Общество

Кэпсэтэр киһим эспэдииссийэ кыттыылааҕа, эдэр чинчийээччи, Москватааҕы тыл институтун үлэһитэ, Тааттаттан тардыылаах Ульяна Легусина.

— Ульяна, бэйэҥ тускунан кылгастык сырдат эрэ. «Кимтэн киинээххин, хантан хааннааххын» диэн саха киһитин сиэринэн кэпсэтиибитин саҕалыах.

— Төрөөбүт тылым оҕо сааһым ааспыт Тааттатыгар аҕалла.  Аҕам Николай Васильевич Легусин Таатта Чөркөөҕүттэн төрүттээх, ийэм Елизавета Сергеевна Колесова – Усуйаанаттан. Иккиэн учуутал идэлээхтэр, билигин Москваҕа бааллар. Бырааттаахпын, балтылаахпын. Бэйэм  СГУ филологическай факультетын бүтэрбитим. Идэбинэн нуучча тылын уонна литературатын учууталабын. Москваҕа түүр тылыгар аспирантураҕа үөрэммитим. Диссертациям  аата “Долгие гласные на материале памятников  письменности XIX века”.  Бу научнай үлэбэр бастакы миссионерскай тылбаастары (Иванглие от Матвея) хайдах тылбаастаабыттарын үөрэтэбин. Билим  суолунан  эрдээхтик айаммын саҕалаатым. Дэбигис үлэ буолбатах, дьаныардаахтык үлэлээтэххэ,  үөрэттэххэ кыаллар, ситиһиллэр. Онон инники сылларга элбэҕи ааҕыахпын, хасыһыахпын наада.

— Тааттааҕа туох сыаллаах үлэлии кэллигит?

— Төрөөбүт тылбытынан саҥабытын электроннай картаҕа киллэрэр сыаллаахпыт. Арассыыйа Наукаларын Академиятын  тылга  институтуттан   иккиэ, Дьокуускайтан  ХИФУ исписэлиистэрин кытта тохсуо буолан кэллибит.  Үс күн үлэлиир былааннаахпыт. Салайааччым Анна Владимировна Дыбо, урал-алтай тыллар салааларын  сэбиэдиссэйэ,  РАН чилиэн-корреспондена. ХИФУ чинчийээччилэрэ туспа Грант бырайыагынан үлэлии кэллилэр. Бырайыактарбыт сүрүнэ-тыл, ол эрээри уратылаһаллар.  Биһиги бырайыакпыт “Электронный словарь диалектов  тюрских языков России” диэн ааттаах. Арассыыйа Бырабыытылыстыбатын Гранын  ылбыппыт. Бу Грант хас да сыллаах.  Кэллиэгэлэрбит бырайыактара  “Лингвис­тическая экология Арктики” диэн. Кинилэр социолингвистическай ыйытыктарынан, биһиги диалект хайысхатынан үлэлиибит. Диалект - биир сиргэ олорор дьон тылларын саҥарар араастаһыыта. Холобура, биир тылы илин, киин, хоту улуустар атын-атыннык саҥарар уратыбыт. Түүр тыллаах аймахтыы норуоттар саҥаларынан электроннай тылдьыт оҥоробут.  Эдуард Пекарскай Таатта Дьиэрэҥнээҕэр олорон, Димитриан Попов, Мария Андросова-Ионова, Григорий Оросин, Сэмэн Новгородов уо.д.а көмөлөрүнэн саха бастакы тылдьытын оҥорбутун курдук, электроннай тылдьыкка таатталары киллэрээри, анаан-минээн кэллибит.  Түүр тыллаах уруулуу норуоттарга эмиэ айанныахпыт. Айаммыт ороскуота бырайыак үбүттэн төлөнөр. Бу кэлиибитигэр ХИФУ-лар биир халыыптаах пуормаларын кэттибит. Биир санаалаах эдэр дьон мустан, үлэлииргэ, айанныырга чэпчэки.

— Үлэ хаамыыта, толоруллуута, ситиһиитэ барыта салайааччыттан тутулуктаах.  Салайааччыҥ Анна Владимировна Дыбону билиһиннэр эрэ.

— Анна Владимировна - түүр тылын учуонайа, филология наукатын доктора, РАН чилиэн-корреспондена, урал-алтай тылларын салаатын сэбиэдиссэйэ, МГУ  историческай факультетын  этнология кафедратын профессора.

