Экология

2025 сыл ИЭЙИЭХСИТ ИЙЭ ХОТУН СЫЛА

ТОХСУННЬУ ЫЙ – ТАҤХА ХААН ЫЙА

Тохсунньу ыйы - от ыйа батыһар

Кэлэр 2025 сыл билгэтэ:

Бу кэлбит сыл сахаларга Иэйэхсит  сыла буолар. Саха билиҥҥи халандаарынан, ааһан эрэр сыл Айыыһыт  сыла эбит буоллаҕына, быйылгыбыт – Иэйэхсит  сылынан биллэр.

Иэйэхсит — дьахтар таҥарата, кини аһаҕас майгылаах, эйэҕэс, амарах, өл.

Иэйэхсит ыам ыйыгар кэлэр. Кэллэҕинэ от-мас көҕөрөр, ас-үөл дэлэйэр. Сайын саҕаланар. Иэйэхсит хотун түһэр. Кини сылаас тыына буорга, ууга, салгыҥҥа иҥэр.

Иэйэхсит киһи-сүөһү үөскүүрүн, сайдарын араҥаччылыыр, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүөнү, кэрэни саныыр, кут-сүр чөл буолуутун түстүүр. Иэйэхситтэн кэлбит оҕо өҥ буолар.

Сүөсүһүт — иэйэхсит биэрэр дьоҕура. Сүөсүһүт киһи илиитэ сымнаҕас, кини көрөр-харайар сүөһүлэрэ төлөһүйэллэр, төрүөхтээх буолаллар, үксүн элбэх оҕолоох.

Булчут эмиэ Иэйэхситтэн сибээстээх. Баай Байанай — Иэйэхсит инитэ. Булчут итиини-тымныыны тулуйар, ыарахаттартан иҥнибэт, айылҕаны олус дириҥник өйдүүр, уоту ытыктыыр, булугас-талыгас, мындыр, омуннаах, остуоруйаны истэрин таптыыр, кэһиилэнэрин сөбулүүр.

Үүннэрээччи (оҕуруот аһын, бурдугу о.д.а. үүннэрээччи, агроном) иэйэхситтэн дьоҕуру ылар. Үүннэрээччи атаҕа үктэммит сирэ быйаҥнаах буолар.

Тохсунньу ый тутула:

Бу ыйы былыр бүтэй кэм дииллэрэ. Хотугу сахалар хараҥа ый диэн ааттыыллар. Тохсунньу ый түүнэ уһун, күнүһэ кылгас. Аан-даам тымныы түһэр. Хараҥа бүрүүкүүр. Дьон хараҥа оройугар, дьыл быыһыгар бит-билгэ көбөр диэн итэҕэйэл-лэр. Онон таҥхаланыы диэн үөскээбит. Тохсунньу ыйга сааһы уонна сайыны билгэлииллэр. Бу ыйы от ыйа батыһар. Тымныйдаҕына — сайына сөрүүн, сылый-даҕына – сайына куйаас. Тибии түстэҕинэ, от ыйыгар сөрүүн буолар. Элбэхтик кыраһалаатаҕына, өҥ сайыны күүтэллэр. Тохсунньуга тымныы хам тутар, сэтэриир. Ити эрээри, хонон турдах ахсын халлаан сылыйан эрэрэ, күн уһаан иһэрэ биллэр буолар.Тибии типтэҕинэ, от ыйыгар улаханнык сөрүүтүйэн ылар, кыраһа элбэхтик түстэҕинэ өҥдьылы күүтэллэр.Ый 9 күнүгэр ый уонна үргэл алтыһыыта буолар. Күн уһаан иһэр. Тыал диэн улахан суох. Тымныы хам тутар. Өссө сэтэрэр курдук буолар.Тохсунньу ортотун диэки тоҥсоҕой маһы тоҥсуйан торулутар. Итини тоҥсоҕой «тымныыны кэрдэр быһыыта» дииллэр. Букэмҥэ аам-даам тымныы турар. Ол эрээри халлаан сылыйан эрэрэ син биллэр. Күн кыра-кыралаан уһаан иһэр.

Тохсунньу ый билгэтэ:

Тохсунньу ый 7 күнэ – Ороһуоспа. Ороһуоспа тымныыта түһэр. Бу күн былытырдаҕына, сис былыт тохсунньу 14-гэр диэри туруоҕа, былытырбатаҕына – тымныы сэтэриир. Бу күн сылыйдаҕына – сааһа тымныы, хаардаатаҕына – сайына өҥсүйэр. Киэһэтин халлааҥҥа сулус аҕыйах буоллаҕына – отон аанньа үүммэт.

