойдоро, эр санаалаах эликтэрин бэттэрэ Болотой Орхон, Холохой Ойуун, Сыматтан Уус, Хара Түмэн, Улуу Хоро, Омоҕой оҕонньор, Эллэй Боотур үс үөстээх Улуу Эбэни үөһэ-аллара, өрө-таҥнары сыыйбахтаан баран, улуу өрүс орто сүүрүгэр тэлгэнэн сытар улуукан хочолорун сөбүлүү көрөн, сымыыттаабыт сымыыт сытыйбат, төрүөбүт төрүөх төннүбэт үтүөкэн дойдулара эбит диэн, Илгэлээх Эркээни, Киэҥ Эҥсиэли кэмэ суох кэрэ сыһыыларыгар, Дьоллоох Туймаада туйгун мааны добуннарыгар — Саргылаах Сайсарыга, Күөрэгэйдээх Күөрээйигэ, Ойуу Хатыҥҥа, Сэргэх Сэргэлээххэ, Тулагы Киллэмҥэ, Үс Тииккэ, Ытык, Үрүҥ күөллэргэ, Суон Үрэххэ, Эрик-Бэриккэ, Ураахыга, Баҕарахха тоҕуоруйан, олоҕуран-олохсуйан, үс курдаах моҕол ураһаны туруорбуттар, аҕыс баҕаналаах айдам уоругу айгыраппыттар, алтан баабыры аспыттар, төрөтөр оҕону төлкөлөөбүттэр, иитэр сүөһүнү күрүөлээбиттэр, сыспай сиэллээҕи сырыырҕаппыттар, хоноҕор муостааҕы хойуннарбыттар, һай-һат диэбиттэр.

Кыыдааннаах кыһыҥҥы кэм ааһан, саймаархай самаан сайын салалыннаҕына, Орто дойду улуу өрүһэ муус буулаҕатын булгурутан, көмүөлүн күүһүнэн үлтү күрдьэн хоту үүрдэҕинэ, оччоҕо өҥ-быйаҥ үүнүүлээх хочолоро, күөх талах таманнаах нүөл арыылара аламай күн алгыстаах-арчылаах сылааһыгар мырааннар быыстарыгар сыламныы тааллахтарына, үтүөкэн да сахтар эргийэр этилэр!

Тунах ыйа — иккис ый, бастакы ый — ыам ыйын кэнниттэн кэлэр. Илгэлээх итии Кытат сириттэн хотоҕой кынаттаах манна тардыһара, айгыр-силик айылҕа барахсан аналын толорон, төрүү-ууһуу, үүнэ-үксүү охсоору, таптал ырыатын таппытынан, үөрүү-көр үҥкүүтүн үҥкүүлэппитинэн барара. Үөн-көйүүр барыта тиллэрэ, от-мас тыллара, чэчик-сэбирдэх силигилии ситэрэ, көҕөрөн-наҕаран күөгэйэрэ. Күндүл күөх халлаан иэниттэн көмүс күн күлэн күлүмүрдүү турдаҕына, сайыҥҥы дыргыл сыт-сымар сыһыыны-хомууну толороро — чыычаах ырыата, күөрэгэй тойуга, кэҕэ саҥата — кэрэ даҕаны кэмнэр кэлэллэрэ!

Саха ыаллара уһун кыһыны быһа тус-туһунан чоҥкучах алаастарынан чуҥкуйан олорон кыстаан баран, дьэ, бары сайылыктарга көһөн тахсан, бииргэ холбоһон, эр дьон кэпсэтиитинэн, оҕо-дьахтар саҥатынан, сүөһү маҥырааһынынан тигинээн-таҕынаан эрэллэрэ.

Саҥа сир сайылык барахсан! Кыһыны быһа кураанах туран салгын сайа охсон, күн уота сиэн, тымныы кыһын чэбдигирдэн — ама, онтон ордук сонун, ыраас ордуу туох баар буолуой?! 

Уйгу Тунах! Үүт чөллөрүүн! Сөҥ сөлөгөй! Урааҥхай Саха дэлэҕэ да инньэ диэн ааттаабатаҕа, ынах-сылгы төрүүр-ууһуур, хордоҕойдорго, кырдалларга бастаан быкпыт күөх оттон үүт киирэр — үрүҥ илгэ үксүүр, уйгу-быйаҥ дэлэйэр үтүөкэн-кэмнэрин.

Саха дьоно бу саргылаах кэмҥэ оонньоон-көрүлээн, ыллаан-туойан, хардарыта ыҥырса-ыҥырса ыалдьыттаһан, сулумах быһый сырсан, даадар тустуук тустан, кэй-чуор ырыаһыт ыллаан, дорҕоон-дьаҥсал олоҥхоһут олоҥхолоон, кэкэ-чураан үҥкүүһүт үҥкүүлээн, оонньоон-көрүлээн таҕылы тарҕатар этэ. Эр киһи иэнин хаана ирэр, дьахтар киһи самыытын хаана сайар кэмэ диэн буоллаҕа эбээт — Күөх Тунах, Улуу Тунах ыйа!

Дьоллоох Туймаада ыаллара эмиэ кыстыктарыттан Кытаанах Кырдалтан, Ытык Күөлтэн, Хатыҥ Ураахыттан, Суон Үрэхтэн, Ойуу Хатыҥтан, Баҕарахтан көһөн Саргылаах Сайсарыга, Күннээх Күөрээйигэ, Сэргэх Сэргэлээххэ моҕол ураһаларын туруорбуттара, кэтит сэлэлэрин таппыттара, түптэ буруотун унаарыппыттара.

Аан дойду иччитэ Аан Алахчын хотун имэ кэйэн эрсэҥниир, от-мас иччилэрэ ойуу-бичик Оторой-Моторой уолаттар-кыргыттар оонньоон-күлэн обугунаһар кэмнэригэр, Дьоллоох Туймаада аҕа баһылыга Эллэй Боотур удьуора, Дойдуһа Дархан ытык ыччата, Мунньан Дархан уола Тыгын Дархан оонньуу-көр тэрийэргэ — Улуу Тунах ыһыаҕын ыһарга санаммыта.  Кини киһи киэнэ буолан баран дорҕоонноох добун ыһыах буолуохтааҕа: чугастааҕыны чуораанынан, ыраахтааҕыны ыйааҕынан ыҥырбыттара.

Соргулаах соноҕос ат чуораадыйар туйаҕа тиийэринэн тэнийэн сытар Саха сирин Улуу уустарын аҕа баһылыктара дорҕоон-дьаҥсал олоҥхоһуттарыныын, кэй-чуор ырыаһыттарыныын, кэкэ-чураан үҥкүүһүттэриниин, бөҕө даадар тустааччыларыныын, сулумах быһый сүүрүктэриниин, баараҕай мадьыны мас тардааччыларыныын, үгүс-элбэх илии-атах дьоннорунуун кэлбиттэрэ. Саргылаах Сайсары, Күөрэгэйдээх Күөрээйи, Сэргэх Сэргэлээх дэлэй-былас иэннэрэ киһиттэн-сүөһүттэн, аттаахтан-сатыыттан кыараабыкка дылы буолбуттара. Лагларыспыт чаллах тииттэр, олордуллубут курдук ойуу хатыҥнар быыстарыгар түөлбэ дьон төбүрүөннээбиттэрэ: далла ураһалар тардыллыбыттара, уххан уоттар оттуллубуттара, алтан олгуйдар өрүллүбүттэрэ торҕо буруо унаарыйбыта, күлсүү-салсыы дэлэйбитэ.

Дьоллоох Туймаада баһылыгын Тыгын Дархан добук ыһыаҕар ыалдьыттыы — сиэрдээх сэһэни тэнитэ, киэҥ кэпсэли истэ, өй-санаа тургутуһа, илии эрчимин, атах быһыйын билсэ — күөн көрсүһэ, күрэс былдьаһа, күүс өттүнэн күрэхтэһэ — албан уккуйа, аат ылса, Улуу уустар ааттаахтара мустубуттара.

Уйгу Тунах ыһыаҕар аан бастакынан Тыгын Дархан умса түстэҕинэ сүүһүттэн өйүүр, тиэрэ түстэҕинэ кэтэҕиттэн тирээбиллиир уруу-хаан чугас аймахтара, Хаҥалас үтүөлэрэ, кэлэн Туймаада баһылыгын үстүү сиринэн курдаах үс моҕол ураһатын икки өттүиэн сэлэлии түһэн кэбиспиттэрэ. Абаҕата Малдьаҕар оҕонньор биэс уолаттара — Кэлтээки Сабыйа, Соххор Дуурай, Кустук Бэргэн, Айаадыр Дурук, Бабый Бабычча маҥхайа сатаан баран саһара ыыстыйбыт баттахтаах аар кырдьаҕас аҕаларыныын; Нөмүгү тойон, Маалтааны, Эргис ойуун бары чаҕардарыныын; Дьөппөн тойон уолунуун Хара Сирэй Дьоҕудайдыын уҥа диэки далла ураһаларын кэккэлэччи туруортаан кэбиспиттэрэ. Оттон хаҥас диэки Нөөрүктээйи төрдө Чыппа Кэрэмэн ойуун, Ходоро оҕонньор икки уолунаан, Тыгын тойон тэбэр туйаҕа, охсор илиитэ буолбут ыар хааннаах, ыйыллаҕас майгылаах наахаралар баһылыктара Най Хара, Бэкирдээн ойуун бэйэтин дьонунаан түспүттэрэ.

Өбүгэлэр саҕаттан үгэс буолбут түөрт атахтаах түөлбэ хаан түһүлгэни Саргылаах Сайсары аатырбыт-сураҕырбьгг Ытык Булгунньаҕын аттыгар Күөрэгэйдээх Күөрээйи барахсан хомураҕы хоннорботох холбороҥ маҥан хонуутун ортотугар туруоран кэбиспиттэрэ.

Сиэр биэ үүтүттэн тэриммит симэхтээх сири иһиккэ силлээх хамыйаҕы уган, түһүлгэ туорайыттан баайбыттара. Ону кытта сэргэ киэргэл бастыҥынан киэргэтиллибит кэрэ биэттэн кэскиллээх кэрдиис иилээх кэриэн ымыйалары, чуоҕур биэттэн тускуллаах томторҕолоох чороон айахтары, хатыр биэттэн алгыстаах таҥалайдаах саар ыаҕастары, көҥкөлөйдөөх хамсатардаах симиир иһиттэри кэккэлэппиттэрэ. Ойуулаах-дьарҕаалаах уһаайык аҕалан, олорго арыылаах сылгы кымыһын куппуттара, үс харахтаах айыы сөҥкөн хамыйаҕын, илиигэ тутар сиэллээх айыы дэлбиргэтин бэлэмнээбиттэрэ.

Чороон иһит орто курдуутун туруору туппут курдук томторҕо ойуулаах тойон сэлэни туруорбуттара. Онтон салгыы бэт киэҥник хабан, күрүөлүү, сэбирдэхтээх эдэр хатыҥынан чэчир аспыттара, эриэн ситиинэн сэлэ таппыттара.

Түөлбэ түһүлгэ илин диэки өттүгэр аан дойду иччитэ Аан Алахчын хотуҥҥа анаан ойуулаах-мандардаах, муостаах ытарҕалаах, томторҕолоох, эриэн ситиинэн симэниллибит аар баҕахха толору симэхтээх үүт маҥан биэни баайбыттар!

Дьоллоох Туймаада добун ыһыаҕар ыҥырыллыбыт ытык-мааны ыалдьыттар хаҥыл Хаҥалас халыҥ аймахтарын утары тус-туһунан тоҕус түөлбэнэн түһэн тохтообуттара.

Чаҕылыма Чаҕылытта, Кыыс Тыганы, Кыыс Хаҥа, Таргылдьыма, Тулуна эбэлэр баһылыктара буолбут Бороҕон Дьуотту удьуордара Лөкөй Бороҕон, Дьабака Дьуотту, Өркөн Быраайы, Куду Курбуһах, Сыҥаах Абыйакаан, Сугуннаах Суотту бөҕөстөрүнээн-быһыйдарынаан, илии-атах чаҕар дьоннорунаан хаҥаластары кытта ыкса, атах тэпсэ, ыга түһэн ньирилээн кэбиспиттэрэ.

Ортоку турар үс курдаах моҕол ураһатын диэлин тэлэйээт, Тыгын Дархан, сөбүлээбэккэ, чинэрис гына түспүтэ.

--Ок-сиэ, бу бороҕон дьуоттулар тойон түһүлгэҕэ олус да ыкса түспүттэр,— диэбитэ кини.— Ити аата, мин диэтэх киһини кытта атах тэпсэн олорон аахсыахпыт диэн сананар бэйэлэрэ дуу?

Бачча үтүөкэннээх үөрүү-көтүү буолаары турдаҕына, тойонун санаатын көнньүөрдээри, илин, кэлин кэбиһэрин кэтэн киэргэммит хотуна Аабый Дархан алы гыммыта:

--Били Хотоҕой түһэр сирдэрин аанньа ыйан биэрбэтэ ини. Чэ, олордуннар,— диэбитэ Тыгын абаҕата Одуну ойуун.

Тойон Төҥүлү, Балыктаах эбэ, Суола үрэх, Эһэлээх арыы, Туруйалаах, Бүтэйдээх, Үрүҥ Мыраан, Табаҕа диэн сирдэринэн тэнийэн олохсуйан олорор Мэҥэбил Бөҕө ыччаттара Орулаа Талгый уола Буох Диэхсин, Мэлдьэхси уола Босхоҥ Боруохал, Нөндөл ойуун уола Быйаҥ Төҥүлгү ойуун кэлэн, Бороҕон Дьуотту дьонун кытта тэллэх баттаһа, наахаралары утары түөлбэлээн түспүттэр этэ.

Таалар налыы хонуулаах талба дойду Таатта-Амма устун тарҕанан олохсуйбут буһуу хааннаах, бурулҕа майгыннаах боотур уустартан Болугур Буххаат уола Боло Күүлэкээн, Чакы Боотур уола Ат Күһэҥэй; сэттэ ини-бии Бөтүҥнэ, Туймаадаттан көһөн тахсан, онно олохсуйбут Кээрэкээн Мохсоху ойуун уолаттарынаан хаҥас диэки халбы соҕус төбүрүөннээн түспүттэр.

Баай Аҕа ууһун дьоно Бахсыгыр оҕонньордоох олохторуттан, Чуумпу Суртан, көтөҕүллэн, Куталаах, Быйаҥныыр дойдулаах Атамай төрдө буолбут Ала оҕонньор уон икки иитимньи уолаттарынаан, Эҥсиэли хочотуттан Көдөгөр оҕонньор, Муоҕан эмээхсин уолларынаан бэдэр мэйии Мамыктыын — бары дьоннорунуун-аймахтарыныын көһөн ньирилээн киирэн, Күөрэгэйдээх Күөрээйи киэҥ хонуутун киэптии тиргиитээбиттэр.