Ону таһынан Илиҥҥи институт уонна античнай экономика үрдүкү оскуолатын, РГТУ Илиҥҥи культуралар профессордара, эксперт. Олоҕун тыл билимин сайдыытыгар анаабыт киһи. Дириҥ билиилээх, тыл үөрэҕин баһылаабыт учуонай буолар. Саха лингвист- учуонайа Семен Новгородов сүүрбэ омук тылын билэрэ, ол курдук Анна Владимировна эмиэ элбэх омук тылын баһылыыр. Кэпсэтиигэ олус судургу. Үлэтигэр олус бэриниилээх исписэлиис. Быыстапка аһыллыытын кэнниттэн, саастаах дьон кэпсээнин бэйэтэ устубута.  Иис маастара  Мария Николаевна Басованы, төрүт култуураны тарҕатааччы, улуус кыраайы үөрэтээччитэ, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Зоя Лукинична Ючюгяеваны кытта  тыллар суолталарын туһунан оллоонноон олорон кэпсэттэ, кинилэр олохторун кэпсээнин уһулла.  Анна Владимировна  Саха Сиригэр кэлэ сылдьыбыта. Тыа сиригэр бастакы кэлиитэ. Тааттаҕа сылдьыбытыттан олус астынна. Быыстапка аһыллыытыгар боҕуруоскай, үөрэ отторунан ыраастаныы сиэрин-туомун оҥорбуттарын сэҥээрдэ.  Таатта улууһун баһылыга Михаил Михайлович Соров  Анна Васильевнаҕа,  тумус туттар киһибит, духуобунай лиидэрбит, ойууһут, уус Борис Федорович Неустроев- Мандар Уус саҥа кинигэтин бэлэх ууммутуттан олус долгуйбута, үөрбүтэ. Кини: “Таатта- төрүт  култуура, тыл, духуобунас киинэ. Тыл уонна норуот култуурата норуот баайа буолар. Биир эмит норуот тыла, култууратын сүтүүтэ-бу хас биирдии киһи сүтүгэ, дьадьайыыта. Итинник сүтүгү таһаарбат инниттэн хас биирдиибит үлэлэһиэхтээх. Төрөөбүт тылын таптыахтаах, ытыктыахтаах. Айылҕаны харыстыыр экологтар курдук, биһиги, тыл экологтара, тылы уонна култуураны сүтэрбэт туһугар үлэлиибит. Биһиги сыалбыт – “тыыннаах” тылы  хомуйуу, аныгы кэмҥэ саха тылын туругун,  оройуоннааһын  сабыдыалын билии. Электроннай карталарга төрөөбүт тылбытынан саҥарарбытын киллэриэхтээхпит. Ким баҕарар картаны баттаан, ханнык дойду  дьоно хайдах саҥаралларын  истиэхтэрин сөп. Онон бу бастакы эспэдииссийэ улахан суолталаах. Манна социолингвистика, психолингвистика, этнология уонна ханыылыы наукалар ньымалара туһаныллыахтара. Улахан болҕомто Аартыка олохтоохторун  сүтэн эрэ тылларыгар, култуураларыгар ууруллан,  турбут кыһалҕаны туоратарга үлэ ыытыллыахтаах”, - диэн үлэбит сүнньүн быыстапка аһыллыытыгар билиһиннэрбитэ. Бу хайысхаларынан үлэ бардаҕына эрэ, тылбытын быыһыыбыт.  Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев саха тылын уруоктарын чааһын элбэтэргэ уураах таһаарбытын, ис сүрэхпиттэн биһириибин.

– Бу бырайыаккыт  ис тутулун, сыалын  ааҕааччыларга билиһиннэр, сырдат  эрэ.

