Общество

Болҕомто тоҕо күүһүрдэ?  

 Судаарыстыбаннай Дуума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы, экэниэмикэ наукатын дуоктара, профессор Федот Тумусов кэпсэтиини саҕалыырыгар Арассыыйа Федерациятыгар биология өттүнэн куттал суох буолуута 2020 сыллаахха ахсынньы 30 күнүгэр ылыллыбыт 492-с №-дээх федеральнай сокуонунан, итиэннэ Бэрэсидьиэн 2019 сыл кулун тутар 11 күнүгэр таһаарбыт 97-с №-дээх «Химия уонна биология өттүнэн куттал суох буолуутун эйгэтин хааччыйыыга Арассыыйа Федерациятын 2025 сылга диэри судаарыстыбаннай бэлиитикэтин төрүтүн уонна кэлэр кэскилин туһунан» ыйааҕынан сүрүннэрэрин эттэ.

– Бу төгүрүк остуол бары ытыктыыр киһибит, профессор Никита Соломоновы кытары сэһэргэһииттэн төрүөттэнэн тэрилиннэ. Чахчыта даҕаны, биология өттүнэн куттал суох буолуута билиҥҥи кэм сүрүн кыһалҕата буолла. Аан дойдуга үрдүк бородууксуйаны биэрэр үүнээйи суортарын, сүөһү боруодатын, микробиологическай бырамыысыланнас компоненнарын таһаарар инниттэн урукку өттүгэр айылҕаҕа суох рекомбинантнай геннэри айыы, трансгеннай биитэр генно-модифицированнай организмнары (ГМО) киэҥник тарҕатыы бу кыһалҕаны сытыырҕатан иһэр. Геннэй терапияҕа оҥоһуллубут методология биологическай (вируснай, токсиннай уонна геннэй) сэрии сэбин саҥа көрүҥнэрин оҥорорго туһаныллыан сөп. Биология өттүнэн куттал суох буолуутун сүрүн салаатынан айылҕа штаммаларынан таһаарыллыбыт сыстыганнаах, үөн-көйүүр тарҕатар ыарыылара буолаллар.

Мин эһиги болҕомтоҕутун икки түгэҥҥэ тардыахпын баҕарабын. Аан дойду үрдүнэн 6 мөлүйүөн киһи олоҕун илдьэ барбыт ковид ыарыы лабораторияҕа үөскээбитин туһунан мөккүөр барар. Иккиһинэн, АХШ биолабораториялара Арассыыйа кыраныыссатын аттыгар бааллара биологическай сэрии сэбэ хаһан баҕарар туттуллар кутталлааҕын сэрэтэр. Итинэн биология өттүнэн куттал суох буолуута барыбытыгар сыһыаннааҕын бэлиэтиибин. Килиимэт сылыйыыта, ирбэт тоҥ ириитэ, экосистиэмэ уларыйыыта манна эмиэ эпсэр – ааспыт үйэлэргэ араас сыстыганнаах ыарыылартан өлбүт дьон, сүөһү көмүллүбүт сирдэрэ арыллан, тугу баҕарар таһаарар кутталлара баар. Маны таһынан соҕурууттан сайылыы кэлэр көтөрдөр арааһы аҕалыахтарын эмиэ сөп, – диэтэ Федот Тумусов.

Анал кииннэ тэрийиэххэ     

РАН Саха Сиринээҕи научнай киинин генеральнай дириэктэрэ, тэхэниичэскэй наука дуоктара Михаил Лебедев коронавирус пандемията билигин төһө да хаптайдар, аны куттал суоһаабат дииргэ төрүөт суоҕун, саҥа вирус үөскүө-үөдүйүө суоҕа диэн ким да мэктиэлээбэтин бэлиэтээтэ.      
Биология наукатын дуоктара, профессор Никита Соломонов килиимэт сылыйыытынан сибээстээн, ирбэт тоҥ ириитэ Аартыкаҕа, Саха Сиригэр, Уһук Илиҥҥэ хайдах сабыдыаллыырын ырытта. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр көтөрдөрү кытары кэлсэр зоонознай (киһиэхэ кутталлаах) ыарыы кутталы үөскэтэрин эттэ. Саас ахсын Саха Сиригэр Азияттан, Африкаттан, Соҕуруу Америкаттан, Австралияттан тиийэ кус-хаас арааһа сайылыы, төрүү-ууһуу кэлэллэр. Чинчийии көрдөрбүтүнэн, тылбыйар кынаттаах бииһэ көтөр кириибин 20 штаммын аҕалара быһаарыллыбыт!                     

– Биологическай терроризм куттала улахан. Биологическай сэрии сэбэ өссө 1760-с сыллардаахха туттуллубута, Хотугу Америка колонизатордара сирдэрин-уоттарын былдьыы охсоору, индеецтэргэ уоспаны көбүтэр бактерияларынан сүһүрдүллүбүт суорҕаннары «бэлэхтээбиттэрин» түмүгэр мөлүйүөнүнэн киһи өлбүтэ. Ол умнуллубат уонна хаһан да сэрэҕи сүтэрбэти эрэйэр, – диэтэ профессор.                     

Кини этиитин ситэрэн, ТХНЧИ профессора, ветеринарнай наука дуоктара Михаил Неустроев сүөһүгэ-сылгыга, кыылга-сүөлгэ кутталлаах ыарыылар тустарынан кэпсээтэ. 