Дьоллоох Туймаада аҕа баһылыга толоону биир гына толорбут дьону-сэргэни, киһини-сүөһүнү көрөн, киһи эрэ буоллар, хараҕа туолбута. Бороҕон Дьуотту дьонуттан алдьаммыт санаата аралдьыйарга дылы гыммыта.

--Ок-сиэ, доҕоттоор! Амына татай, эчикийэ бэрдэй! Түөлбэ хаан түһүлгэлэр мэлдьитин маннык Туймаада эба хотун дьоллоох ньууругар туругура да турар буолбаттар эбээт! Куруутун да маннык киһинэн-сүөһүнэн киэптэнэ турдар — дэлэбинэ үчүгэй буолуо этэ дуо?! Ол барыта бүгүҥҥү күнтэн тутулуктаах,-- диэбитэ абаҕата Одуну ойуун, ураһаҕа киирэн киэҥ-дьайаан олоххо олорбуттарыгар.

Тыгын Дархан баҕа санаалартан сырдаан ылбыт сирэйэ эмиэ күүтэр түбүктэртэн күлүгүрбүтэ.

--Хотоҕоой! Хотоҕоой! Ханна бааргыный? Киир эрэ манна!

Балачча сааһырдар даҕаны сылбырҕа туттуутун-хаптыытын ыһыктыбатах көмүс курдаах киһи куорсун нуоҕайдаах үрдүк бэргэһэтин устубутунан, ураһа диэлин тэлэйэн киирэн кэлбитэ.

--Ыһыахха кэлбит ытык-мааны ыалдьыттаргын оннуларын булан олордуталаатыҥ дуо?
--Олордон.

— Битииһит кыргыттарыҥ, уолаттарыҥ бааллар дуо?

--Бааллар.          

--Барыта ситтэ-хотто дуо?

--Барыта ситэн-хотон, аҕа баһылык.

--Чэ, оччоҕо, Уйгу Тунах ыһыаҕын саҕалыаҕыҥ! Дьөлөккөй күпсүүрү охсуҥ! Табыгы таһыйыҥ! Иирэр дьаҕааны тыаһатыҥ! Сиэллээх диэли тэлэйиҥ!

Үс курдаах моҕол ураһа дьэрэкээн ойуулаах диэлин тэлэйэн, аан бастаан муус маҥан таҥастаах, үрдүк нуоҕай бэргэһэлээх, сиэллээх чороон тутуурдаах аҕыс арылы маҥан кыталык кыргыттар хаҥас ураһаттан доҕулдьуһан тахсанар, түөрт атахтаах түөлбэ хаан түһүлгэ хаҥас өттүгэр кэккэлии туруммуттара.

Онтон тойон кыыл  куорсуна нуоҕайдаах бэргэһэлээх, ыыс араҕас түнэ таҥастаах, чороон айах тутуурдаах тоҕус субан туруйа уолаттар уҥа ураһаттан дьоролдьуһан тахсаннар, түөрт атахтаах түөлбэ хаан түһүлгэ уҥа өттүгэр сэлэлии туруммуттара.  

Ол кэнниттэн Орто дойду улуу ойууна буолан сураҕырар Одун Хаантан оҥоруулаах Одуну ойуун битииһит уолаттар, кыргыттар ортолоругар киирэн, аас маҥан баттаҕын саннын байаатыгар диэри түһэрэн, үүс-саарба билэлээх салбаҕайдаах сарыы сонун  нэлэкэйдэнэн, тойон кыыл түүтэ нуоҕайдаах күөх көҕүлдьүөр бэргэһэтин кэтэҕэр анньынан, киис тыһа үтүлүгүн уоһунан таһааран, тыстаах-баттахтаах сырҕан эһэ тириитэ олбох үрдүгэр хаҥас тобугар сөһүргэстээн олорон, ситим моонньохтоох, сиэл ытарҕалаах бастыҥ баараҕай чороон айахха толору арыылаах кымыһы тобугун үрдүгэр тутан, үс харахтаах эбир ыһыах хамыйаҕын уҥа илиитигэр ылан, киҥкиниир киэҥ халлаан түөрт өттүн  диэки ибир ыһа, далбаатыы, алгыс алҕаан, тыл этэн, саҥа  таһааран барбыта:

Аҕыс иилээх-саҕалаах

Атааннаах-мөҥүөннээх

Аан Ийэ дойду

Айылгылаах араҕас-далбарыгар

Айыллан үөскээбит

Арҕаһыттан тэһииннээх,

Аһыныгас санаалаах

Айыы хаан аймахтара!

Орто улуу  дойду

Уруйдаах дугуй уорҕатыгар

Олохсуйан тоҕуоруйбут

Көхсүттэн тэһииннээх,
 Көмүскэтээх санаалаах

Күн өркөн улуустара —

Урааҥхай Саха удьуордара!

Эллэй Боотур эһэбит

Кэскиллээбит кэскилин,

Оҥкуллаабыт суолун

Самаан сайын салаллыыта,

Үкээр куйаас түһүүтэ,

Тоҕойдоох сэлэни туругурдар,

Араҕас чэчири айгыратар,

Сөлөгөй түһүлгэни тардар

Дьоллоох күммүт үүннэ!

Тоҕус сиринэн томторҕолоох

Чороон айаҕы чуоҕуттубут!

Сэттэ сиринэн дьэрэкээннээх

Кэриэн айаҕы кэккэлэттибит!

Силигилээх симэхтээх

Сири иһити сириэдиттибит!

Ибир хамыйаҕынан ыһан,

Ыралаах ыһыаҕы тэрийдибит,

Төлкөлөөх түһүлгэни төрүттээтибит!

Саха киһитэ салла көрөр

Сардаҥалаах халлаан баһылыга,

Үрдүк мэҥэ халлаан

Үрүт өттүгэр олохтоох

Үрүҕ илгэ үктэллээх

Өҥүрүк куйаас тыыннаах

Үүт-аас бэйэлээх

Үрүҥ Аар Тойон аҕабыт!

Итир былыт эмиийдээх

Илин халлаан эҥийэтигэр олохтоох

Иэримэ дьиэни иччилиир,

Төрөтөр оҕону төлкөлүүр

Имэҥнээх тэллэхтээх,

Дьалыҥнаах суорҕаннаах

Эдьэн Иэйэхсит эдъиийбит,

Ахтар Айыыһыт аҕаспыт!

Сыһыыга баппат

Сыспай сиэллээх

Сылгы сүөһүнү сырыырҕаппыт,

Түөрт атахтаах

Түөрэм туйахтааҕы

Төлкөлөөн биэрээччи

Күрүө Дьөһөгөй тойон!

Орто дойду

Уйгутун-быйаҥын оҥорооччу,

Ураа муостааҕы

Ууһата олорооччу,

Хонууга баппат

Хоноҕор муостааҕы

Холбоон биэрээччи

Ала Мылахсын хотун!

Айгыр-силик, алаҕар-тэтэгэр

Дан дойду алгыстаах айылгытын

Араҕас далбар иччитэ

Аан Алахчын хотун!

Тобурахтааҕы аһаабатах,

Бииллээҕи кытта билсибэтэх,

Оноолооҕу кытта орооспот7ох

Тоҕус субан туруйа уолунан,

Былытттаах халлааҥҥа быкпатах,

Халлаан таҥараны харахтаабатах

Аҕыс кыталык маҥан кыргыттарынан

Албан ааккытын айхаллаан

Айах тутар күммүт үүннэ!

Дьоһун сураххытын уруйдаан,

Чороон тосхойор дьолуобут буолла!

Араҕас биэттэн астаабыт,

Кугас биэттэн хойууулаабыт,

Кытыт биэттэн кымыстаабыт,

Саалыыр биэттэн саамылаабыт,

Көҕөччөр биэттэн көйүүлээбит

Айахтаах амсайбатах

Ардахтаах ас үрдүн

Анаан айахтаатахпыт буоллун,

Сиэллээх көйөлгөнү көтөхтөхпүт буоллун,

Тоҕус томторҕолоох

Чороон айаҕы

Тосхойдохпут буоллун!

Албан ааккытын ааттаатахпыт буоллун!

Дьоһун сураххытын дьохсоттохпуг буоллун!

Түөлбэлэр дьонноро бары биир киһи курдук ойон туран, үс төгүл дорҕоонноохтук: «Урууй-уруй! Уруй-туску!» — диэн каһыытаспыттара. Одуну ойуун кымыс баһан ылан, эбир хамыйаҕынан ыһан унаарыппыта.

Тоҕус добун дугуй халлаан домньуттара!

Аҕыс аламай маҥан халлаан арчыһыттара!

Сэттэ килбиэн халлаан сиҥкэһиттэрэ!

Сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн,

Тоноҕостоох бэйэм тоҥхойон,

Үс сырдык күрүө-бараа күлүккүтүгэр

Үҥэн-сүктэн көрдөстөҕүм буоллун!

Төрөтөр оҕобут төлөһүйүө буоллар,

Иитэр сүөһүбүт күрүөлэниэ буоллар

Унаар буруобут умуллуо суоҕа буоллар,

Орто туруу бараан дойду

Дьоллоох күөнүгэр

Туругуруохпут буоллар,

Алгыстаах аан ийэ дойду

Араҕас далбар кырсыгар арыгырыахпыт буоллар,

Күндэлэс күн өркөн сирин

Күндү ньээкэ күөнүгэр

Көччүйүөхпүт буоллар,

Төлкөлөөх түөнэ маҥан түөрэхпит

Очурга оҕустарбатын,

Тэхтиргэ тэптэрбэтин!

Түҥнэстэ түһэр буолаайаҕын! -- инньэ диэн баран түөлбэҕэ олороончулар бары көрөллөрүн курдук Одуну ойуун түөнэ маҥан түөрэҕин күөрэччи бырахпыта.

Итини барытын истэн олорбут Бороҕон Дьуотту ууһун үтүөлэриттэн Өркөн Быраайы ойуун дьигиһис гынан ылбыта, тыл ыһыктыбыта: .

--Эчи, күтүр өстөөх, эттэҕэ-тыыннаҕа иччилээҕин!Дьыбардаахха тыынар, саталаахха саҥарар сэттээх сэлээннээх,— Дьабака Дьуотту, тыл эрэйбиттии, Лөкөй тойон диэки көрөн кэбиспитэ.— Бүтүн Саха Урааҥхайдар ааттарыттан этэр дии.

Лөкөй тойон, тугу да саҥарбакка, иҥиэттэн эрэ кэбиспитэ. Үүт чөллөрүүн уйгу быйаҥы биэрэр үрдүк халлаан үрүҥ айыылара айхалламмыттара — төлкөлөөх түөнэ маҥан түөрэх түҥнэстибэтэҕэ Ол кэнниттэн Уйгу Тунах ыһыаҕар мустубут дьонтон улуу уустар маанылара арыылаах кымыһынан айах тутуллубуттара. Таҥас бастыҥын таҥныбыт, симэх бэрдинэн киэргэммит куорсун хорохой кыргыттар, субан туруйа уолаттар аҕа ууһун баһылыктарыттан бастатан, кэрийэ сылдьан түөлбэ-түөлбэ аайы төбүрүөннээн төгүрүччү олорбут ыһыах дьонун ааҕа чороонноох кымыһынан күндүлээбиттэрэ.

Халыҥ хаҥаластар баһылыктарынан буолар Дьоллоох Туймаада тойоно Тыгын Дархан хотойдоох сонун нэлэкэйдэнэн, тойон кыыл түүтэ нуоҕайдаах үүс тириитэ бэргэһэтин устан, киргиллээх килбэлдьигэс баттаҕын кэннии диэки анньан, туран кэлбитэ, түөрт өттүгэр төбүрүннээн олорор дьоҥҥо түөрт төгүл нөрүөн нөргүйбүтэ.

--Баттаатахха маталдьыйбат, үктээтэххэ өҕүллүбэт, кэбиэлээтэххэ кэйбэлдьийбэт кэтит иилээх-саҕалаах Орто Аан Ийэ дойдубутугар ууһаан-тэнийэн олорор Урааҥхай Сахалар! Саргылаах сайын барахсан салаллан кэлбит үөрүүтүгэр, Үс Саха үгэһинэн, Үрүҥ Тунах, Үүт Сөлөгөй ыһыаҕын тэрийбиппэр тэгил ыраах дойдуттан тэгилийэн тиктэн кэлбиккит иһин барҕа махтал буоллун!

Урааҥхай Сахалар уон уустарын ытык-мааны кырдьаҕастара, эдэр эмньик эликтэрин бэттэрэ! Чуор кулгааххытын сэгэтэн, кыраҕы хараххытын аһан истэ сэргэҥнээҥ, көрө бүдүүлээн олоруҥ эрэ мин диэтэх киһи тугу этэрбин.

Былыттаах халлааҥҥа быкпатах, силбиктээх күнү сирэйдээбэтэх оһоҕос түгэҕинээҕи оҕом Арылы Куо Айталы барахсан диэн кыыстааҕым уон алта сааһын томточчу туолла. Ол киниэхэ Урааҥхай Сахалар улуу уустарыттан хоойго сытар холоонноох доҕор булаары, тэллэххэ сытар тэҥнээх кэргэн көрдөһөөрү, бу добун ыһыаҕы ыстым. Ким күөн көрсөн, күрэс былдьаһан кыайбыт эрчимнээх илиирдээх, талааннаах табаҕайдаах, дьолуолаах тутуулаах эр бэрдэ, элик үтүөтэ мин мааны оҕобун холоонноох доҕор гыннын!

 Тыгын Дархан чаҕар дьонугар-эргийбитэ.

— Нохойдоор! Хотуйдаар! Оҕобут Айталы Куону таҥара табатын курдук таҥыннараҥҥыт, сир симэҕин курдук симээҥҥит, бу түөлбэ хаан ийэни төгүрүччү олорор эр бэттэригэр, элик үтүөлэригэр моҕол ураһатын үс төгүл төгүрүччү хаамтаран көрдөрүҥ эрэ!

Хаҥас диэки турар Тыгын аҕатын ураһатыттан икки кыталык маҥан кыыс арыалдьыттаах аакка киирбит, аатырбыт-сураҕырбыт Арылы Куо Айталы барахсан тахсан кэлбитэ уонна уу долгунун курдук долгулдьуйа устан, дьоролдьуйа хааман ыһыах дьонугар барыларыгар көстөр гына, Моҕол ураһаны эргийбитэ, Албан аата аҕыс улуу ууска аарыгырбыт, дьоһун сураҕа уон улуу ууска сураҕырбыт Арылы Куо Айталы барахсан хайдах эбитэй диэтэххэ, аптаах тыл аҕалаатар аҕата уустаан-ураннаан эппитинии:

Айыҥат хаан аймаҕа

Айар-кэрдэр күннэригэр

Аҕыс муҥ сылга

Ахтыыта сылдьар курдук

Аҕыс уон омук үтүөтүн

Апчырыйан ылан

Алҕаан айбыттар эбит,

Үрдүк айыылар

Үөскэтэр күннэригэр

Үгүс үйэлэр тухары

Өс хоһоонугар сылдьар курдук

Үгүс үрэх үтүөтүн

Үмүрү тардан ылан

Үһүйээн түһэрбиттэр эбит.