Тохсунньу ый 9 күнэ - ый уонна үргэл алтыһыыта буолар. Былыргы сахалар ый үргэли кытта алтыһыытын кэтээн көрөөччүлэр. Үчүгэй дьыл буоларыгар алтынньы 14, сэтинньи 12, ах-сынньы 11, тохсунньу 9, олунньу 7, кулун тутар 4, ыам ыйын 1 күннэригэр алтыһар. Оттон кураан дьыл кэлэригэр хойутаан алтыһар.

Тохсунньу ый 12 күнэ – сүллүүкүттэр тахсаллар. Маҥнай хамначчыттара тахсан, абааһыта суох өтөхсүйбүт дьиэлэри оттон ититэллэр.

Тохсунньу ый 14 күнэ – Баһылайап (Эргэ саҥа сыл). Бу күн ханнык кэмҥэ былытырбытынан дьаҥ-дьаһах хаһан буоларын быһаараллар.

Тохсунньу ый 19 күнэ – Кириһиэнньэ. Кириһиэнньэ тымныыта түһэр. Бу күн күннээх уонна тымныы буоллаҕына – сайына кураан. Сарсыарда сүллүүкүттэр төттөрү киирэллэр диэн, ыаллар эрдэ туран сүөһү уулатар ойбоннорун тэһэн, сүүрдээн кэбиһэллэрэ.

Тохсунньу ый 20 күнэ – былыр таҥара күлүгүн сууйаллара уонна сибэтиэй уутунан дьиэлэрин, хотоннорун, сүөһүлэрин ыраастыыллара, арчылыыллара.

Тохсунньу ый 31 күнэ 31 – Бастакы Охонооһойоп. Эһэ арҕаҕар сытан, иккис өттүгэр эргийэр, ытыһын биирдэ саланар. Дьыл оҕуһун муоһа мулуруйэр.
Саҥа дьыл күн тохсунньу ый 1 күнүгэр – 10 мүнүүтэ уһуур.

Ороһооспо күн тохсунньу ый 7 күнүгэр – 30 мүнүүтэ уһуур.Кириһиэнньэ күн тохсунньу ый 19 күнүгэр – 1ч17 мүнүүтэ уһуур.Бастакы Охонооһойоп күн тохсунньу ый 31 күнүгэр – 2ч19 мүнүүтэ уһуур.

Ааспыт ахсынньы ыйбыт кыһын кэлбитин ахсынньы ый 12, 21, 29 күннэригэр аам-даам тымныытынан биллэрэн баран сис былыт кэлэн сабардаан хаһан да кэлбэтэх сылаас ахсынньы буолан ааста да Ахсынньы ый 29,30,31, тохсунньу ый 1,2, күннэригэр Илин Эҥэр тымныйан ылыа -40С-45С онтон сылын аайы кэлэр сис былыт кэлиэ. Дьэ бу кыһыммыт сүрүн сылыйыыта туохха олоҕурда, эрдэ эппитим курдук 33 сылга биирдэ кэлэр Атлантическай акыйаантан тахсыбыт Атлантическай циклон (Сис былыт) бүтүн Европаны, Азияны уҥуордаан уһук Саха Сиригэр онтон салгыы Магадаанынан, Чукуотканы хабан улахан сылыйыылар буола тураллар.Ааспыт сыллары анаарар буоллахха 1991 сыллаахха маннык сылаас ахсынньы кэлэн ааспыт эбит, онтон салгыы тохсунньу ыйбыт эмиэ сымнаҕас ый буолсу. Олунньу ыйбыт кылгас кэмҥэ ордук Илин Эҥэр улуустарга ОроһОоспо кэнниттэн нэдиэлэ курдук тымныйан ылыа   -40С-45С онон бүтүө , олунньу ыйбыт эмиэ сылаас буолсу

Декада диэн ый 10 хонук ааҕыллар:

I Декада- ый 1-10 күннэрэ

II Декада- ый 10-20 күннэрэ

III Декада- ый 20-30 күннэрэ

ИЛИН ЭҤЭР УЛУУСТАР:

Тохсунньу ый Илин эҥэр улуустарга урукку сылларга тэҥнээтэххэ быйыл балай да бсылаас буолара сабаҕаланар, Бу ыйга хаара олох суох  буолсу.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэхх сымнаһыар  күнүс -38С кыраадыс тымныы, түүнүн -45С хаара олох суох. II Декада  кыра сөҥүүлээх буолсу күнүс -39С кыраадыс тымныы, түүнүн  -44С кыраадыс тымныы.

III Декада хаара олох суох буолсу көннөрү тымныйыыһык. Күнүс-35С кыраадыс тымныы, түүн  -40С  кыраадыс тымныы буолсу.

