Все новости

ХИФУ проректорын үөрэх таһынан үлэҕэ уонна ыччат бэлиитикэтигэр  солбуйааччы Саргылаана Нестерева, ХИФУ иһинэн үлэлиир психологическай сулууспа сэбиэдиссэйэ Евгения Иванова, “Дьокуускай куорат дьахталларын лигата” уопсастыбаннай тэрилтэ бэрэссэдээтэлэ Антонина Титова, клиническэй психолог, СӨ Доруобуйа харыстабылыгар министиэристибэтин хат дьахталлары арыаллыыр медико-социальнай кэбиниэттэр координатордара Марина Ефремова тэрээһиҥҥэ кытыннылар.

Евгения Исаевна мустубут кэрэ аҥаардары кэлэн иһэр Ийэ күнүнэн истиҥник эҕэрдэлээтэ: “Биһиги олохпут суола сибэккинэн эрэ тэлгэнэ сытара буоллар, олох суох кэриэтэ буолуо этэ. Бүгүн аан маҥнайгы тэриллэр көрсүһүүнү, ийэлэри чиэстээн туран, биһиги ким буоларбытын, аналбытын өйдүүр сыалтан оҥордубут. ХИФУ улахан кэлэктиибэ ийэлэри бу сырдык бырааһынньыгынан эҕэрдэлиибит. Маныаха тустаах аккырыыккалары хас биирдиигит тутта. Сөпкө толорон, ийэлэргитигэр тапталгытын, истиҥ сыһыаҥҥытын билиниҥ”, - диэн эттэ.

Быһааран биэрдэххэ, киирии бэлиэтэниитигэр хас биирдии устудьуон кыыска “Ил Түмэн” издательскай дьиэ тэрийбит “Ийээ, мин эйигин таптыыбын!” аахсыйатынан аккырыыккалары туттардылар.

Евгения Исаевна устудьуон кыргыттарга сүбэ арааһын биэрдэ, олортон быһа тардан билиһиннэриим.

Үөрэнии ырытыыта суох -- туһата суох

--Киһи олоҕун устата араас дьону кытары алтыһар, арааһы билэр-көрөр. Ол эрээри мантан мүөтүн талан ыларга, элбэҕи көрүөхтээххин, ааҕан билиэхтээххин, анааран, сүмэтин талыахтааххын.

Мин үһүс кууруска үөрэнэ сылдьан, Кытай норуотун улахан буукубаттан суруллар Учуутала Конфуций үлэтин “Огонек” сурунаалга аахпытым. Икки тыһыынча сыл анараа өттүгэр кини этэн турар: “Үөрэнии ырытыыта суох -- туһата суох, оттон ырытыы билиитэ суох кутталлаах”. Бу маны хас биирдии бэйэбит өйдүөх тустаахпыт. 

Хас биирдии киһиэхэ этикет элэмиэннэрэ иитиллиититтэн бэриллэр. Бу күннээҕи “дорооботтон” саҕалаан, дьайыыгар, туттаргар-хаптаргар тиийэ. Киһи маныаха тулалыыр дьонуттан күн ахсын тутулуктаах буолар. Холобур, оҕо сылдьан төрөппүттэргин, аймахтаргын үтүктэр буоллаххына, арыый улаатан истэххинэ, бииргэ оскуолаҕа үөрэнэр доҕотторгуттан, бииргэ устудьуоннуур үөлээннээхтэргиттэн ылынаҕын.

Холобур, “Робинзон Крузо” ромаҥҥа сүрүн дьоруой соҕотох арыыга олорон хааларыгар, кимтэн да тутулуга суох көҥүл босхо барар. Оттон Пятницаны көрсүөҕүттэн сиэр-майгы быраабылалара олохтоноллор, толорор-оҥорор эбээһинэстэр баар буолаллар. Итинник бэйэ икки ардыгар сыһыан олохтонор. Онуоха  дьоннуун сыһыаҥҥа холобур буолар гына дьоһуннаахтык сылдьарга кыһаллыҥ.  

Билиигитин хаҥатыҥ

--Киһи олоҕун тухары араас билиини ылар. Ол эрээри өйгөр тутан хаалыы, профессионал буола улаатыы – бу киһи буолуу туоһута. Маныаха күн ахсын толкуйдуох, бэлэмнэниэх кэриҥнээхпит. Санаалар үчүгэйгэ эбэтэр соччото суохха тиэрдиэхтэрин сөп. Маныаха тулалыыр дьоҥҥуттан эмиэ элбэх тутулуктаах. Аныгы кэмҥэ “токсичные люди” диэн өйдөбүл киирдэ. Бу кыра билиилээх, барытыттан мөкү эрэ өрүтүн көрөр, култууралара намыһах, таптала суох улааппыт дьон буолуохтарын сөп. Маннык билиитэ-көрүүтэ суох дьону дьаһайарга, сыыһа суолга туруорарга табыгастаах, кинилэри мэхэньиисим курдук туттан, албын сурахтары, “фейктэри” тарҕаталлар. Онон сиэрдээх киһи буоларга элбэхтэ үөрэниҥ, билиигитин хаҥатыҥ.

Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэннэри өйөөн

--Мин үһүс кууруска үөрэнэ сырыттахпына, дьүөгэлэрим утуу-субуу ыал буолуталаабыттара. Ол кэмҥэ мин “СД” диэн кулуубу тэрийэн үлэлэппитим.

Арай университет парткомун салайааччыта Степан Спиридонович Татаринов эмискэ бэйэтигэр ыҥыран ылла уонна биһиги дойдубутугар биир эрэ баартыйа баарын туһунан уһуннук кэпсээбитэ. Мин “Тоҕо миэхэ ону кэпсээтэ?” диэн толкуйдаан баран, социал-демократтар (“СД”) баартыйаларын тэрийбит дии санаабытын өйдөөбүтүм. “Кулууппут “Старые девы” диэн ааттаах”, -- диэн эттим. Партком сэкирэтээрэ, ону истэн баран, биэс мүнүүтэ тохтоло суох күлбүтэ, онтон хас саастаахпын туоһуласпыта. Мин сүүрбэ сааспын туолан эрэрим, ону истэн: “Тоҕо бэйэҕин “старай дева” дэнэҕин?” - диэн ыйыппыта. Онуоха биһиги кулууппут сулумах кыргыттар суох буолалларыгар, олох моһоллорун туоруурга туһуламмытын кэпсээбитим. “Олоххо таптал,  истиҥ иэйии, сылаас сыһыан, бэйэ-бэйэҕэ ытыктабыл суоҕуттан мөкү дьайыылар буолуталыылларын, ону хайдах суох гынары ырытабыт”, -- диэн хоруйдаабытым. Устудьуоннар ыал буолан баран, араас ыарахаттары көрсөллөрүн эппитим. Кини онно кулууппут туһалааҕын өйдөөбүтэ. Кэлин университет биллэр профессордара Анастасия Петровна Оконешникова, Мотрена Денисовна Гермогенова араас лиэксийэлэри, бэсиэдэлэри ыытан, көмө буолбуттара.

Билигин университет элбэх оҕолоох устудьуоннарын өйүүр. Мин сөҕөбүн, устудьуоннуу сылдьан үс-түөрт оҕолоохтор баалларын. Кинилэргэ ыарахан буолара биллэр. Онон ППОС бэрэссэдээтэлэ Александр Румянцевтыын бу күннэргэ “АлмаасЭриэнБааҥҥа” куорат араас муннуктарыттан үөрэнэ кэлэр устудьуоннарга айан төлөбүрүн кыччатар туһунан кэпсэтиини ыытыахтаахпыт. Барыта суоттанан бүттэҕинэ, Дьокуускай куорат мээригэр Евгений Григорьевка бу боппуруоһу туруоруохпут. Уопсайа 30 мөл. солкуобай кэриҥэ үбү ирдиир бырайыак буолар.

Дьахтар бырааба күөмчүлэммэт

--Мин бүтэһик сылларга аналитыганан үлэлиибин. Ол иһигэр ХНТ 12 сурдара (быраабылалара) олоххо киириитин докумуоннарын ырытабын. Дойдулар сайдыыларын сыаллара олоххо киириитин рейтинин сыаналааһыҥҥа Арассыыйа 1918 сылтан киирэр. Маныаха дакылаакка олоҕуран эттэххэ, маҥнайгы миэстэҕэ экология, килиимэт, экэниэмикэ боппуруостарын кэннэ, иккис миэстэҕэ дьахталлар боппуруостара турар: гендеринэн тэҥ буолуу, үөрэхтэнии, үлэҕэ тэҥ бырааптаныы, дьиэ кэргэҥҥэ атаҕастабылы суох оҥоруу, о.д.а.

Бу докумуоннары үөрэтэн баран, Сахабыт Сиригэр, дойдубутугар балаһыанньаны ылан көрбүтүм. Үөрэҕирии өттүгэр кыргыттар үчүгэйдик уонна хаачыстыбалаахтык үөрэнэллэр. Өрөспүүбүлүкэ салайааччыларын 43%-а -- кэрэ аҥаар. Бу улахан ситиһии. Идэлээх үөрэҕи баһылааһыҥҥа эмиэ инники күөҥҥэ сылдьабыт. Бу кыыс оҕо уопсастыба ирдэбилин толоруутун буолбакка, баҕа өттүнэн быһаарыныыта буолар.

Хас биирдиигит тус сыаллаах, соруктаах буолуҥ. Үөрэх эрэ бырагырааматынан муҥурдаммакка, араас эйгэни хаба үөрэниҥ. Билиигитин ырытан-сыаналаан көрүҥ. Оччотугар идэҕитигэр профессионал буолан, эр дьон эрэ баһылаан олорбут идэлэригэр кытары ситиһиилэниэххит.