Сүдү айыылар

Сүр-кут угалларыгар

«Сүүс үйэ тухары

Сүппэт бэлэх буоллун!» диэн

Сүүрбэ омук үтүөтүн

Сүүдьүйэн ылан

Сүбэлэһэн түһэрбиттэр эбит...

Орто туруу дойду

Дьоллоох ойуута диэн

Ол кыыс аата буолар эбит.

Кэрэ дьаҕыл дойду

Киэргэллээх симэҕэ диэн

Кини аата буолар эбит.

Аан ийэ дойдум.

Маанылаах мандара диэн

Маннык аата буолар эбит!

 Маннык кэрэмэн бэйэлээҕи бас билэн, Туймаада баһылыгар мааны күтүөт оҕо буолар баҕа санаа уус-уус бэттэрин уодуктарыгар оргуйбута, уора-көстө күүс эттэрин күүрдүбүттэрэ, быччыҥ-быччыҥнарын быыппаһыннарбыттара — кырдьыга даҕаны, быйылгы ыһыах күдэн күүстээхтэр күрэс быльаһыыларын күүттэриэн күүттэрбит эбит, оргуйар уохтаахтар аат ылсыыларын албыан албаабыт эбит.

Бороҕон Дьуотту удьуорга биир-биллэр аймах аҕа тойоно Сыҥаах Абыйакаан сиэнэ уон алталаах Дьорҕоот уол аан бастаан алааһыттан арахсан, дьонуттан-сэргэтиттэн тэлэһийэн, атын ыраах сирдэри-көрөн эрдэҕэ. Бөлүүн, сырдык түүн, сөрүүҥҥэ, сүүстэн тахса аттаах киһи айаннаан хотоппута. Хам-хаадьаа тыбыыран кэбиһэ-кэбиһэ, биир күрүс сиэлэн дибдитэр эттээх ат самыытыгар аҕатын Эгийи кытта мэҥэстэн иһэн, Дьорҕоот утуктаан үгүстүк-охто  сыспыта: аара ааһар үрэхтэр, күөллэр үрүҥ тумарык күдэриктэрэ бараммат үөр сылгыларга кубулуйан, үөһэ көтөллөрө. Суол кытыытыгар кэккэлээн турар кэрии тыалар кэмэ суох элбэх ыһыах дьоно буолан эҕэрдэлии көрсөллөрө. Оттон ойдом турар соҕотох чөҥөчөктөр, чаллах тииттэр кылгас, уһун уҥуохтаах куйахтаах-батастаах боотурдарта майгылаан уолу куттууллара..

Бороҕоттор маанылаах баай алаастара Чаҕылыма Чаҕылытта барахсан Саха киһи эрэ барыта хараҕа туолар, санаата астынар сир ахан бастыҥа этэ. Ол эрээри сарсыарда күн тахсыыта аата-ахсаана суох үгүс бөлөҕөстөртөн, төбүлэхтэртэн, күөллэртэн, үрэхтэртэн сиик үүт буһуруга үөһэ көтөн, сыһыы-хонуу, алар тыа нэлэччи арыллыбытыгар, Дьорҕоот көрбүтэ: оо, Дьоллоох Туймаада хонуута нэлэһийэн-тэнийэн, кэҥээн-уһаан, лагларыспыт ойуу хатыҥнарынан, будьурхай иирэлэрииэн хадьааһыннанан, ырыых-ыраах тунаарар мырааннарынан дьайыҥнанан дэлэбинэ дойду тэҥнэспэт киэҥ, кэрэ дуола буолан биэрбитэ. Ол дьикти көстүүттэн уһун айантан салбаҕырбыт айанньыттар бары да сэргэхсийэ-чэмэлиһэ түспүттэрэ, һай-һат элбээбитэ, саҥа-иҥэ хойдубута. Дьорҕоот уол уута эмиэ көппүтэ: ону-маны,  сонун-саҥа дьону-сэргэни, үс сахаҕа аҥардастыы аатырар Тыгын Дархан киэҥ уоругун, кэтит тэлгэһэтин көрүөн баҕата көбөн уутун тобоҕун кыйдаабыта. Сибилигии кинилэр, бороҕоттор, улуу уустар ортолоругар туһунан бөлүөхсэн бу олордохторо.

      Тыгын добун ыһыаҕар — аттаахтар-сатыылар — үгүс да киһи мустубут этэ! Сайын барахсан дьэрэкээн сирин симэҕинии киэргэнэн, мааны таҥастарын таҥныбыт улуу уустар дьонноро тус-туспа түөлбэлэринэн төгүрүччү түстэхтэрэ үһү. Үс курдаах сүдү улахан моҕол ураһаттан сиэллээх чороон тутуурдаах төлө көтөн тахсыбыт бэйэтин саастыыта кыргыттары-уолаттары Дьорҕоот бэккэ кэрэхсии көрбүтэ. Хаар маҥан баттахтаах кырдьаҕас сөһүргэстээн олорон алҕаабыт алгыһын ис хоһоонун соччо өйдөөбөтөҕө, кини хараҕа чороон тутуурдаах кыргыттартан арахсыбатаҕа.

 Ол онтон... Таҥара табатын курдук талба, сир симэҕин курдук ситэ кэрэ, аакка киирбит Арылы Куо Айталы барахсан! Ама кинини харахтаабыт ханнык бэйэлээх уолан эрилик хайҕахтаах хара быара хамсаабатаҕай?! Нохтолоох сүрэҕэ долгуйбатаҕай?! Ол эрээри Дьоллоох Туймаада баһылыгын кыыһа Бороҕон түбэтин оччут-масчыт уолуттан олус ырааҕа.

Онуоха эбии улуу уустарга уруккуттан аатырар бэттэриттэн ордуом диэн Дьорҕоот саныыра да сатала суоҕа.

Кымыс-ас түҥэтиитин кэмигэр киниэхэ сиэллээх чороону туттарбыт бэйэтин саастыыта олус үчүгэй кыыска Дьорҕоот хараҕын хатаабыта. Кыыс киниэхэ чороону уунарыгар, эмискэ симиттэ мичилийэн ылбыт сирэйигэр имин хаана кыыһа түспүтэ. Дьорҕоот сүрэҕэ урут хаһан да буолбатах минньигэстик түөһүгэр өрө үтэн, мөҕүл гыммыта, чороонноох кымыс дьалкыйан ылбыта. Ити чыпчылыйыы түгэнигэр этэ, ону кэккэлэһэ турар Туймаада уола Хатастан ураты ким да өйдөөн көрбөтөҕө.

Киэн Күөрээйи эбэ хотуҥҥа килэччи тардыллыбыт түөнэ маҥан түһүлгэ тула, тус-туһунан, уон түөлбэни төгүрүччү олорбут улуу уустар дьоннорун кытта маҥан таҥаһы таҥныбыт кындыа кыталык кыргыттар, ыыс араҕас түнэ сонноох субан туруйа уолаттар күндүлээн-маанылаан  барбыттара.

Уолаттар намыһах атахтаах туос сандалыларга буспут сылгы этин — суон саалы, халыҥ хаһаны, эмис ойоҕоһу өрөһөлүү таппыттара, кыргыттар ол онно уохтаах кымыстаах, ойуулаах-мандардаах чорооннору туруортууллара. Марҕа Баай мааны кыыһа Эгэй Туллук эмиэ ойуулаах-дьарҕаалаах чорооннорго толору кутуллубут арыылаах кымыһынан Бороҕон Дьуотту дьонун айах туппута; илин эҥэрэ дьэрэкээннээх чараас ньалака маҥан сарыы соно кини дьороҕой быһыытын-таһаатын эбии киэргэппитин, куйаас күнтэн, дэҕэйиллибит сорудахтан имэ кэйэн, ордук тупсубутун бороҕоттор эдэр уолаттара умсугуйбуттуу одуулаһаллара. Ордук кинини бэйэтин саастыыта, саҥа ситэн-хотон эрэр уолчаан ымсыырбыттыы кэнниттэн одуулаан хаалбытын эмиэ ыалдьыттары маанылаан эт түҥэтэ сылдьар Хаҥалас уола Хатас сөбүлээбэккэ, кыыстан долгуйан дөйө даллайан суолугар туора турбут ыалдьыт уолу холустук үтүрүйэн ааспыта.

Тыгын Дархан улахан уола Марҕа Баай, түөрт уончалаах түс-бас тойон киһи, кэргэнэ Унаалдьыйалыын, оҕолорунаан сайылаан олорор сайылыктарыттан, Ураахыттан, мааҥыын сарсыарда эрдэ атынан киирбиттэрэ. Үс кыралара аҕаларын, эһэлэрин ураһаларыгар киирэ-тахса, былаһа сылдьаллара. Оттон икки улахана уонна кэргэнэ аҕаларын ыһыаҕар көмөлөһөллөрө. Ыһыахха аҕа-ийэ уустарынан тус-туһунан түөлбэлээн олоруу буолбутугар, Марҕа Баай аҕатын, Тыгын Дархан таһыгар, хаҥаластар бастаахтарын ортотугар Нөмүгү тойон уонна Хара Сирэй Дьоҕудай икки ардыларыгар олорбута. Оҕолонон-урууланан, байан-тайан, кини оннук бастыҥ олоххо олорсор буолта ыраатта.

Уруккуттан олохтоммут үгэһи, куолутунан, соччолооххо уурбатынан биллээччи Хатас аҕата Сатай кэспитэ, кини эмиэ Хаҥалас ытык кырдьаҕастарын таһыгар ыкса күөх окко холто сонун тэлгээн, онно оҕотун-уруутун олордуталаан кэбиспитэ. Самаан сайын мааны көрүгэр-нарыгар — ыһыахха киһини хомотор сатамматын быһыытынан, Хаҥалас үтүөлэрэ сөбүлээбэтэхтик иҥиэттэн эрэ кэбиспиттэрэ. «Туран атын сиргэ бар» диэҕи ким да тыла тахсыбатаҕа, Моһуоктуон быатыгар, Сатай кинилэр уунан да сууйуллубат төрүттэрин Экин Абаҕан удьуора этэ. Түс-бас улахан кэпсэтэллэрин кэпсэтээри олордохторуна, ол кинилэр оҕолорун сарылааһына-ньааҕыынааһына аралдьыттаҕына — туох да үчүгэй тахсыбатын бэйэтэ да, саатар, кэргэнэ Хаһааччыт Муттуйа да, өйдүөх эбиттэр.

Тыгын Дарханнаах иннилэригэр турар үс атахтаах намыһах туос сандалыларыгар эмис сылгы этэ өрөһөлүү тардыллыбыта, томторҕолоох чорооннорго, кэриэн ымыйаларга арыылаах симиин кымыс толору кутуллубута.

--Атах-илии оонньуутун тэрийэргэ уолдьастаҕа дуу? — диэбитэ Тыгын Дархан, бөҕө тиистэринэн сылгы ойоҕоһун быһыта хадьырыйбыта.

--Ыраах айантан сыдайан кэлбит ыалдьыттар аһыы түстүннэр, сынньанныннар,— Тыгын абаҕата Одуну ойуун «чороонноох кымыстан кыратык омурдан ылбыта уонна оннугар туруорбута.— Күн да эрдэ.

Онтон икки уолаттарын икки ардыгар олорбут Ньырбачаан хотун диэки көрөн баран эбэн эппитэ:

--Кырдьаҕаспыт кэлбэтэҕэ куһаҕан.Ыалдьар. Быйыл олус мөлтөөтө-ахсаата,— диэбитэ дьахтар симиктик. -Чэ, хайыахпытый, мэлдьитин аҕа бэлэмэр сылдьыллыбат. Ол да курдук Дьылҕа Хаан айдаҕа.— Онтон ойуун эмиэ Тыгыҥҥа эргиллибитэ.— Хайа, тукаам, ыҥырбыт ыалдьыттарыҥ бары кэлбиттэр дуо? Түһүлгэҕин төһө астына көрөҕүн?

--Мин санаам тохтуур дьоно бары баарга дылылар,— биирдэһэ, аһыырын тохтоппокко олорон, туттуна соҕус хоруйдаабыта.

--Биһиги диэтэх дьон этэр тылбытын ылыналлара, саҥарар саҥабытын истэллэрэ күтүр сөп. Ытыктаамыналар, ытыктыахтаахтар даҕаны. Хайа халыҥ хаҥаластар диэн биһиги Урааҥхай Сахалар туллубат тууралара, халбарыйбат хараҕалара, түөллүбэт төрүттэрэ буоллахпыт эбээт. Үөрүүлээх-көтүүлээх түмүк-түмүк түгэннэргэ Одуну ойуун хантан хааннаахтарын, кимтэн кииннээхтэрин хайаатар даҕаны иһитиннэрэн ааһара. Ону бары, эдэрдиин-эмэнниин, сэҥээрэн истэллэрэ.— Урааҥхай Сахалар бука бары биир төрүттэн — Эллэй Боотуртан тыллан-хайдан тахсан, иэнигийэ тэнийэн, түөрт аҕа уустарын төрүттээтэхтэрэ, уон улуу уустары ууһаттахтара. Олортон ордук аҕалара, убай уруулара -- барыларыттан биир мутугунан үрдүкү дьон, тойон ууһа, биһиги, халыҥ-үгүс хаҥаластар буолабыт. Эһэлээтэр эһэбит Эллэй Боотуртан быһаччы төрүттээхпит биһиги. Тыгын, эн аҕаҥ, Мунньан Дархан, аҕата, эн эһэҥ Дойдуһа Дархан диэн, кини Дэхси Дархан уола этэ. Кини Хоҕоһунтан төрөөбүтэ, оттон Хоҕоһун аҕата Экин Абаҕан — Эллэй Боотуртан.

Былыыр-былыр бу Киэҥ Күөрээйи эбэ хотуҥҥа, оччотооҕуга Күөрэгэйдээх Күөрээйи, Күннээх Күөрээйи диэн эҥин-эҥинник таптаан ааттыыллара, аан бастаан Эллэй эһэбит ыһыах ыспыта. Онуоха диэри кини киэҥ киэлитигэр ким даҕаны алтан чэчири аспатах, тоҕой сэлэни туругурпатах, дьоллоох түһүлгэни түһэрбэтэх эбит. Ол онно Эллэй Боотур улахан уола, айыы намыһын ойууттар аҕалара аатырар, дьабыныгар илэ көппүт Намылҕа Силик аан бастаан дойдутун-сирин алҕаабыт, ол онно аан бастаан Уйгу Тунах ыһыаҕын сиэрин-силигин ситэрбит, түһүмэлин толорбут. Ол онтон ыла самаан сайын ийэҕэ хайаатар даҕаны Улуу Тунах уйгулаах ыһыаҕа ыһыллар буолбут. Кини сиэрэ-туома билиҥҥэ диэри уларыйбакка кэлбит. 