— Аан дойду үрдүнэн икки атахтаах тыл эрэ нөҥүө  саҥарар, кэпсэтэр. Урукку кэмнэргэ саха фольклорун, тылын, үгэстэрин чинчийбит улуу убайдарбыт  Платон Алексеевич Ойуунускай, Алексей Елисеевич Кулаковскай, фольклорист, кыраайы үөрэтээччи Сэһэн Боло, бастакы букубаар ааптара, лингвист-учуонай Сэмэн Новгородов уо.д.а. истибиттэрин, чинчийбиттэрин  сурукка тиһэн хаалларбыт буоллахтарына, билиҥҥи  балысханнык сайдыбыт кэм дьоно куйаар ситимигэр бу үөрэппит матырыйааллары уган үйэтитэбит, харайабыт. Бүгүн кэпсэппит Таатта олохтоохторун уһатыылаах аһаҕас дорҕоонунан саҥарбыт саҥалара компьютерга киирэн, анал бырагыраамаҕа угуллуоҕа. Кинилэр ааттара, саастара барыта ыйыллыаҕа.  Кэнэҕэскитин оҕолоро, сиэннэрэ истиэхтэрэ турдаҕа. 

- Бу үлэлии сылдьар быра­йыаккар тус бэйэҥ туох үлэни ыыттыҥ, тугу ситистиҥ?

— Бырайыакпыт үлэлээбитэ иккис сыла. Бастакы сыл Хакассияҕа сылдьыбыттара. Ол бириэмэҕэ мин дойдубар  үлэлээбитим. Социальнай дьиэҕэ олорор кырдьаҕастары уонна доруобуйаларын чөлүгэр түһэрэр кииҥҥэ эмтэнээччилэри  кытта кэпсэтэргэ санаммытым. Тоҕо диэтэргин, онно өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан кэлэн олороллор, эмтэнэллэр уонна бириэмэлээхтэр, ханна да ыксаабаттар. Биир киһини кылгаабыта чаас аҥара устабын. Нууччалыы тылы ыйытабын, ол тыл сахалыы тылбааһын этэллэр. Тылы туттуулара сүрүннээн биир эрээри, түөлбэ тыла иһиллэн ааһар. Үксүгэр  судургу тыллары тутталлар эбит.  Диктофон нөҥүө үлэлиибит. Эрдэ тыллары суруйан бэлэмниибин. Аһаҕас, аһаҕас уһатыылаах тыллары сыымайдаан суруйабын. Оччотугар үлэлииргэ чэпчэки. Биир тылы үстэ этэллэр, аргыыйдык, түргэнник субуруппакка эрэ. Онтон ыраастаан компьютерга быраҕыллар. Сыыйа туһааннаах бырагыраамаҕа киирэр.

— Бүгүн  быыстапкаҕа саха дьахтарын уран тарбахтарынан дьэрэкээн оһуору түһэрэн тикпит таҥастарын, киэргэллэрин көрдүҥ. Тыл уонна таҥас туох ситимнээхтэрий?

— Омук төһөнөн былыргы төрүттээх тыллаах буоллаҕына, таҥаһа, киэргэлэ ураты буолар. Тыл институтугар омуктар кэтэр  таҥастарын үөрэтэр салаа эмиэ баар. Анаан үөрэтэллэр, чинчийэллэр. Ханнык омук ханнык өҥү, оһуору туттарын чинчийэллэр. Бэйэм сахам таҥаһын кэтэрбин сөбүлүүбүн. Атын омуктарга тэҥнээтэххэ, саха таҥаһа олус сиэдэрэй, тигиитэ уустук, оһуора-мандара элбэх. Тыл курдук омук таҥнар таҥаһа сүппэтин туһугар үлэлиир учуонайдар эмиэ бааллар.  Төрүт ииһи сүтэрбэт мөккүөргэ сылдьааччылар элбэхтэр. Бүгүн “Таатта улууһун норуотун маастара”  бочуоттаах ааттары ылбыт ытык-мааны дьоммут  саха дьахтарын дьоҕурун, сатабылын, кыаҕын толору көрдөрдүлэр. Иискэ хас биирдии оһуор суолталаах, туспа кэпсээннээх, сэһэннээх. Саха таҥаһын кэтэҥҥин ыһыахха бараҕын, ыһыах барыта тыл, үгэс эргийэр киинэ. Алгыс, оһуохай, тойук, чабырҕах, үгэ, ырыа, хоһоон ааҕыытын түһүлгэлэрэ, хапсаҕай, тустуу, ыстаҥа, ат сүүрдүүтүн хаһыыта-ыһыыта –  бу барыта төрөөбүт тылбыт умнуллубат биһигэ. Ааспыт ыйга Москваҕа ыытыллыбыт “Уникальная Арассыыйа” уус-уран промышленнай быыстапкаҕа кыттыыны ылбыт биир дойдулаахтарбын көрсүбүтүм. Сахам киһитэ оҥорбут быһаҕа, хомуһа, тикпит таҥаһа, ситиитэ, кыспыт чорооно, туой иһитэ -ураты кэрэ, дьикти.