– Сальмонеллезтан сылтаан биэттэн төрүөх 25 %-а ылыллыбат, көтөр кириибин куттала ааспат. Табалар вируснай диареяҕа, сылгылар ринопневнонияҕа ыалдьыбыт түбэлтэлэрэ баар. Кэлии көтөрдөртөн үөрэтиллэ илик иерсиниоз (сымыйа сэллик) ыарыы көһүннэ. Аляскаҕа таба прионовай ыарыыта бэлиэтэннэ. Биһиги учуонайдарбыт микотоксикоз утары эми оҥорбуттара олоххо киирэ илик.

Онон, кыылга-сүөлгэ мониторинг ыытыллара, биологическай перепараттары оҥорууну салгыыр наада. Онуоха ТХНЧИ лабораториятын баазатыгар вирусологическай уонна микробиологическай лабораториялардаах микробиотехнология Аартыкатааҕы киинин тэрийэргэ этэбит. Бу – Арассыыйа Федерациятын территориятын биэс гыммыттан биирин ылар, кус-хаас барыта кэлэн сайылыыр, төрүүр-ууһуур дойдутугар, Саха Сиригэр, тыын суолталаах боппуруос, – диэтэ Михаил Неустроев.

Уопсай сокуон суоҕа атахтыыр

Кэпсэтиигэ Москуба учуонайдара видео-сибээһинэн кытыннылар. РАН Судаарыстыбаҕа уонна быраапка институтун дириэктэрэ, юридическай наука дуоктара, профессор Александр Савенков биологическай кутталы күүһүрдэр дьайыылар (көтөр миграцията, саҥа сыстыганнаах ыарыы туруута, үүнээйи, киһи-сүөһү генетикатыгар эксперименнэри ыытыы, саҥа уоҕурдуулары, киһиэхэ-сүөһүгэ да аналлаах эбииликтэри оҥоруу) төһө да чопчу салаа иһинэн быһаарылынналлар, аан дойду таһымынан сүрүннүүр, буруйдааҕы эппиэккэ тардар уопсай сокуон суоҕун бэлиэтээтэ. Ити иһин Арассыыйа нэһилиэнньэ көмүскэлин тэрийиини ураты чорботорун эттэ. 

Аһылык уонна биотехнология федеральнай чинчийэр киинин научнай салайааччы, РАН академига, мэдиссиинэ наукатын дуоктара, профессор Виктор Тутельян аһылык бородууксуйата куттала суох буолуутун хонтуруоллааһын  методическай баазатын, куттал суох буолуутун сыаналааһын ситимин билиһиннэрдэ. Аһылык эйгэтигэр көһүтүллүбэтэх (эмерджентнай) инфекция, мөлтөх хаачыстыбалах, химиялаах, сымыйа бородууксуйа, о.д.а. тахса турар. Онон сымыйа уонна дьиҥнээх, туһалаах уонна буортулаах икки ардын быһаарарга үөрэнэр наада. Чинчийии көрдөрөрүнэн, дойду үрдүнэн улахан дьон 62 %-а, оҕо аймах 12 %-а нуорманы таһынан ыйааһыннаах, улахан дьон 14 %-а, оҕо аймах 17 %-а эрэ наадалаах битэмииннэринэн толору хааччыллыылаах эбит. Онон, тустаах хонтуруоллуур уорганнар үлэлэрин күүһүрдэллэрэ, нэһилиэнньэҕэ өйдөтөр-сырдатар үлэни ыыталлара, хас биирдии киһи аһыырын-сиирин көрүнэрэ ирдэнэр эбит.

15 биолаборатория аһыллыаҕа     

Судаарыстыбаннай Дуума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччу, мэдиссиинэ наукатын дуоктара Леонид Огуль «Арассыыйа Федерациятыгар биология өттүнэн куттал суох буолуутун туһунан» 492-с №-дээх федеральнай сокуону оҥорууга Федот Семеновичтыын 2019 сыллаахтан бииргэ үлэлээбиттэрин кэпсээтэ.

– Бу сокуон киэҥ эйгэни хабар, элбэх хайысхалаах, ковид пандемиятын уонна билиҥҥи быһыыны-майгыны учуоттаан өссө ситэриллэрэ наада. «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа бу боппуруоска күүскэ үлэлиир, кини өйөбүлүнэн санитарнай куйаҕы тэрийии бырагырааматын чэрчитинэн, биотерроризм кутталыттан көмүскэли тэринэргэ, 2024 сылга үрдүк технологиянан сэбилэммит 15 биолаборатория аһыллыаҕа. Бу төгүрүк остуол саамай тоҕоостоох кэмҥэ тэрилиннэ, киирбит этиилэри биһиги кэмитиэккэ көрүөхпүт, үлэбитигэр тирэх оҥостуохпут, – диэтэ.

Сүбэ ылылынна

Киирбит этиилэринэн судаарыстыбаннай уонна толоруулаах былаас уорганнарыгар туһуламмыт Сүбэ ылылынна. Ол иһигэр Арассыыйа Федерациятын Бырабыыталыстыбата Хотугулуу-Илиҥҥи эрэгийиэҥҥэ  вирусологическай лабораторияны тэрийэргэ, вирусолог исписэлиистэри бэлэмнииргэ, көтөр миграциятын уларыйыытын чинчийии уонна мониторинг бырагырааматын оҥорорго тустаах дьаһаллары ыларыгар, Ил Түмэн 2018 с. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2032 сылга диэри социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегията» сокуоҥҥа кэккэ уларытыылары киллэрэригэр этилиннэ. 

Раиса СИБИРЯКОВА