--Ол иннинэ ыһыах ыспаттара эбитэ буодуо дуо? — ийэтин Ньырбачаан хаҥас өттүгэр бэркэ чөрбөйөн иһиллээн олорбут Тойук Булгудах уол ыйыппыта.

--Ол иннинэ суох. Ыһыах үөдүйэ, тэнийэ илигинэ Ытык ыһыыта диэн баара, ол ыһыаҕы солбуйара. Байыан, барҕарыан баҕарбыт киһиэхэ ойуун Ытыгы ыһан биэрэрэ.

-Оттон ол иннинэ?

--Бу оҕону, мискийэн түһэн. Түксү,— ийэтэ Ньырбачаан уолун буойбута.

— Ыйыттын ээ,— диэбитэ Одуну уолу төбөтүттэн имэрийэн баран,— оҕо уруккуну билиэхтээх. Ааспыты билбэт киһи күннээҕи иһэ тоторунан сылдьар сүөһүттэн атына суох. Ордук былыргыттан Табык баар. Кырдьаҕастар этэллэринэн, Табык, Ытык ыһыы даҕаны, Ыһыах даҕаны, Бах Хаан, Көдьөҥө даҕаны быдан иннилэриттэн баара үһү,— онтон ойуун Тыгын диэки көрөн ылбыта.

— Тоҕо тохтоотулар, Кэй Табыгы тоҕо охсубаттар?

Тыгын Дархан сии олорор этин сандалыга ууран баран, моҕол ураһа ааныгар турар чаҕардарыгар хаһыытаабыта.

--Хотоҕоой! Кэй Табыгы оҕустуннар!

Кэй Табыгы, сэттэ хаппыт сылгы тириитэ тиириллибиттэн, сонно тута охсон дарбыйбыттара. Тыгын сыа-арыы буолбут уоһун, тарбахтарын сарыынан соттубута уонна чороонноох кымыһы ылбыта.

--Эргэнэ хонууга, Үтүөкэн сискэ, Баргы өрүскэ олорок ааспыт. өбүгэлэрбит үтэстэрин үөдүтэн, Урааҥхай Сахалар улуу уустарын биир Улуу Илгэ түмэргэ мин бу сырыыга мааны кыыспынан моччууктаан бу ыһыаҕы ыһабын: Уунан даҕаны сууйуллубат уруу-хаан ситиминэн ыга тардан баайдахха, мэлдьи бэйэ-бэйэлэрин кытары атааннаһар, өйдөспөккө өс-саас өлүүлээх суолугар үктэнэр Үс Саха өйдөнүө, олоҕо тупсуо, чэчириэ этэ. Быйылгы Уйгу Тунах ыһыаҕын түһүлгэтэ ыллыктаах ыралаах ыллам санаа, үүннээх-тэһииннээх өркөн өй күрэхтэһэр дуолан дурана буолуохтун! — Чороонун күөрэччи көтөҕөн омурдан ылбыта. — Мин баҕа санааларбын, быһый ыраларбын үтүө сүүрүктэр курдук сырыһыннаран көрдөҕүм. Мин өргөс санааларым — мин дьулусхан сүүрүктэрим!

--Онуоха, дьэ, сөптөөх көкөттөр — тэгил дойдуттан тэҥнээхтэр, хол дойдуттан холоонноохтор — улуу уустар бары мондоҕойдоохторо мустубуттар курдук,— диэбитэ Нөмүгү тойон.

--Сиэммин ити иһин сөбүлүүбүн, — Одуну ойуун, чороонун сандалыга туруоран баран, астыммыттыы саҥарбыта.— Оттон, доҕоттоор, бу одурууннаах Орто Аан Ийэ дойдуга биирдэ төрөөбүт аакка соргу дьохсото, дьол харбаһа, аат былдьаһа сатыахха буоллаҕа дии! Бу уон улуу ууска биһиги баһылаабатахпытына ким баһылыай?!.

--Ол гынан баран, бастыҥ даадар тустааччыны хара харахтаахха көрдөрбөккө, хаптаҕай кулгаахтаахха иһитиннэрбэккэ, ыыстаах түнэ сабыынан бүрүйэн, кистээн, киллэрэллэрин курдук, мин эмиэ тиһэх сахха диэри дьулусхан сүүрүк кистэлэҥ санаабын кимиэхэ да этимээри гынабын.

--Ол диэн сөрү-сөп, оҕо-дьахтар эрэ ньаллыгырас чэпчэки, мэнээк тыллаах.Ордук сананыма, олус туттума,— Аабый Дархан тойон эрин сэрэппитэ,— сэттээх-сэлээннээх буолуо.Ол эрээри, баччааҥҥа диэри мин сүүрүгүм куруук куотар буолара.

Ньырбачаан эт сии, кымыс иһэ, куолутунан, дьон кэпсэтиитин саҥата суох истэ олороро. Оттон уолаттара Босхоҥ Бэлгэтии, Тойук Булгудах тула өттүгэр олорор ыалдьыттары бэккэ сэргээн одуулаһаллара. Улахан уол Быркынаа ас-үөл тардыһарга көмөлөһөрө.

--Сырдык күн былыкка саспыт,— эмискэ Тыаһааны саҥата иһиллибитэ. Тойон сандалытын тула олорооччулар бары аһыылларын тохтотон, соһуйан чөрбөс гына түспүттэрэ, онтон сирэй-сирэйдэрин көрсөн ылбыттара.

Ситэн торолуйбут, хотун дьахтарга кубулуйбут Тыгын улахан кыыһа Тыаһааны удаҕан эмиэ, балтын Айталы Куо курдук, дьон-сэргэ болҕомтотун көстөр тас көрүнүнэн даҕаны бэйэтигэр тардара. Ол гынан баран үрдүк сүһүөхтээх муннун үрдүнэн силбэһэ үүммүт сабыстыгас хааһын аннынан киһи кутун-сүрүн курдары көрөр толлугаһа суох сытыы харахтара, иҥсэлээхтик этэн-тыынан барыах айылаах эриллэҕэс уостара, дьахталлартан, бэл оннооҕор көннөрү айыы киһититтэн атын дьүһүннүүллэрэ — хайа да бэйэлээх эр бэрдигэр эр киһилии санаатын уһугуннарбакка, толуннара хам баттыыллара. Тыаһааны бэйэтэ даҕаны кимиэхэ да сыстыбакка, дьонтон ойуччу, туспа сылдьарын ордороро.

--Тукаам, халлааҥҥа кыырпах да былыт суох эбээт,— ийэтэ Аабый Дархан аргыый саҥарбыта.— Былыт көстүбэт...

Онтон ийэтэ бэйэтин иһигэр иһиллэр-иһиллибэт гына ботугураабыта: «Оо, үлүгэр эбит, эмиэ эрэйбит эргийдэҕэ, киирэрэ киирээри гыннаҕа дуу?»

--Тукаам, уон улуу уустар үтүөлэрин-мааныларын ортотугар кытаатан бэйэҕин өйдөөхтүк-төйдөөхтүк, боччумнаахтык тутун,— абаҕата Одуну ойуун сүбэлээбитэ.Түөрт уон түөрт түбэлэр устун түүнүгүрэн олорор төрүт дьон төрүөхтэрэ, уон уолба устун улугуран олорор улуу уустар удьуордара диэ...-

--һыччыай, кэбис, инньэ диэмэ, биһигини бар дьоҥҥо саакка, кыбыстыыга киллэримэ,— ийэтэ көрдөспүтэ.

Аҕата Тыгын Дархан кыыһын тылларын сөбүлээбэтэхтик иҥиэттэн кэбиспитэ, тугу да саҥарбакка, иэдэс биэрбитэ.

--Аҕам сөбүлээбэтэ, абаҕам буойда... Ийээ, уоскуй, ити кэннэ мин тугу да саҥарыам суоҕа, сымыыттааҕар бүтэйдик, балыктааҕар кэлэҕэйдик сылдьыам.

Ньырбачаан Тыгын уонна Тыаһааны диэки куттаммыттыы көрүтэлээн ылбыта уонна үөһээ тыыммыта.

Бөҕө Бэлэстэр — ыһыах ыҥырааччылара төбүрүөннээн олорор уон улуус дьонноругар илии-атах оонньуута саҕаламмытын биллэрбиттэрэ. Күөн көрсөөччүлэри, күрэс былдьаһааччылары түрбүөннээх түһүлгэҕэ ыҥырбыттара.

Дьоллоох Туймаада эбэ хотун аҕа баһылыга Тыгын Дархан добун ыһыаҕар аартык-аартык аайы албан ааттара атыыр оҕус буолан лаҥкыначчы айаатаабыт, суон сурахтара суол-суол ахсын байдам атыыр буолан барылаччы кистээбит уон улуу уус ат бөҕөлөрө, кус быһыйдара, бэргэн ытааччылара мустубуттар эбит: Хаҥалас улуу ууһун албан аатын араҥаччылааччылар, суон сураҕын дьохсотооччулар — Ала Оҕус, Харах Хаарбас, Чаал Бас, Хаптаҕай Баатыр; наахаралартан Най Хара уола Хардьаҥ Баатыр, Бөҕүл Бөҕө; Мэҥэбил ыччаттарыттан Лөкөө Модун, Лахса Лахай; Дүпсүн күүстээхтэриттэн Лаҕа Баатыр, Тиит Буурай; Бөрөлөөх арыыттан Анды Бааҕыр, Мас Куорай; Амматтан Чохунай Дохсун, Логлу Бөҕө, Өргөлөй Бэргэн; намнартан үс ини-бии Чорбоҕор Баатыр, Оборчо Түмэрэй, Куонай Кылыыһыт уоына Хоту Дьүөлэккэ олохтоох Күүстээх саалаах Күһэҥэй Боотур; Боотур Уустартан Хатан Хатымаллай, Чөмөх Боотур, Атыыр Күһэҥэй; Тааттаттан Ньоҕой Боотур, Кэҥис Боотур; Байаҕантайтан Дара Бөҕө.

Бүтүн Саха сирин үрдүнэн аатырбыт уон улуу уустар бөҕөстөрө биэс илии тайах тириитэ билэлээх түнэ сыалдьаларын эрэ хаалларан, ньылбы сыгынньахтанан баран, киэҥ түһүлгэҕэ мустубут дьон иннигэр хаамыталаан, хамсанан- имсэнэн ылаттаабыттарыгар сир доргуйарга, Киэҥ Күөрээйи көнө хонуута кэдэлдьийэргэ дылы гынан ылбыта. Били олоҥхоҕо хоһуллар быһыы-таһаа манна баара.

Төрөл тиити

Төргүү мутугунан

Төбөлөрө көстөр дьон диэн,

Биэс былас биэкэйэр биил диэн

Манна баар буолла.

Алта былас дарайар сарын диэн

Манна баар буолла.

Суллаабыт тиит курдук

Суон сото диэн,

Хастаабыт тиит курдук

Халыҥ хары диэн

Манна баар буолла

Тутуһуохтарын баҕаран,

Тура-олоро дьохсооттоотулар,

Эрийсиэхтэрин баҕаран,

Иҥиэттэ-иҥиэттэ имиллэҥнэстилэр,

Эрбэх эпчимирдэ,

Иҥиир тыаһаата,

Иҥэрчэ ыллаата.

Сүргэ көттө,

Сүһүөх мөхтө,

Сүрэх тэптэ.

Арай Бороҕон Дьуотту бас-көс киһитэ Лөкөй тойон аҕалбыт бөҕөһүгэр ыыстаах хара түнэнэн тигиллибит бэйэтиттэн бэргэһэлээх, сирэйэ көстүбэт аҥнахтаах сону кэтэрдэн, туора уустарга көрдөрбөккө, тустар сиригэр туруорбакка олордбуттара. Кини кимин мустубут дьон таайа сатаабыттара, Дьон үксэ Лөкөй тойон бэйэтин уола Чыҥаада Бэргэн буоллаҕа диэн сэрэйбиттэрэ.

Туймаада баһылыга Тыгын Дархан да инньэ дии санаабыта. Кини төһө эмэ эрдэттэн эргэ тахсар саастаах кыыстааҕын туһунан ырааҕынан-чугаһынан сурах ыыппыта. Оттон Лөкөй тойоҥҥо уолун илдьэ кэлэригэр биһирэмнээн илдьиттээбитэ: Чыҥаада Бэргэн диэн. Илин эҥэргэ өтөрүнэн үөскээбэтэх ат бөҕө, кус быһый оҕо үүннэ диэн истэрэ. Ол иһин бороҕоттор хара таҥас сабыылаах бөҕөстөрүн ыһыах ыспыт киһи иһигэр кичимэлиир эрэлин толоруо диэй бүтэйдии бэккэ сөбүлүү, үөрэ көрбүтэ. Барыта кини эрдэттэн сабаҕалаабытын курдук ыһыах, оонньуу, көр-нар баран иһэриттэн санаата астынан, ыһыаҕы ыытааччыларга илии-атах оонньуутун саҕалыырга бэлиэ биэрбитэ. Сонно тута дьөлөккөй күпсүүрү охсон лүҥкүнэппиттэрэ.

Уон улуу уус дьоно аһаан бүтэн, олохторуттан ойон туран, түрбүөннээх түһүлгэни төгүрүйбүттэрэ.

Тустуу, саха бөҕөстөрүн тустуута! Хол холоһуута — оонньуулартан бастыҥнара! Үтүө эр уйана-хатана, үтүөтэ-мөкүтэ, дьолуота-соргута онно биллэр.

Улуу уустарга аатырбыт даадардар суллаабыт тиит курдук сотолонон, хастаабыт тиит курдук харыланан, дараҕар сарыннанан, биэкэгэр бииллэнэн, эрэдэһиннээх үүн тиэрбэһин курдук эрилиҥнэтэ көрөн турдахтарына, оо, ким эһигини хайгыы-таптыы көрбөтөҕөй?! Ханнык кыыс дьахтар хайҕахтаах хара быара хамсаабатаҕай! Нохтолоох тойон сүрэҕэ толугуруу мөхсүбэтэҕэй?! Кыыс дьахтар килбик ыра санаатыгар кини модун түөһүгэр төбөтүн ууран, бигэ илиитигэр куустаран, кэтит көхсүгэр саһан, кинини эрэллээх эр киһи, туһааннаах доҕор — былаҕайга былдьаппат дугда-хахха оҥостуон баҕарбатаҕай?!