— Киҥкиниир  Москва куорат  эдэр киһи үлэлииригэр хайдаҕый? Москваҕа хас сыллаахха, туох сыаллаах барбыккыный?

— Москваҕа 2010 сыллаахха барбытым, түөрт сыл буолан баран аспирантураҕа үөрэнэ киирбитим. Аспирантураны 2017 сыллаахха бүтэрбитим. Билигин тыл институтугар алын научнай сотруднигынан үлэлиибин. Үлэбин ис-испиттэн сөбүлүүбүн. Киһи тартаран үлэлиир. Дойдубут киин куоратыгар олорон үлэлиирбинэн киэн туттабын. Сайдыылаах сиргэ олорорго, үлэлииргэ табыгастаах. Сайдыы киһиэхэ дьайара күүстээх. Элбэх омугу кытта  алтыһыыҥ да киһи сайдарыгар сабыдыаллыыр. Хас биирдии омук бэйэтин тылын, үгэһин илдьэ сылдьар буоллаҕа. Институт үлэһиттэрэ бары тыл тыыннаах хааларын туһугар үлэлии-хамсыы сылдьар дьоммут. Норуот туһугар. Эн саха буол, нуучча буол, хакаас буол.  Москваҕа олорор дьиэлээхпин, ол иһин үлэлиирбэр харгыстары көрсүбэппин.

— Сахаҥ тылын дириҥэтэн үөрэтэ сылдьар киһи быһыытынан, тылбыт уруулуу омуктартан  хайдах иһиллэрий дии саныыгын?

— Сахам тыла олус кэрэтик иһиллэр. Кини баай устуоруйалаах, дириҥ силистээх. Биир тыл араас өйдөбүлү, суолтаны, киэҥ ис хоһоонноох кэпсэтиини, ырытыыны үөскэтиэн сөп. Хас биирдии тыл бэйэтэ туспатык иһиллэр, саҥарыллар, суруллар дьиктилээх. Биир да тыл сүтүүтэ улахан охсуулаах. Ол иһин хас биирдии тыл иһин охсуһуохтаахпыт, үлэлиэхтээхпит.  Маннык улахан бырайыакка үлэлии сылдьарбытта астынабын.

— «Тоҕо төрөөбүт тылбын дириҥэтэн үөрэтэбин?» диэн бэйэҕэр ыйытык туруораҕыҥ дуу?

— Аҕам уус-уран тыл биһигэр Тааттаҕа төрөөбүт, саха тылын уонна литературатын учуутала идэлээх буолан, мин тылга сыһыаным, сүгүрүйүүм төрөөбүт сахам тылын бараммат баайын үөрэтэрбэр олук уурбута буолуо дии саныыбын. Аҕам төрүттэрэ ис-истэриттэн  сахалыы тыыннаах, куттаах, элбэх кэпсээннээх дьон. Эһэм Василий Николаевич Лягушин Чөркөөххө Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Дьаһаллаах, кэпсэтиилээх киһи киһитэ этэ. Аҕам кинини батан оскуоланы салайан, дириэктэринэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Эн туох идэлээх буоларын хааҥҥынан бэриллэр диэн этиигэ сөбүлэһэбин. Сорох кырдьаҕастар оҕо улаатан туох, хайдах киһи буоларын быһаараллара эмиэ баар буолар.

— Аспирантураҕа эйигин кытта биир эмэ саха  ыччата үөрэммитэ дуо?

— Аспирантураҕа үөрэнэр кэммэр саха суоҕа, институкка да соҕотохпун. Хаанынан аймаҕым саха үөрэнэрэ буоллар диэн баҕалаахпын.

— Кырдьаҕас Чөркөөх оскуолатыгар үөрэммит кэмҥин сырдат эрэ.