КИИН УЛУУСТАР:

Тохсунньу ый киин үгүс улуустарга урукку сылларга тэҥнээтэххэ балай да сымнаҕас буолара сабаҕаланар, Хаара олох да ханан да суох буолсу.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэхх сымнаһыар  күнүс-38С кыраадыс тымныы, түүнүн -42С тымныы. II Декада сөҥүүтэ суох буолсу күнүс -36С кыраадыс тымныы, түүнүн  -40С кыраадыс тымныы.

III Декада хаара олох суох буолсу көннөрү тымныйыыһык. Күнүс-34С кыраадыс тымныы, түүн  -37С кыраадыс тымныы буолсу.

БҮЛҮҮ БӨЛӨХ УЛУУСТАР

Бүлүү эҥэр улуустарга былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ балай да сылаас буолсу, дьэ уонна II-III декадаларга кыра хаардаах буолсу.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэхх сылаас  күнүс -35С кыраадыс тымныы, түүнүн -39С бу декадаҕа кыра хаардаах. II Декада көннөрү хаардаах буолсу күнүс -34С кыраадыс тымныы, түүнүн  -39С  кыраадыс тымныы.III Декада кыра соҕус хаардаах буолсу ол гынан былыттаах буолан улахан тымныылар түһүө суохтар. Күнүс-31С кыраадыс тымныы, түүн  -35С  кыраадыс тымныы буолсу.

ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ:

Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга бары улуустардааҕар бу тохсунньу ыйга III декадаҕа кыра хаардаах буолсу.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэхх сылаас  күнүс -25С кыраадыс тымныы, түүнүн -30С тымныы. II Декада кыра хаардаах буолсу күнүс -30С кыраадыс тымныы, түүнүн  -35С кыраадыс тымныы. III Декада кыра хаардаах уонна сылаас буолсу. Күнүс-20С-24С кыраадыс тымныы, түүн  -28С кыраадыс тымныы буолсу.

ӨЙМӨКӨӨН УЛУУҺА:

Өймөкөөн Сахабыт сирин саамай тымныы улууһунан биллэр, ол гынан урукку сыллар кытта тэҥнээн көрдөххө быйылгы ахсынньы сылааһынан аатырда Тохсунньу да ыйбыт улахан сымнаһыар буолсу. Хаар олох суох. Бу ый I Декадата күнүс -45С кыраадыс тымныы, түүн -48С тымныы. II Декада күнүһүн -46С кыраадыс тымныы, түүнүн -49С кыраадыс тымныы. III Декадаҕа.Күнүһүн -42С кыраадыс тымныы, түүн -46С кыраадыс тымныы.

ҮӨҺЭЭ ДЬААҤЫ УЛУУҺА:

Верхоянскай Сахабыт сирин биир эмиэ саамай тымныы улууһунан биллэр, бу ааспыт ахсынньыга Сахабыт сиригэр саамай тымныы улууһунан буолла.Бу ыйбыт атын улуустардааҕар тымныы буолсу. Бу ый I Декадата күнүс -45С кыраадыс тымныы, түүнүн -49С тымныы. II Декада балай да тымныы буолсу күнүһүн -44С- кыраадыс тымныы, түүнүн -48С кыраадыс тымныы. III Декадаҕа.Күнүһүн -42С кыраадыс тымныы, түүн -46С кыраадыс тымныйыыһык.

АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, АЛЛАРАА-ХАЛЫМА, АЛАҺЫАЙ УЛУУСТАРА:

Халыма-Индигиир эҥэр улуустарга,бу тохсунньу ыйга бастакы уонна  иккис декадаларга олох хаара буолсу. Бу ый I Декадата күнүс -39С кыраадыс тымныы, түүн -40С тымныы. II Декада хаара суох буолсу, көннөрү тымныы буолсу күнүһүн -43С кыраадыс тымныы, түүнүн -44С кыраадыс тымныы. III Декадаҕа Күнүһүн -40С кыраадыс тымныы, түүн -43С кыраадыс тымныы.

АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИ:

Аартыка эҥэр улуустарга тохсунньу ый урукку сылларга тэҥнээтэххэ арыый да сылаас буолсу .

Бу ый I Декадата күнүс -30С кыраадыс тымныы, түүн -33С тымныы. II Декада хаара суох буолсу, көннөрү тымныы буолсу күнүһүн -27С кыраадыс тымныы, түүнүн -31С кыраадыс тымныы. III Декадаҕа Күнүһүн -27С кыраадыс тымныы, түүн -30С  кыраадыс тымныы.

 ТУСКУЛ

Хаартыска: yakutia.mk.ru