Оттон улуу даадардар обургулар кудумньулаах куорай далаан ытыстанан, дьолуолаах уон тарбахтарын тоһуйа тутан бэлэмнэнэн, түһүлгэҕэ киирдэхтэринэ, илин өттүлэриттэн энчини киллэрбэт курдук кэтэнэн, ойоҕос өттүлэриттэн оһолу аһарбат курдук оҥостон — ханан да халбарыттарбат гына харабылланан, көрө-истэ, атыыр оҕустуу кынчыатаан турдахтарына, оо, хайа киһи кинилэр бэйэлээхтэр сиргэ тирэммит силис атахтарын тэмтэритиэй, буорга үктэммит модун сүһүөхтэрин бокутуой — хайа өттүттэн киирэн халбарыйан, хара буору булларыай, охторон түһэриэй диэх курдук буолара.   

 Ол кэнниттэн албан аат, суон сурах, дьулҕан дьолуо'былдьасыһан, тарбах-тарбахтарыттан тардыалаһан лачыгыратыһан бардахтарына, иҥиир-иҥиирдэрэ ньирилий күүрдэҕинэ, оһоллоох ойоҕоотонон орулуу-орулуу охторсон, үөгүлүү-үөгүлүү өттүктэһэн, хаһыытыы-хаһыытыы халаардахтарына — Саха Урааҥхай былыр-былыргыттан эдэрдиин-эмэнниин, оҕолуун-дьахтардыын сүргэтэ көтөҕүллэн, сурөҕэ мөҥөн, сүһүөҕэр туран көрөр буоллаҕа!

Аатырбыт-сураҕырбыт улуу уустар бөҕөстөрүн күөн көрүүлэрин, күрэс былдьаһыыларын хайдах хоһуйуохха сөбө эбэтэй! Утарыта киирсэн тарбах-тарбахтарыттан тардыалаһалларыгар сүүл атыыр оҕустара саҥа харсыһаары муостарын төбөтүн таарыйсан лачыгыратыһалларыгар маарыннаан ылаллара эбитэ дуу? Оттон сыстыһа түһэн, ыбылыта ылсан баралларын, икки сығмара таас хайалар харсыһа түһүүлэрин санатар диэххэ дуу? Ол кэнниттэн кинилэр диэтэх дьон имэҥирбит курдук эрийсэн, ууларыгар-хаардарыгар киирэн бырахсан барыыларын аан холорук булгу сөрөөн, үлтү ытыйарыгар холуохха сөбө дуу?

Алаас-алаас ааттаахтара аат ааттаан айгыстан кэлэн бараннар, аанньа буолуохтара дуо? Тэгил дойду тэҥнээхтэрэ тэгилийэн кэлэн бараннар, тэҥнэһэ сатыы сылдьыахтара дуо? Дойду-дойду туйгуттара булсуһан-мустан баран, буору булларсыбаттара диэн баара дуо? Киэҥ Күөрээйи кэйбэлдьийбэт кэтит иэнин илдьи кэстилэр, алтан ньээкэ кырсын тоҕута тирэннилэр. Күүстээҕи күүстээх сабырыйда, сымсаны сымса баһыйда, сүһүөх хамсаата, сүргүөх сүлгэйдэ! Сир ньиргийдэ, буор өрүкүйдэ! Өрөгөй үрдээтэ! Саргы самынна!

Байаҕантай бэрдин Дара Бөҕөнү тас иэнинэн уурдулар. Боотур Уус ааттааҕын Атыыр Күһэҥэйи ат гыннылар, Хаҥалас баатырыы Хаптаҕайы хам баттаатылар. Мас Куорайы самаҕын туорайыттан ылан бырахтылар. Нам Чорбоҕор Баатыр хараҕа уһуллан туораата. Амма Чохунай Дохсун тобуга таҕыста. Хатан Хатымаллай хомурҕана эчэйдэ...

Кыайтарбыт өттө кыыстан мэлийэн, кыһыыны кытта түһүлгэттэн тэскилээн истэ. Улуу бөҕөстөр мустубут түрбүөннээх түһүлгэлэригэр, эрбии биитинии эрийсибит элик бэттэриттэн, арай, икки бөҕөс хаалбыта. Онтон биирдэстэрэ Бэт киһи Мэҥэбил удьуора, Буох Диэхсин сиэнэ Лөкөө Модун этэ — сиртэн-буортан силистээххэ дылы сиҥнэллибит, хайа да өттүттэн киирэн халбарыйан халты тэбиннэриэххэ, тугуттан да тутан тула холоруктатыахха сөбө суох, сымара таас курдук киһи. Иккис эр бэрдэ Бороҕон Дьуотту Лөкөй тойон харахтаахха көрдөрбөккө, хара түнэ сабыынан хаппахтаан сылдьар даадара этэ. Хара сабыыны арыйа таппыттарыгар, алта кырыылаах ньыгыл туруук курдук хара бэкир киһи хорос гына түспүтэ. Көрөөччүлэр киниэхэ быһаччы Бэт Хара диэн аат биэрэ охсубуттара.

Аҕа баһылыктар көрөн олордохторуна ол икки эр бэттэрэ, элэк үтүөлэрэ кэрэ кыыс иһин киирсэ, дьулусханнаах дьолуо маҥан түһүлгэ икки өттүгэр киирэн турбуттара.

Күөн көрсөөччүлэр, күрэс былдьаһааччылар утарыта хаамсан кэлэн, сэрэнсибиттии тарбахтарбахтарын төбөлөрүттэн тардыалаһан лачыгыратыстылар, хайа-хайаларын хайа өттүттэн киирэн халбарыйар сир көрдөөн, туппаласпытынан тула эргийэ сырыттылар. Ол сылдьан эмискэ Мэҥэ бэрдэ Лөкөө Модун утарсааччытыгар сыста түһээт, өттүгэр мииннэрэн өрө мөхтөрөн, быраҕан кууһуннарбыта. Онуоха Бэт Хара сул дүлүҥ курдук сулбу түһэн, мүччү көтөн биэрбитэ. Бороҕоттор үөрэн уһуутаһа түспүттэрэ. Мэҥэлэр даадардарын тэптэрэн хаһыы-ыһыы бөҕөнү түһэрбиттэрэ. Төгүрүччү төбүрүөннээн олорор дьон бары даҕаны сүргэ көтөҕөн, ойон туран уруйдаабыттара, харса суох хаһыытаспыттара, үөгүлүү-үөгүлүү өрүтэ көппүттэрэ.

Дьон хаһыытыттан санаата көтөҕүллүбүт Лөкөө Модун Бэт Хараҕа сыба киирэн, икки өттүнэн быраҕан кууһурҕаппыта. Киһитэ бэйэтин көрүҥүттэн таһыччы сылбырҕатык-сыыдамнык аһары көтөн испитэ.

Ол сылдьан Бэт Хара быччыҥ-быччыҥнара быыппаста түһээт, соҕотохто Лөкөө Модун икки атаҕын икки ардыттан — самаҕын туорайыттан баһан ылбыта, өрө ытыйан таһаараат, төбөтүн оройуан эһэн кэбиспитэ. Онуоха киһитэ илиитэ-атаҕа адаарыйбытынан тиийэн, күөх кырыска ньиччи түспүтэ. Ол гынан балачча өр дөйөн сыппыта.

Сааскы харгыны дуу, үөр сүүрүгү дуу тоҕо тардан кэбиспит курдук. түөлбэ үрдүнэн айдаан-хаһыы өрө оргуйбута — Бороҕон Дьуотту дьонун соргу көтөҕөр уруйдара түһүлгэ үрдүнэн сатараабыта:

— Соргубут үрдээтэ! Дьолуобут тубуста! Уруй буоллун! Туску буоллун!

Сүр тиэтэлинэн эмиэ Бэт Хараҕа ыыстаах түнэ сабыыларын саба быраҕан, түһүлгэттэн таһаара охсубуттара.

Санаата табыллан, сүргэтэ көтөҕүллүбүт дьоллоох Туймаада аҕа баһылыга Тыгын Дархан ойон турбута.

— Көр бу, үрдүк мэҥэ халлаан үрүт өттүгэр олохтоох, үрүҥ илгэ үктэллээх, өҥүрүк куйаас тыыннаах үүт-аас бэйэлээх Үрүҥ Аар Тойон, оо, дьүүллээтэҕэ сөбүн! Чымырыттар Дьылҕа Хаан тойон дьылҕалаатаҕа кырдьыгын! Бороҕон дьуоттулар бас-көс киһилэрэ, үөлээннээҕим Лөкөй тойон, мин тугу этэрбин таллан таас дьулайгынан таба иһит эрэ! Итиччэ Дьылҕа Хаан дьылҕалаабытын, Одун Хаан олохтообутун кэннэ оҕолорбутун, дьэ, холбоотохпут! Саха киһитэ санаан көрбөтөх сайбарыынын тэрийдэхпит! Урааҥхай бэйэлээх уйгулаабатах уруутун оҥордохпут!

Бороҕон Дьуотту Лөкөй тойон онуоха олус уйуһуйбакка, алыс аймаммакка, сүһүөҕэр тура да соруммакка, олорон эрэн хардарбыга:

--Тыгын Дархан, тылгар тураргыттан үөрэбин. Биһиги даҕаны ытык ыал ыччаттара, дьоһун дьон оҕолоро этибит: Омоҕой Баай сиэннэрэ, Бороҕон Дьуотту ыччаттара буолабыт — биир урууну тэрийэр кыахтаахпыт.

Лөкөй тойон тыллара даҕаны, Тыгын Дарханы кытары олорбут сириттэн турбакка кэпсэппитэ даҕаны, уон улуу уус ытык-мааны кырдьаҕастарын барыларын да бэккиһэппитэ. Хаҥаластар адьас сөбүлээбэтэхтэрэ: Урааҥхай Саха тыллаах барыта ытыктыыр, кини аатын тардына ааттыыр киһилэригэр, Тыгын Дархаҥҥа, тэҥнээх, аанньа ахтыбатах курдук Лөкөй туттунуутун сиилии-сэмэлии санаабыттара.

--Лөкөй тойон, эн оҕоҥ Чыҥаада Бэргэн туһунан истибитим ыраатта — кырдьык даҕаны сахаттан салаҥ, киһиттэн кэрэгэй үтүө ыччат үөскээбит эбит! Мин оҕобор Айталы Куоҕа холоонноох доҕор, тэҥнээх эр буолар кини эрэ эбит, бу мустубут уон улуу уус дьонуттан! Көрөн үөрдүм, сөрү диэн сөхтүм — үөрүүнэн күтүөт оҕо гынабын! Үтүө төрүттэн үтүө ыччат ууһуур!

Лөкөй тойон, дьэ, туран кэлбитэ. Хаан чаҕаан сэбэрэнэн, толуу-үтүө көрүҥүнэн тоҕустаах атыыр лөкөйү туруору туппут курдук бөдөҥ-садаҥ киһи этэ. Ол да иһин дьоно- сэргэтэ Атыыр Лөкөй, Лөкөй тойон диэтэхтэрэ. Кымыстаах чороонун туппутунан, Туймаада баһылыгар утары хааман кэлбитэ, иннигэр тохтоон, хараҕын хараҕар хатаан туран, тыл эппитэ, саҥа саҥарбыта:

--Дьоллоох Туймаада, Киэҥ Күөрээйи эбэ хотуннар муҥур баһылыктара! Уон улуу уустар ытык кырдьаҕастара! Бороҕон Дьуотту дьоно биһиги, халыҥ-үгүс хаҥаластары кытта аймах-уруу буолар дьолломмуппутунан олус диэн үөрэн, бэккэ диэн биһирээн турабыт. Биһиги оҕобут, бастыҥ ыччаппыт Майаҕатта киирэн тустан, дьолуолаах ойоҕостонно, соргулаах илиилэннэ. Бары көрөн олороҕут — көстөр дьүһүнүнэн, күүһүнэн-уоҕунан киниэхэ тэҥнээх ыччат бу уон ууска суох эбит. Кини төрүт-уус Тыгын кырдьаҕас оҕотунуун дьоллорун холбоон, түөрт ууһу төрүттүөхтүн! Уон ууһу ууһатыахтын! Өрөгөй үрдээтин, саргы-дьаалы салалыннын, уруй-туску буоллун!

Лөкөй тойон кымыстаах чороонун үөһэ ууммута.

--Уруй-туску! Уруй-айхал! — Бороҕон дьуоттулар хаһыытаспыттара. Кинилэри батыһан, тула олорор атын уус дьоно эмиэ уруйдаспыттара. Ол эрээри тугу да саҥарбакка тура хаалбыт Туймаада баһылыгын сүөм түспүт, харыс хаалбыт көрүҥүттэн дьон үөрүүтэ-көтүүтэ, өрө көтөҕүллүүтэ улам уостан, сотору ньим барбыта.

--Мин хараҕым тугу-тугу көрөр?! Мин кулгааҕым тугу- тугу истэр?! — Тыгын саҥа аллайбыта.— Хайдах-хайдаҕый? Оттон мии эйиэхэ, Лөкөй тойон, бэйэҕэр бэт үтүөкэн ыччат үөскээбит үһү диэн истэр этим эбээт. Эн оҕоҥ, Чыҥаада Бэргэн, суон сураҕа суол-суол аайы соноҕос ат туйаҕа тиийэринэн сураҕырбыта, алаас-алаас аайы аллаах ат атаҕа атаралыырынан тарҕаабыта. Ол кини, Чыҥаада оҕо, тустан кыайбата дуо?

 — Дьоллоох Туймаада баһылыга Тыгын Дархан, кэбис инньэ диэмэ — киһи тыла сэттээх, мин оҕобун, оҕолоох киһи, харыстыыбын... Суох, ити дьолуолаах туттуулаах эр бэрдэ мин оҕом буолбатах: кини эһиги бэйэлээхтэр күдэн күүстээхтэргитин кытта аат-миҥэ былдьаһар курдук сиһин этэ ситэ, буутун этэ буһа илик уу ньулдьаҕай. Ол иһин, харыстааммын, мин киллэрбэтэҕим. Ити тустан кыайбыт киһи — биһиги, бороҕоттор, биир үтүөкэн алааспытыгар, Кыыс Хаҥа эбэҕэ, үөскээбит Майаҕатта диэн. Аакка киирэн аатырбыт айыллыбыт аҕата суоҕун да иһин, Эбирикээн эмээхсин диэн ийэ курдук ийэттэн төрөөбүтэ.

Ити кэпсэтиини истэн турбут аҕа баһылык Тыгын Дархан кэргэнэ, Аабый Дархан аймана түспүтэ:

--Оо, буолар даа эбит! Аата, оҕолор, икки көрөр харахпыт сабыллан, икки истэр кулгаахпыт бүөлэнэн, ол биир кутуруга-муоһа суох кугас ынахтаах тулаайах эмээхсин тоҕус сыл босхоҥ сыппыт буор балыксыт уолугар оҕобутун ойох биэрэр күммүт үүннэ дуо? Тугун сүрэй?! Бу сааты, үлүгэри көрөллөөр-көрбөттөөр!.. Оо, сүрүккэтин!