— Саха саарыннарын көччөх гынан көтүппүт Чөркөөх – өбүгэм ытык сирэ буолар. Ахтар, саныыр оҕо сааһым сайына  Чөркөөххө ааһара. Онус кылааска үөрэммитим. Киэҥ билиилээх, сатабыллаах учууталларга үөрэммит дьоллоохпун. Кылааспытын  хаан-уруу эдьиийим  Светлана Ананьевна Петрова   салайбыта, онтон саха тылын уруогар Алексей Петрович Саввин үөрэппитэ. Бэйэтэ айар куттаах буолан, тылга сыһыана, үөрэтиитэ  ураты этэ. Бииргэ үөрэммиттэр сибээспитин быспаппыт, күннэтэ билсэ олоробут. Бииргэ үөрэммит  оҕолорум  Наташа Аввакумова, Тарас Жегусов, Федя Собакин, Дима Эльберяков, Гоша Решетников, Лена Вырдылина, Лена Прохорова, Дуня Элякова, бары идэ ылан, үлэлии-хамсыы, ыал ийэлэрэ, аҕалара буолан этэҥҥэ олороллоруттан үөрэбин.

Киһи олоҕун бэйэтэ салайар. Олорорго, үлэлииргэ инники былааннардаах, баҕа санаалаах  буолар. Инники былааҥҥын билиһиннэр.

Олохпун тылы үөрэтиигэ аныыр санаалаахпын. Тыл саҥарарга, суруйарга эрэ анамматах, үйэттэн үйэҕэ тыл  үөрэтиллиэхтээх, чинчиллиэхтээх. Кэм кэрдии тылы уларытар, ардыгар сымсатар. Ону олох хаамыытынан, сайдыытынан куйаар ситиминэн саҥанан үйэтийиэхтээх. Умнууга хаалбыт тыллар сөргүтүллэн, тиллэн  иһэллэрэ буоллар, тылбыт умнуллубат дьылҕаланыа этэ. Тыл эрэ баар буоллаҕына норуот баар. Тылбытын норуоппут култуурата, үгэһэ тутар. Үлэбитинэн анал бырайыактарга кыттыһан, идэбитигэр сонун сүүрээннэри киллэрэбит. Ол иһин өссө умсугутуулаах.

Тыл билимин үлэһитигэр, биир дойдулаахпар Ульяна Легусинаҕа  айымньылаах үлэни баҕарабын. Саха буоларгынан киэн тутун, төрөөбүт тылын тыынын уһатарга туох баар кыаххын анаа. Саха тылын баайын, уранын курдук, олоҕун устуоруйанан баай, кэрэхсэбиллээх буоллун, ыччатыҥ бэйэҥ курдук ийэ тылынан саҥардын диэн алгыс тылбын аныыбын. 

Эспэдииссийэ чилиэннэрэ Таатта улууһун киинигэр Ытык Күөлгэ, Дьохсоҕоҥҥо, Чөркөөххө, Кыйыга –   барыта 150 киһини хабан, тыл бырайыагар  үлэлэттилэр. Онон кинилэр да, олохтоохтор да астынныбыт.  Чинчийэр бөлөх П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай мусуойга (сал. Михаил Геннадиевич Аржаков) уонна улуус кыраайы үөрэтэр мусуойугар  (сал. Маргарита Арисовна Попова) экскурсияҕа сырыттылар,  асчыт, саламаат маастара Мария Егоровна Бондарева арыылаах саламаатын, бастыҥ кымысчыт Розалия Егоровна Терякова иҥиирдээх кымыһы билиһиннэрэр маастар-кылаастарын көрдүлэр, саха төрүт аһын амсайдылар, онтон “Алгыс” саха балаҕаныгар (сал. Карл Иванович Христофоров) “Удьурҕай”  олоҥхо бөлөҕүн (сал. Раиса Семеновна Маркова) толоруутугар олоҥхо иһиттилэр, алгыс сиэрин-туомун билистилэр.

Эспэдииссийэ чилиэннэрэ салгыы Дьокуускайга үлэлиэхтэрэБу курдук сахабыт тыла, бэйэбит саҥабытынан куйаар ситимиттэн иһиллэн, үйэлэргэ суруллан, өлбөт үөстэннин, симэлийбэтин.  Маннык кэрэхсэбиллээх бырайыактар норуоттар тыллара сүппэтин туһугар айылла турдуннар, үөртүннэр.

Вера Канаева,

Таатта. Ытык Күөл