Билииттэн ураты, дьоҥҥо сыһыан эмиэ элбэҕи быһаарар. Кэпсэтиигэ интэриэһи тардаары, тоҕоостоох үһүйээннэри, анектодтары туһанабын. Холобур, мин педагогтары кытары мунньахтарга биир анектоды өрүү кэпсиибин, ол ханнык баҕарар аудиторияны сэргэхситэр. Кэпсииим: педагогическай мунньах кэнниттэн учуутал дьиэлээн истэҕинэ, уоруйах саба түһэр уонна: “Чаһыгын биэр”, -- диир. Онуоха учуутал: “Суох, биэрбэппин, кылаас салайыытын ыл”, -- диэбит. Кылаас чааһа сүрүн предмети биэрэрдээҕэр эбии ноҕорууска буоларын бу кылгас анекдот этэр. Учуутал оҕоттон үтүө киһини иитэн таһаарарыгар үөрэнээччилэри кытары элбэх кэпсэтиилэри, кылаас чаастарын ыытара ирдэнэр.

Кэрэ көстүү элбэҕи быһаарар

--Дьону кытары убаастабыллаахтык сыһыаннаһыы хаһан баҕарар, хайдах даҕаны усулуобуйаҕа ирдэнэр. 2001 сыллаахха Ленскэйгэ улахан халаан турбута, федеральнай хааһынаттан үбүлээһин ирдэнэр буолбута. Маҥнайгы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев миигин, Үөрэх миниистирин, РФ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Валентина Матвиенкоҕа киирэн, өрөспүүбүлүкэ таһыгар оҕо сайыҥҥы сынньалаҥын тэрийиигэ үбүлээһин туһунан кэпсэт диэн сорудахтаабыта. Элбэх сыранан, 15 мүнүүтэлээх кэпсэтиигэ суруйтаран киирбитим уонна балтараа чаас кэпсэтэн тахсыбытым. Онно сайыҥҥы оҕо сынньалаҥын тэрийиигэ 186 мөл. солкуобайдаах дуогабар баттаспыппыт. Маны тэҥэ 66 мөл. солкуобайга Ленскэйгэ оскуолалары уонна училищены чөлүгэр түһэриигэ үбүлээһин кэпсэтиллибитэ. Ол эрээри бу көрсүһүүттэн мин дуогабардары ситиспиппиттэн киэн туттубакка, атын билиини ылан тахсыбыппыттан астынабын. Кэпсэтиибит түмүгэр Валентина Ивановна, атаара тахсан иһэн, сиэркилэ иннигэр оҥостубута уонна: “Эр дьон туораппаттарыгар, дьахтар хаһан баҕарар 100% үчүгэй көстүүлээх буолуохтаах”, -- диэн эппитэ. Мин онно олус соһуйбутум. Мин санаабар, дьахтар өйө сытыы, билиитэ киэҥ буоллаҕына, ким даҕаны сатаан үтүрүйбэт дии саныырым. Бэйэм 50 сааспыттан аан маҥнайгыбын макияжтаммытым, ол иннинэ наадата суох дьарык дии саныырым. Онон 99% өй-билии баарын сэргэ, 1% бэйэ көстүүтүн кэрэтин тута сылдьыахтааххыт.

Айыы киһитэ аһыныгас

-- Дьоҥҥо туһалаах буолуҥ. Мать Терезаны бары билэҕит. Кини хамнас аахсыбакка, олоҕун ыарыһах оҕолору быыһыырга толук уурбута.

Мин кыаҕым баарынан көмөҕө наадыйааччылары өйүүбүн. Холобур, Дьокуускай куоракка баһаарга баайдарын-дуолларын былдьаппыт 3 тыһыынчаттан тахса киһи баар. Кинилэргэ көмөлөһөбүн.

Быйыл бары турунан, Дьааҥы улууһугар көмө оҥордубут. Билигин анал байыаннай эпэрээссийэҕэ бааһырбыт саллааттарбытын атын, үчүгэй хааччыллыылаах госпиталларга көһөрүүнү тэрийэбит. Холобур, Бурденко аатынан байыаннай госпитальга эмтэниини туруорсабыт. Бу уолаттарбыт ытык иэстэрин толоро сылдьан эчэйбиттэрин өйдөөн туран, көмө буолуохтаахпыт.

Анал бириэмийэлэри кыайан, уопсастыбаҕа көмө оҥоробун. Холобур, икки сыл устата уопсайа 2 мөл. 600 тыһыынча суумалаах көмөнөн 5 спортивнай былаһааккаҕа искусственнай покрытиены оҥорторбутум.  Бу көмөбүттэн бэйэм дуоһуйабын, санааҕа астык.

Түмүккэ этиэм этэ, хас биирдии киһи тулалыыр дьонугар чиэһинэйдик, иллээхтик, бэйэ-бэйэҕэ убаастабыллаахтык сыһыаннастаҕына, киһи киһитэ буолан тахсар. Көмөлөөх, эппиэтинэстээх, идэҕитигэр киэҥ билиилээх буоллаххытына – бэйэҕэ сыанаҕыт биллэ улаатан, дьон ытыктыыр, убаастыыр дьоно буолуоххут. Хас биирдии гражданин суруллубатах быраабылалары, сокуоннары тутуһан, уопсастыбаҕа туһалаах буола туруҥ.