--Саҥарба! — Тыгын Дархан эргиллэн эмээхсинин саба бардьыгынаабыта. Аттыларыгар туох да саҥата суох истэн турбут Ньырбачаан хотун уонна абаҕалара Одуну ойуун олус айманаары гыммыт Аабый Дарханы икки өттүттэн өйөөн, моҕол ураһатыгар киллэрбиттэрэ.

Киэҥ Күөрээйи кэтит түһүлгэтин үрдүгэр эмискэ чуугунуур чуумпу сатыылаабыта, киһи түһээн да баттаппатах соһуччу быһыыта-майгыта буолбута. Ыыс араҕас сирэйэ дьэбидийэ түхпүт Тыгын Дархан бэйэ бодотун тардынан, нүһэрдик саҥарбыта:

--Бороҕон Дьуотту Лөкөй тойон! Дьэ, истимиэхпин иһитиннэрдиҥ, көрүмүөхпүн көрдөрдүҥ... Бу Урааҥхай Сахалар ууһаан-тэнийэн олорор уон улуу уустарыгар оҕуруктаах-улаҕалаах өйүнэн миэхэ тиийэр баар буолуо дии санаабат этим. Дьэ, эн баар эбиккин икки хаамыыны инники курдат көрөр... 

Лөкөй кинини быһа түһэн хардарбыта:

--Кэбис, Тыгын кырдьаҕас, инньэ диэмэ, хом санаама: биһиги да оҕобут биир атах сыгынньах кыыс оҕону саннынан дьадаппакка, айаҕынан аһарбакка булан-талан, бултаан аһатан-сиэтэн иитэр оҕо буолуо. Бороҕон Дьуотту сирин биир бастыҥ ыччатыгар, хата, оҕом эргэ барда диэн миэхэ, биһиэхэ махтаныаҥ этэ.

--Дьэ сөп, кураанаҕы куустарбыт, халтайга хаамтарбыт киһи итинтэн итэҕэс этиэҥ-тыыныаҥ дуо, күлүү гыммат буолуоҥ дуо?.. Дьэ, ити буоллаҕына, эн даҕаны түрбүөннээххэр түбэстэҕиҥ, тэгил дойдуттан тэҥнээххин көрүстэҕиҥ...— Тыгын Лөкөй диэки дьөлө көрөн иҥиэттэн ылбыта.

Түһүлгэ муҥунан мустубут дьон кииилэр түгэхтээх кэпсэтиилэрин истэн, кулгаахтарын чөрбөтүөхтэринэн чөрбөппүттэрэ, икки баһылыыр-көһүлүүр улахан уустар аҕа баһылыктарын санаалара табыллыбатаҕын, сатаспатахтарын билбиттэрэ.

Тыгын Дархан саҥара турбута:

--Аҕыйах тыл минньигэс, үгүс тыл сымсах — мин тылым биир идэлээх: эппитим курдук кыайбыт киһиэхэ кыыспын биэрэбин! Чэйиҥ, хотуктаар, мин оһоҕос түгэҕинээҕи маанылаах оҕобун Айталы Куону таҥара табатын курдук таҥыннарыҥ, сир симэҕин курдук симээҥ: хоонньуга сытар холоонноох доҕоругар, арахсыспат аналлаах аргыһыгар аттанар күнэ буолла!

Субу манна ким даҕаны, бэл, Тыгын Дархан бэйэтэ даҕаны, ончу күүппэтэх, сэрэйэн билбэтэх быһыыта тахсыбыта. Уон улуу уус дьоно көрөн олордохторуна Туймаада аҕа баһылыгын үс курдуулаах моҕол ураһатын ойуулаах-мандардаах диэлэ тэлэллэ түһэрин кытта, аатырбыт-суолурбут Арылы Куо Айталы барахсан сарсыардааҥы күн саһарҕатыы курдук сандаарбытынан сулбу ыстанан тахсыбыта, имии хаана иэдэһигэр кыыһан, үс өркөннөөҕүнэн өгүрүк-төгүрүк көрө-көрө, саҥа саҥара, тыл этэ турбута:

--Айан төрөппүт аар тойон аҕам! Иитэн үөскэппит күн күбэй ийэм! Аймах-билэ дьонум! Эһиги ытык тылгытын киэр этэн хомоппут-хоргуппут аньыым-буруйум суоҕа. Дьэ хомотор-хоргутуннарар, кэһэр-кичэһэр кэмим-кэрдиим кэллэ быһыылаах. Мин ити хаһан да харахтаабатах, айыыттан да, абааһыттан да атын, харахтаахха көрдөрбөккө, кулгаахтаахха иһитиннэрбэккэ, хара сабыыга кистээн сылдьар хара даадар киһилэригэр кэргэн буолан барыахпын адьас баҕарбаппын. Ол буоллаҕына, дьэ, сиппит сириттэн сиэттин, туппут сириттэн илтин. Сыһыыттан сылгылаан, хонууттан хомуйан ыллын. Баҕа өттүбүнэн барыам суоҕа!

Инньэ диэн баран, кыыс оҕо барахсан тэллэҕэ тэлээрэн, тиҥилэҕэ харааран, суһуоҕун тыаһа куһугураан, Киэҥ Күөрээйи эбэ хотун кэтит иэнигэр сүүрэн кыталыктана турбута. Оччону истэн баран, олоруох бэйэлээх буолуо дуо, дьон ортотуттан күтүр улахан хара бэкир киһи ойон туран, ыыстаах түнэ сабыытыи киэр элитэн кэбиһээт, кыыс кэнниттэн түһүспүтэ, сүүрэн күлүтүлдьүйэн, сотору үлүгэр тилэх баттаһан, булгунньах күлүгэр сүппүтэ.

Бүтүн ыһыах дьоно олус соһуйан, балачча өр дөйө таалан, хам барбыттара. Икки улахан улуу уустар аҕа баһылыктара күрдьүөтэһэн, уоттааҕынан утарыта көрсөн кэбиһэ-кэбиһэ, саҥата суох олорбуттара. Кинилэр диэтэх дьон кэтит киэҥ көҕүстэригэр, чөҥөрө чүөмпэ чөмчөкөлөрүгэр туох көй бараан кэскили, ханнык дириҥ-далай санааны саныылларын тула төбүрүөн дьоно таайа-була сатаабыттара.

Былыргы дьыллар быыстарыттан, урукку хонуктар уҥуоргуларыттан Урааҥхай Сахаларга олохсуйбут үгэһи: күтүөт киһи кэргэн ылар дьахтарын эт атаҕынан эккирэтэн ситэн, сыһыыттаы сылгылаан, хонууттан хомуйан кыыһын ыларын, оттон сиппэтэх күтүөт, киһи мөлтөҕө, кураанаҕы кууһан, сиигэ-одууга киирэн, сааты кытта си төннөрүн билэллэрэ. Уонна кырдьаҕас өттө Дьоллоох Туймаада аҕа баһылыгын Тыгын Дархан кыыһа Арылы Куо Айталы барахсан аакка киирбит кытыгыраһын истэрэ: «Ити кини аҕата күтүөт киһитин иккис чинчитэ буоллаҕа»,— диэн тойоннообута. Оттон эрчимнээх эдэр өттүлэрэ Арылы Куо Айталы барахсан кэнниттэн түһүспүт Майаҕатта Бэт Хараны ордук санаан: «Оо итиннэ мин эбитим буоллар!»—диэн омуннаахтык ойуталаан туран, быыппаста-быыппаста быччыҥнарын көрүммүттэрэ.

Ыһыахха мустубут уон улуу уус дьоно көрөн олордохторуна, муус маҥан таҥастаах кыыс оҕо барахсан Саргылаах Сайсары толуу булгунньаҕын эргийэ көтөн, суһуоҕа субуллан, тэллэҕэ тэлээрэн Таалай удаҕан олоҕун таһынан, Ураахы үрэх үрдүнэн, Кытаанах Кырдал устун үрүҥ үрүмэччилии көппүтэ. Кини кэнниттэн кыыстан харыс да хаалбакка, муҥур тиит саҕа хара бэкир киһи сүүрэн сүөдэйэ турбута. Ол курдук, хатыс өтүүлүү бииргэ хатыһан, хоту Ытык Хайа диэки түспүттэрэ.

--Ок-сиэ! Бэт Хара обургу эмтэр эмэн, улам ылан иһэр! Оо, чугаһатта! Чугаһатта! — сытыы харах эдэр өттө, ымсыырбыттыы, өрүтэ өндөҥөлөспүттэрэ.— Оол, Мардьай булгунньаҕын кэннигэр саба баттыыһы.

Эр киһи эр киһитэ өппүт! Ок-сиэ, мохсоҕол көҕөн куһү тутарын курдук туттаҕа үһү! Тугун бэрдэй, доҕор!

--Былыр-былыргыттан дьахтар барахсан үтүө эр бэрдин биллэҕинэ бэйэтэ да сыһыйааччы,— диэн куолулаабыттара тула олорооччулар.— Хаҥыл биэ тимир уостуганы сөбүлээччи.

Ол кэнниттэн өр буолбакка, Хоту Ытык Хайа аннынан кыыс оҕо ытыыр саҥата айманан ааспыта. Тарбахтаах таарыйбатах мааны балтыларын ытыыр-соҥуур саҥатын истээт, убайдарыттан уолҕамчылара Чаллаайы астаах сандалыны түҥнэри көтүөх айылаах омуннаахтык ойон турбута. Кини кэнниттэн атын уолаттар — Бөдьөкөлөөх өндөҥнөспүттэрэ.       

--Туох буоллугут? Олоруҥ! — Тыгын Дархан уолаттарын буойбута.— Өбүгэлэр саҕаттан үгэс — кыыс оҕо омук анала.

Ол эрээри олус маанылаан-атаахтатан ииппит оҕотун иэйиитин-туойуутун истэн, ийэ киһи Аабый Дархан долуо сүрэҕэ толугуруу мөхсүбүтэ, хайҕахтаах хара быара халыгырыы хамсаабыта, моҕол ураһатыттан ойон тахсан, ааттаах айдааны таппыта, Ньырбачаан хотун көрдөһө-уоскута сатаабытын букатын истибэтэҕэ.

--Бу оҕонньор ыһыаҕынан ыаһахтанан, күҥҥэ көрбүт күндү биэбэйбититтэн — хаарыан оҕобутуттан Айталы барахсантан мэлиттэҕиэн?! Тоҕо дьөлө таалан олордуҥ? Ол хара тыа хардаҥ кыылын курдук киһиэхэ оҕоҕун биэрэн төһөнү абыранаҕын? Төһөнү туһанаҕын? Сибилигин бөтөстөргүн ыытан, оҕобун төттөрү аҕалтара оҕус! Хайдах тыатааҕы курдук хам баттаат, илдьэ барыай? Харахпар көрдөрөн илтин. Бу сааты! Бу аньыыны!

Туймаада аҕа баһылыга Тыгын Дархан оҕотун ытыыр саҥатын истэн, киһи эрэ: буоллар, киэҥ көхсө кыараабыта.

--Нохойдоор! Бараҥҥыт күтүөт буолуох күтүр бэйэлээххэ мин тылбын тириэрдиҥ: хара тыа адьырҕа аһыҥастааҕын курдук хантан туппут сириттэн илдьибэтин. Манна аҕалан, кэргэнин киһилии сүгүннэрэн, уһун үрбэни үүрэн, кэтит сэтиини сиэтэн бардын!

Иһиттибиэт-истибэтибиэт диэбиттии, Тыгын бөтөстөрө ат үрдүгэр түһэн, кыыс саҥата иһиллибит сирин диэки тэптэрэн хаалбыттара. Онтон өр-өтөр буолбакка, эргиллэн кэлэн, күтүөт буолар киһи, Майаҕатта Бэт Хара, илдьитин эппиттэрэ:

--Кутуруга-муоһа суох соҕотох кугас ынахтаах тулаайах эмээхсин буор балыксыт уола Дьоллоох Туймаада дьоһун баһылыгар тугунан тэҥнэһэн, сулуу-халыым биэрэн, энньэ-сэтии сиэтэр кыаҕым суох. Ол иһин мааны кыыһын баҕатын толорон, сыһыыттан сылгылаан, хонууттан хомуйан илдьэ бардым. Ону хом санаабатын. Уһун үрбэҕэ, кэтит сэтиигэ наадыйбаппын, сүһүөҕүм үрдүгэр сылдьарым тухары биир кыыс оҕону айаҕынан аччыктатыам, саннынан татыарытыам дии санаабаппын. Кылыным кырдьаҕас, арай, оннук баайа баппатах буоллаҕына, дойдубар, Кыыс Хаҥаҕа, кыыһын энньэтин бэйэтэ үүрэн таһааран биэрдин.

Итини истэн баран, Тыгын эмээхсинэ, Аабый Дархан, айдаараары гыммытын, саба саҥаран кэбиспитэ.

--Оҕобут анала итинник эбит буоллаҕа: Дьылҕа Хаан ыйааҕа оннук эбит,—диэбитэ кини. Онтон ыһыахха ыҥырыллыбыт уон уус дьонноругар туһаайан саҥарбыта: Урааҥхай Сахалар улуу уустарын ытык кырдьаҕастара, аҕа баһылыктара! Аһаабыккыт курдук аһааҥ, көрүлээбиккит курдук көрүлээҥ! Халыҥ хаһанан мохсуо бырахсыҥ, суон саалынан туоста уурсуҥ! Уохтаах кымыста уймахтааҥ! Эмис эттэ сиэҥ! Сул бөҕөстөр туһуннунар! Сулумах сүүрүктэр сырыстыннар! Кыргырдай кылыыһыттар кылыйдыннар! Чөкөмүүн куобахчыт куобахтаатын! Бэргэн бэттэрэ далла мэндэйэн көрдөрүҥ! Чэйиҥ, нохойдоор! Чэйиҥ, хотуйдаар! Ытык кырдьаҕастарга сиэллээх чороон айахта тутуҥ! Туналҕаннаах туос сандалыларга өрөһөлүү аста-үөллэ тардыҥ! Туймаада аҕа баһылыгар уруй-айхал буоллун!Тыгын кырдьаҕас мааны оҕото Айталы Куоҕа дьол тосхойдун! Соргу-дьаалы саҕалыннын! Үтүө-мааны ыал буолан, аал уоту отуннун, иэримэ дьиэнй иччилээтин!Айталы Куо, Бэт Хара түөрт ууһу төрүттээтиннэр! Уон ууһу ууһаттыннар!

Түөлбэ дьонун ортотуттан хаһыылар дуораһыйбыттара — Тыгын Дархайы, кини оҕотун уруйдаабыттара-айхаллаабыттара.   

Улуу уустар мааны ыалдьыттарыгар кылгас атахтаах туос сандалылар хотойоллорунан ас киэнэ талыыта тардыллыбыта. Манна баара — байтаһын сүөһү, убаһа этин амтаннааҕа, биир илииттэн суор холотугар диэри халыҥ хаһа, суон саал, эмис ойоҕос, бытта сыата, харта, быыһас диэн; Баай Байанай бэриитэ — эһэ курумун, тайах чоҥкута, таба тыла, саарба мэйиитэ, анды халата, кус-хаас этэ, ураанай сымыыта; Күөх Боллох оҕонньор күндүтэ- үрэх-күөл талыы собото, Улуу Эбэ хатыыһа, Муус Далай тууччаҕа, сыалыһар быара, барча, хачыр, хохту; Уйгу Тунах уунуута — дьэдьэннээх дагда, сардааналаах көбүөр, моонньоҕонноох хайах, хатта, үрүмэ. Күндү-мааны ыалдьыттар көҕүһүргээтэхтэрин көҕүстэрин астарыахтара диэн — сөҥ сөлөгөй, симиин чөчөгөй, уохтаах кымыс ууруллубута.

Толору уйгулаах,

Байым быйаҥнаах

Тунах ыһыаҕын

Дьоллоох түһүлгэтигэр

Урааҥхай уйгута,

Саха малааһына,

Хоро дьуорту сырҕала

Манна буолла...

Уйгу-чалларыын, оонньуу-көр ортотугар аламай маҥан күн арҕаалаабыта. Онтон Туймаада эбэ хотуну иилээн турар кэрискэ мырааннар кэннилэригэр киирэн саспыта. Үс үөстээх Улуу Эбэ кэтит ньууруттан, кини мааны хонуутугар тэниччи тардыллыбыт аата-ахсаана суох элгээттэриттэн, түбүлэхтэриттэн күдэрик сиик көппүтэ, сөрүүн түспүтэ. Киэһээҥи чэлгиэн салгынтан чэбдигирбит эдэр ыччат эбии сэтэрэн оонньууну оройуттан туппута, көрү көҕүлүттэн ылбыта, тус-туспа түөлбэлэринэн олоохуналыы, хаҥаластардыы, таатталардыы, мэҥэлэрдии, бүлүүлэрдии оһуохайдаан ньиргиппитэ.

Уон улуу уустар бас-көс өттүлэрэ, ытык-мааны кырдьаҕастара Тыгын Дархан ураһатыгар биһирэм аһылыкка муспубуттара.

Дьоллоох Туймаада аҕа баһылыгын үс курдуулаах моҕол ураһата дьэрэкээннээх ойуулаах-мандардаах туос сабыылааҕа. Уон икки оронноох, кыыс хаппахчылаах дэлэй бараан уорук ортотугар модьу-таҕа буор холумтаннааҕа. Ол онно оттуллубут уокка сүүнэ олгуйга эмис эт буһан бидилийэрэ.

Хаар маҥан баттахтаах, бытыктаах ытык кырдьаҕастары, улуу уустар аҕа баһылыктарын дьиэлээх-уоттаах тойон бастыҥ мааны көҕүл олоххо, кулан олоххо, дьобдьуур олоххо олордуталаабыта. Биһирэм аһылыкка ыҥырыллыбыт бэйэтин дьонун, хаҥаластары, дархан, налыгыр олохторго ыҥыртаабыта. Үргүөр уонна дьох олохтортон сорук-боллур чаҕардар тойонноро тугу этэрин толороору, кини хас хамсаныытын кыраҕытык кэтэһэллэрэ, бэлэм олороллоро.

Үтүө-мааны ыалдьыттар иннилэригэр тоҕус хаттыгастаах туос сандалылары толору ас-үөл тардыбыттара. Киэһээҥи сөрүүҥҥэ бүөрэм уорукка, дьэ, олохтоох аһааһын-сиэһин буолуохтааҕа, дьэ, тыл-өс тахсан, кэпсээн-ипсээн сайдыахтааҕа.

Бастакы уруйу бэт дьон мэҥэлэртэн Быйаҥ Төҥүлгү ойуун эппитэ:

— Дьоллоох Туймаада дьоһун баһылыга Тыгын Дархан! Уйгу Тунах ыһыаҕар мустубут Урааҥхай Сахалар уон уустарын аҕа баһылыктара! Мин Киэҥ Күөрээйи кэтит сабарайыгар килбиэннээх кэрэ уорукка киирэн олорон, мэлдьитин да субу курдук унаар сайын саҕаланыытыгар Урааҥхай Сахалар бука бары мустан, сыл аайы көрү көҕүлүттэн т туохпутун сөп эбит дуу дии санаатым. Киһи барахсан бу дойдуга кэлэн да барара кэмнээх, олох да олороро болдьохтоох. Ону аҕа кырдьаҕастар, эһиги киэҥ кэтит көҕүскүтүнэн, чөҥөрө чүөмпэ чөмчөкөҕүтүнэн туох дии санаан олороргут эбитэ буолла? Ол оннук буоллаҕына, биһиги мэҥэлэр даҕаны ытык ыал ыччаттара, дьоһун ыал оҕолоро этибит эбээт, эһигини барыгытын эһиилги күөх сайыҥҥа, Улуу Тунах саҕана, ыһыахха ыҥырыахпытыи сөп эбит. Биһиги даҕаны дойду курдук дойдулаахпыт, алаас курдук алаастаахпыт — аакка киирбит Тойон Төҥүлү диэн эмиэ үтүөкэн сирдээхпит, ол онно.

--Үөлээннээҕим, күтүр сөпкө эттэ,— диэн Боотур Уус дьонуттан Боло Күүлэкээн көх-нэм буолбута. Ол гынан баран, атыи аҕыс уус дьоно тугу да саҥарбакка, Мэҥэ бэрдэ Быйаҥ Төҥүлгү этиитигэр тугу да хардарбакка, дьөлө дьиппиэрэн олорбуттара: туохтаах буолан урутаан чобооххойоро бэрдин көр эрэ! Кини тойон ууһа хаҥаластарга тэҥ үһү дуо? Бороҕон дьуоттуларга дуу? Баай-талым Байаҕантайга дуу?

Ураһа муҥур баһылыга, бадаҕа, ыалдьытын тылын бэккэ сөбүлүү истибитэ. Ол эрээри, кини оннугар абаҕата Одуну ойуун саҥарбыта.

--Балык ыамнаах, киһи күннээх, бу Орто Аан Ийэ дойдуга тыыннаах сылдьар устатыгар үчүгэйдик олорон ааһар — ким барытын баҕата. Биир идэлээҕим, Мэҥэ биир ичээн өйдөөҕө, хомуһуннаах тыллааҕа Быйаҥ Төҥүлгү ойуун сыыһаны этиэх киһи буолуо дуо, хардарыта маанылаһыы- күндүлэһии — былыргы өбүгэ саҕаттан Урааҥхай Саха сиэрэ. Ол ытык сиэри салгыыр-сайыннарар туох куһаҕаннаах буолуой? Эһиги, атын уус баһылыктара, туох-ханнык санаалаах олороҕут?

Көхсүн этиппэхтээн баран, баай-талым Байаҕантай улуу ууһун баһылыга Бахсыгыр оҕонньор саҥарбыта:

--Биһигини, Омоҕойтон төрүттээх дьону, эн, Туймаада эбэ баһылыга, киэҥ түһүлгэҕэр ыҥыран маанылаабыккар сүһүөхтээх бэйэбит сүгүрүйэн туран, махтанабыт, үөрэбит. Ол гынан баран, уус-уус аайы субу Улуу Эбэ биитэр Тойон Төҥүлү курдук санааны манньытар, киһи хараҕа туолар үтүө сирдэр, аатырар алаастар суохтар эбээт.Эһиги, байаҕантайдар, да Чуумпу Сурткутугар ыһыах ыһар сири киһи булуо эбитэ ини,— Сыҥаах Абыйакаан тыл бырахпыта.Ол биһиги үрэхпит диэхтээн, эһиги эбэҕитигэр тэҥнээх буолаахтыа дуо? — Бахсыгыр оҕонньор дэбигис тыллаах-өстөөх, дьадаҥы аймах киһитин аанньа ахсарбат хараҕынан көрөн ылбыта.— Билэҕин дуо, Танда үрэҕин урукку аатын — Мас Үрэх диэн этэ. Ходуһа эҥин олус кыараҕас, үгүс сүөһү-ас турбат дойдута. Харыбыт күүһүнэн ыраастаан, ходуһа, мэччирэҥ таһаарбыппыт. Эһиги, бороҕоттор, Чаҕылыма Чаҕылыттаҕытыгар кэлэн тэҥнэһиэ дуо?

Бороҕон бастаахтарыттан туой киһи иннинэ бастаан сылдьар ыт курдук инники түһүспүт Дьабака Дьуотту диэн харса-хабыра суох, уп-убаҕас кугас бытыктаах киһи ойон турбута, сарыы сонун нэлэкэйдии анньаат, чороонун өрө көтөхпүтэ.

--Бороҕон Дьуотту ууһун дьонун бу ыһыахха соргу-дьолуо таба тайанна. Биһиги бастыҥ ыччаппыт ыал буолар, кэскил тэринэр кэрэ кэрдиискэ үктэннэ — Хаҥалас бастыҥ ыалын кыыһын халты харбатта. Оҕо киһи ордуос буолар, хорсун киһи холуои тутууланар — оҕобутун көрсүһүннэрбэккэ илтэ диэн омнуолуу санаамаҥ. Мөлтөх аймах-билэ дьоҥҥо түбэстэҕэ диэн түүйүмэҥ: биһиги даҕаны төрүт дьон төрүөхтэрэ, ытык ыал ыччаттара буоларбытын — эмиэ бу баай-талым байаҕантайдар курдук Улуу Омоҕойтон төрүттээхпитин умнумаҥ. Биһиэхэ даҕаны Чаҕылыма Чаҕылытта диэн алаас үтүөтэ алаастаахпыт...— диэн эрдэҕинэ, Дьабака Дьуоттуну ситэ этиппэккэ, тоҕустаах атыыр тайах курдук тоҕо сүргэйбитинэн бороҕоттор баһылыктара Лөкөй тойон туран кэлбитэ, Дьабака Дьуотту саҥатын сахсырҕа да сааҕынаабытыгар холуйбатахтык саҥаран барбыта:Тыгын Дархан! Хаҥалас ытык кырдьаҕастара Малдьаҕар оҕонньор, Чыппа Кэрэмэн ойуун, Дьөппөн, Нөмүгү тойоттор. Одуну ойуун! Бастатан туран, Улуу Тунах бастыҥ-мааны ыһыаҕар ыҥыран ыалдьыттаппыккытыгар барҕа махтал буоллун! Ол гынан баран, олус санааҕытын түһэримэҥ, хааҥҥытын хамсатымаҥ, хараастымаҥ. Кыыс Хаҥа халдьаайытыгар олохтоох Эбирикээн эмээхсин соҕотох уола Майаҕатта — Бороҕон Дьуотту дьоннорун баар-суох ыччаппыт, сор-хаан суоллаһар күнүгэр суон дугдабыт, халыҥ хаххабыт — биир атах сыгынньах кыыс оҕону иитэр-аһатар киһи. Эһиги оҕоҕут Арылы Куо Айталы барахсан ахтаах аһы аһаабакка атаахтаан үөскээтэҕэ, соҕотох ынах аһыгар-үөлүгэр тутайыа, булт этигэр муунтуйуо. Онон аар тойон аҕата мааны кийиит аналын — энньэтин-сэтиитин, хонуугар аар хороҕор муостааххыттан, сыһыыгар сылдьар сыспай сиэллээххиттэн хото соҕус уһун үрбэни үүрдэрэн таһааттардаргын биһиги, Бороҕон ууһун дьоно, сөрү диэн сөбүлүө, үөрүө этибит.

Этиллибит тыл ис хоһоонуттан биитэр хайдах этиллибититтэн эбитэ дуу, Туймаада аҕа быһылыгын сирэйэ ыыстыйа түспүтэ уонна бэт түгэхтээх саҥаны саҥарбыта.

--Урааҥхай Сахалар уон улуу уустарын аҕа баһылыктара! Мин тэрийбит Уйгу Тунах добун ыһыахпар маннык кэлэн кэпсэтэ олороргутуттан үөрэбин. Бэт дьон мэҥэлэртэн Быйаҥ Төҥүлгү ойуун сөрү-сөпкө эттэ: кырдьык даҕаны самаан сайын саҕана Уйгу Тунах дорҕоонноох ыһыахтарын тэрийэн, онно ыҥырсан-тардыһан сылдьарбыт дэлэлээх кэскиллээх суол буолуох этэй?! Ол гынан баран, Мэҥэ ытык кырдьаҕастара Буох Диэхсин, Мэҥнээх Мэлдьэхси, Быйаҥ Төҥүлгү, Баатара оҕонньор, Соҕуруу Даары, эһиил сайын мин эһиэхэ тахсыам суоҕа. Мин күтүөт оҕом дьонугар, Бороҕон Дьуотту сиригэр тахсыам. Ол онно ыһыах ыһыам! Уруу тэрийиэм!

Көҕүл олоххо олорооччу Бороҕон бастаахтара сыҕарыҥнаһан, саҥата суох имнэнсэн ылбыттара. Арай этиэх иннинэ эппит, тыыныах иннинэ тыыммыт Дьабака Дьуотту ким- хайа иннинэ саҥарбыта:

--Күтүр сөп буоллаҕа. Биһиги даҕаны сиртэн итэҕэһэ суох сирдээхпит, дойдуттан итэҕэһэ суох дойдулаахпыт: Чаҕылыма Чаҕылытта эбэ хотуҥҥа тахсан, дьэ, ыһыах ыстаҕыҥ, чэчир астаҕыҥ, оонньуу-көр тэрийдэҕиҥ дии. Биһиги да күөн көрсөр, күрэс былдьаһар, хары хапсар ыччаттардаах дьоммут.

Ыалдьыттар үгүстэрэ түгэхтээх кэпсэтии буолан эрэрин билэн, бэккэ сэрэнэн-тардынан уостарын ньимийбиттэрэ, саҥата суох барбыттара, туос сандалыга тардыллыбыт астарыгар төҥкөйбүттэрэ.

Дьабака Дьуотту солуута суох саҥатыттан бэккиһээбит Кэрэкээн Мохсоху Дьоллоох Туймаадаҕа, Баҕарахха, Тыгын Дарханы кытта атах тэпсэ ыаллыы уһуннук олорбут буолан, кини санаатын — ыһыах иннигэр биэрбит тылыгар көлөтүннэрэн, мааны кыыһын дьадаҥы, биир ынахтаах эмээхсин уолугар үктэтэн ылбыттарыттан уордайбытын арыычча кыатанан олорорун сэрэйбитэ. Ол гынан баран кини диэтэх киһи уодаһыннаах дириҥ өй муҥутаан, тоҕо бэт судургутук, олус кэбирэхтик итинник суолга киирэн биэрдэ? Туймаада аҕа баһылыга кини санаатын хоту барбаты сөбүлүө суохтааҕа... Арах, арах, кэпсэтии туохха-туохха тириэрдэн иһэр диэн Кээрэкээн бүөм, чуумпу, үүт тураан дуоллардаах Тохтобул алааһыттан, таалар налыы хонуулаах Таатта үрэҕиттэн Тыгын ыһыаҕар кэлбитин кэмсинэ, бэккэ дьааххана олорбута. Кини Тыгын Дархан ити эппит иччилээх тыллара даҕаны түгэхтээх ис хоһооннооҕун кимнээҕэр да үчүгэйдик өйдүүрэ. Эмиэ оннук саныылларын көрдөрөрдүү, моҕол ураһа даххан олоҕор түөллэн олорор Хаҥыл Хаҥалас систэрэ: олус кырдьаҕас Малдьаҕар оҕонньор, Чыппа Кэрэмэн ойуун, Дьөппөн, Нөмүгү тойоттор, Одуну ойуун бары биирдик туттан, уорастыйбыт көрүҥнэнэн саҥата суох дьиппиниспиттэрэ.

— Тойон убайбыт, эн этэргин утарыахпыт дуо, сөбүлэһэбит,— тугу да сэрэйбэтэхтик, эйэ-дэмнээхтик саҥарбыта мэҥэлэр аҕа кырдьаҕастара Буох Диэхсин.— Ити Быйаҥ Төҥүлгү үтүө санаата иһигэр баппакка, дьону уруттаан таһыгар таһаарда. Ону тойон убайбыт өйдүө дии саныыбыт.

Кулан олохтон Боло Күүлэкээн Буох Диэхсин этиитин бигэргэтэн, тыл бырахпыта:

— Боотур Ууһуттан Чаҕылыма Чаҕылытта чугас, биһиги үөрүүнэн ыһыахха онно сылдьыа этибит. Үрэх-үрэх баһынан кыһыны быһа тарҕаһан олорор салгымтыалаах. Самаан сайыҥҥа оонньоон-күлэн хаалар үчүгэй суол. Биһиги даҕаны дьолуолаах табаҕайдаах даадардардаахпыт, сулбу түһэр сулумах сүүрүктэрдээхпит.

Уон улуу уус аҕа баһылыктарыттан сорохторо саҥата суох хаалбыттара.

Ыһыахха кэлбит ытыктабыллаах ыалдьыттартан ордук эдэрдэрэ, Нам Көдөгөр оҕонньор уонна Муоҕан эмээхсин уоллара, Мамык Баай отуччатыттан эрэ тахсан эрэр да буоллар, уойа быһыытыйан, тойон көрүҥнэммит, боччумнаах туттунууламмыт киһи тириппит кэтит сирэйин эрдэттэн бэлэмнэммит талах сымнаҕас сутукатынан соттон кэбиспитэ, кыараҕас, сытыы харахтарынан эргиччи көрүтэлээбитэ уонна холку, намыын бэйэлээхтик саҥарбыта:

--Ытык кырдьаҕастар! Бу добун ыһыахха үчүгэй аҕай олоҥхо-ырыа истибэккэ хаалаары гынныбыт. Арай, биһиги аакка-сурахха киирбит бэт дьон мэҥэлэр ырыаһыттарын Ырыа Мооругу ыллаан саҕалаан көрдүн диэтэхпинэ, төһөлөөх-хаччалаах буолуой? Ытык кырдьаҕастар, ону эһиги туох дии саныыгыт?

Мамык сөбүн көрөн, кэмин табан саҥарбыта. Сэрэхтээх, ыар кэпсэтии бүтэ охсуон бары да баҕаран олороллор этэ. Омон үөстэрин таба этитэн, көх-нэм буолан күйгүөрэ түспүтэрэ, моҕол ураһаҕа тойуксуту ыҥыттарбыттара.

Мэҥэлэртэн уон улууска сураҕырар аатырбыт Ырыа Моорук, алаас халдьаайытын саҕатыгар анаан-минээн үүммүт чаллах тиит курдук баараҕай киһи, ураһа ортотугар оттулла турар араан иннигэр турар бадьырыйбыт модьу дүлүҥ диэрдэҕэ бары-балтаччы олорунан кэбиспитэ, түнэ сонун уурбута. Уонна дорҕоонноох көмүрүө күөмэйинэн сайьҥҥы үтүө кэми туойан долгуһуппута туос ураһа үс курдуутугар охсуллан, эбии улаатан, дуораһыйан барбыта.

...Унаар күөх урсуннанна,

Хампа күөх хадьааһыннанна,

Торҕо күөх тубуста,

Чээчэ күөх чэлгийдэ,

Кэҥкил хара тыа киэркэйдэ,

Дьогдьуур хара тыа тубуста,

Унаар хара тыа олохсуйда,

Кэҕэ кыыл кэлэн кэпсиэтэ,

Иэйэхсит суола тэлэлиннэ,

Айыыһыт аартыга арылынна...

Уон уус аҕа баһылыктара Ырыа Моорук кэнниттэн атын аатырбыт ырыаһыттарын ыллатан истибиттэрэ. Сир-сиртэн анаан-минээн оҥостон кэлбит дорҕоон-дьаҥсал тойуксуттар имэҥирбит курдук этэн-тыынан эппэҥнэтэн, ыллаан-туойан кулуһутан барбыттарыгар, иһит-хомуос эккирэһэн ыларга дылы гыммыттара, ырыаны истээри, ураһаны төгүрүччү эргийбит дьон таһыттан улаханнык «Ноо!» хаһыытаспыттара.

 Күөх түүн чуумпу долгураҥар ыһыахха кэлбит ыччат дьон ордук сытайан үҥкүүлээбиттэрэ — Саргылаах Сайсары, Киэҥ Күөрээйи үрдүнэн оһуохай сатараабыта.

Ыраахтан курдаан ылар дьон халҕаһата эҥин эгэлгэ өҥүнэн долгулдьуйан, наскылдьыйан -- олус да кэрэ көстүү этэ! Тула кэрии тыалартан кэрээбэккэ этэр кэҕэлэрдии, эҥин дьикти күөмэйдээх таһаарааччылар куотуспуттуу, бииртэн биир тохтообокко чоргуспуттара. Ол аайы түөлбэ дьон бары биир тыынынаи эҥин-эҥинник күөгэлдьиһэ-күөрэлдьитэ, эҥээритэ эппэҥниирэ. Ыһыахха улуу уустар тус-туһунан түөлбэлээн олорбуттара, үҥкүү-ырыа барахсан өрө көтөҕүллүүлээх ухханыгар, бары бииргэ быланан, илии-илиилэриттэн сиэттиһэи, биир тыынынан тыыммыттара, бары биирдик хамсаммыттара.

Аан маҥнай хаҥыл хаҥаластартан чөллөркөй күөмэйдээх бастыҥ оһуохай таһаарааччы этэн лоҥкунаппыта:

Оһуо-оһуо оһуохай!

Эһиэ-эһиэ эһиэхэй!

Эллэй эһэбит эрдэхтэн

Этиллибит эһиэхэй,

Омоҕой оҕонньор саҕаттан

Олохтоммут оһуохай!

Оһуо-оһуо оһуохай!

Эһиэ-эһиэ эһиэхэй!

Күөхтүүр сайын ийэҕэ

Көрсүспүччэ көрүлүөҕүҥ,

Көрү-нары тутуоҕуҥ.

Күндү көмүс доҕоттоор!

Оһуо-оһуо ойуохай!

Эһиэ-эһиэ эһиэхэй!

Дьоллоох Туймаада үрдүнэн дьол-соргу, өрөгөй-үөрүү ырыата-тойуга дуораһыйан-тарҕанан, кэҥээн-тэнийэн, мырааттар кэккэлэригэр охсуллан ырааттар ыраата турбута.

Марҕа Баай кыыһа Эгэй Туллугу төбүрүөннээн түмсэн турар көй-күргүөм дьон быыһыттан мааҕын күнүс чороонноох кымыһынан айах туппут сытыы харахтаах Бороҕонун уола тута булбута: кыыс хаҥас өттүнэн оһуохайга киирбитэ, сып-сылаас илиитинэн кыыс илиитин ыга туппута. Эгэй Туллук оһуохай тылларын таһаарааччы киһи саҥатын аанньа истибэт буолбута, болҕомтото барыта саҥа уолга аралдьыйбыта. Кини уолу сыныйан одууласпатаҕа, эргиллэн да көрбөтөҕө. Ол да буоллар, бу кинини кытта сэргэ чэпчэкитик дугунан дэгэлдьийэр уолчаан хас хамсаныытын, бэл хайдах тыынарын, үҥкүү тылын үтүктэрин бүтүн бэйэтинэн бүтүннүүтүнэн истэ-билэ испитэ. Бороҕон Дьуотту уола киниттэн уҥуоҕунан лаппа үрдүгэ, мааҕыын саастыы курдук көрбүтэ, оттон үҥкүүлээн истэҕин аайы уол кинитээҕэр быдан сиппит-хоппут курдугун билбитэ: саҥата — чуор, хам- саныыта — имигэс, түргэн, бэйэтэ — толлугаһа суох сытыы- хотуу быһыылааҕа.

Оһуохайдьыттар уһун ситимнэрэ бүгүллэн, ылбыта — Хаҥалас таһаарааччытын үрдүктүк, хатаннык таһаарар Бороҕон Дьуотту ууһун үҥкүү этээччитэ солбуйбута.

Ой-да-оһуокай, һэй-да-һиэкэй!

Оһуо-һуокай, эһиэ-һиэкэй!

Оһуон, кэлиҥ, киириҥ, көтүҥ,

Осхор сиртэн охсуллан

Уоннаах оҕус тириитэ олооччобут

Уһуллуо буоллар уһулуннун!

Эриэн ынах тириитэ этэрбэспит

Элэйиэ буоллар элэйдин!

Охсор сиртэн тирэнэн

Ойон-тэбэн биэриэҕиҥ,

Эндир сиртэн тирэнэн

Эбии тэптэн иһиэҕиҥ!

Ойдор ойуҥ, тэйдэр тэйиҥ!

Ойон биэриҥ, тэбэн биэриҥ!

Үҥкүүһүттэр кэрискэлэрэ өрө көтөн киирэн барбыта. Көр-күлсүү үксээбитэ: ким эрэ сыыһа үктээбитэ, ким эрэ бүдүрүйбүтэ. Өр буолбатаҕа — саастаах өттө аҕылаабыта, сылайбыта, кэккэттэн туораабыта. Эдэр ыччат хаалбыта.

Ойдор ойуҥ, тэйдэр тэйиҥ!

Оһуо, ойон биэриҥ!

Оһуокай, эһиэкэй!

Э-һиэ, тэбэн биэриҥ!

Эт-хаан эймэнэр, сүрэх тэбэр, сүһүөх мөҥөр хамсаныытыгар Бороҕон Дьуотту уола кыыс илиитин хонноҕун анныгар ыга кыбынан, кытаанах өттүгүнэн кыыска ыга сыстан, хамсаныытын ааҕа биирдик хамсанан, биирдик тыынан — кинилэр ханнык эрэ көстүбэт биир ситиминэн сөрөнө охсубуттара. Ол, бадаҕа, эрчимнээх эдэр саас кэрэҕэ, үтүөҕэ тардаһыыта этэ.

Оһуохай көтүүтэ бүппүтэ. Эмиэ ырыа дорҕоонноро намыыннык алар сөрүүн дуолларынан доллоһуйа устубуттара. Үҥкүү көтүүтүттэн саҥа томтойон эрэр үрдүк эппэҥнээбит кыысчаан холкутуйбута. Ол түгэҥҥэ Бороҕон Дьуотту уолчаана Эгэй Туллук кулгааҕар уоһун чугаһатан, уруккуттан билсэр киһилии ким да истибэтинэн, дэмнээхтик сибигинэйбитэ.

--Аатыҥ кимий?

--Туллук.

Кыыс уолга хоруйдаабытын бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта. Аҕата-ийэтэ киниэхэ биэрбит ааттара Туллук диэн этэ. Оттон сайылыгын оҕолоро мэнигин иһин Эгэй диэн ааттаабыттара. Ол аакка киии үөрэнэн хаалбыта, бары да — улахан дьоннуун-оҕолуун Эгэй Туллук дииллэрэ. Ол да буоллар, кини хос аатын бу билбэт уолугар этиэн кэрэйбитэ.

— Оттон миэнэ Дьорҕоот,— уол эмиэ сибигинэйбитэ.

Кэпсэтиини Туймаада олохтоох уола Хатас кэлэн быһан кэбиспитэ — кини уруккуттан билэр, сайын аайы бииргэ оонньоон улааппыт киһи быһыытынан, үгүс-аҕыйах тыла суох, Эгэй Туллук уҥа өттүнэн оһуохайга киирбитэ. Икки уол икки ардыгар кыбыллыбыт кыысчаан имин хаана дьэдьэн курдук тэтэрэн, хаһан да долгуйбатаҕын долгуйбута. Ити кини дьахтар киһи буолан эр дьону ымсыырдар-баҕардар, бэйэтигэр тардар урут билбэтэх иэйиититтэн эмиэ да үөрэ, эмиэ да килбигийэ мичилийбитэ. Ол онтон ордук тупсубута — уолаттар харахтара ордук уоттаммыттара, хамсаныылара ордук эрчимирбитэ.

Долгулдьуйа күөрэҥниир үгүс киһилээх оһуохай төбүрүөнүгэр этэр таһаарааччылар хаһан да бүтүө суохтук, куотуспуттук, бииртэн биир тупсаҕайдык этэн чоргутан испиттэрэ. Бороҕон Дьуотту этээччитин боотур уустар, бэт дьон мэҥэлэр, байаҕаытайдар, намнар салҕаабыттара. Эгэй Туллугу икки өттүттэн туппут уолаттар эмиэ хайалара да үҥкүүттэн тахсар санаата суох эргийсэ сылдьыбыттара.

Ырыаһыт чыычаахтар ах бараннар, симиин сүөгэй курдук сүрэҕи-быары сөрүүкэтэр дьикти үтүө сайыҥҥы киэһэ Туймаада эбэ хотун дьоллоох ньуурун үрдүнэн тардыллыбыта. Далла ураһалар тастарыгар оттуллубут түптэлэр чээл күөх буруоларыныын холбоһон, үүт маҥан тунаархай күдэрик өрүстэн мырааттар тэллэхтэригэр диэри халыйбыта. Саргылаах Сайсары Ытык Булгунньаҕын анныгар, Киэҥ Күөрээйи кэтит сабарайыгар Урааҥхай Сахалар уон улуу уустарын ыччаттарын күөх сайыны көрсүбүт үөрүүлэрэ добун ыһыах дорҕоонноох оһуохайа буолан тохтоло суох долгулдьуйбута...

В.С. Яковлев-Далан “Тыгын Дархан” романыттан.