Общество

Ол эбэтэр, былыр-былыргыттан биһиги, сахалар өбүгэлэрбит,  кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ көмүлүөк оһох иннигэр, киҥинэйэн ыллыы-ыллыы, тугу эрэ уһана, ойуулуу-бичиктии, кылаадьылыы олорор буолаллара... Бэйэлэрин дьиэлэрин-уоттарын,  туттар тэриллэрин, иһиттэрин-хомуостарын, таҥастарын-саптарын илиилэрин сылааһынан угуттаан, киэргэтэ, оһуордуу-мандардыы сатыыллара, айымньыларыгар сүрэхтэрин баҕатын, өйдөрүн-санааларын, сатабылларын барытын уураллара. Аттыларыгар оҕолоро бааллара -- көрө-истэ, саҥаны-сонуну иҥэринэ, ылына сылдьаллара.  Дьэ ол иһин, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэн, кэрэни кэрэхсээһин биһиэхэ күн бүгүнүгэр диэри тиийэн кэллэҕэ.

    Ускуустуба уонна култуура үөрэтии итиэннэ иитии быстыспат сорҕото буолаллар – оҕолор өйдөрүн-санааларын, айар дьоҕурдарын, үөрэххэ дьулуурдарын  сайыннараллар, ис-куттарын, духуобунай байыталлар, дииллэр педагогтар. Ускуустуба өҥөтүнэн үөрэнээччи кэрэни өйдүүр, сыаналыыр уонна айар талаана күнтэн-күн чочуллар, күүһүрэр.

 Дьэ, маннык үтүө-сырдык санаалартан сиэттэрэн, быйыл хайыы-үйэҕэ үйэ чиэппэрэ буолла -- 25 сыл устата, Николай Константинович, Антонина Гаврильевна Чиряевтар ааттарынан Дьокуускай куораттааҕы Национальнай гимназияҕа, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубаҕа Оҕо түмэлин киинэ айымньылаахтык үлэлиир.

   Маннык киини тэрийэр идиэйэ, баҕа санаа педагогтарга, гимназия тэриллиэҕиттэн баара диэн, билигин бу Оҕо түмэлин киинин салайааччы, педагогическай наука кандидата Светлана Алексеевна Гоголева бэлиэтиир. Кини 1997-2021 сылларга   иитэр үлэҕэ  дириэктэри солбуйааччынан үлэлиир кэмигэр, гимназия үгүс худуоһунньуктары кытта доҕордуу сыһыаннаах, өйдөһөр, бииргэ алтыһар буолан, Саха Сирин худуоһунньуктарын айар мастарыскыайдарын ааннара гимназистарга куруутун аһаҕас буолаллара. Кинилэр оҕолору персональнай быыстапкаларыгар ыҥыран сырытыннараллара, айар үлэ, олох туһунан бүччүм санааларын үллэстэллэрэ. Бу маннык истиҥ көрсүһүү-уруоктар түмүктэригэр 1998-1999 сылларга гимназияҕа саха худуоһунньуктарын мэтириэттэрин галереята төрүттэммитэ, “Умнуллубат көрсүһүүлэр” диэн үөрэх киинэтэ уһуллубута уонна “Национальнай култуура уруоктарыгар саха худуоһунньуктарын айымньыларын үөрэтии” диэн методическэй комплекс бэчээккэ тахсыбыта.  Гимназияҕа Түмэл киинэ, хартыына галереята аһыллыытыгар СӨ Национальнай художественнай түмэлэ улахан өҥөлөөх, кинилэр бу үчүгэй идиэйэни биир бастакынан өйөөбүттэрэ. Оччолорго, 2000 сыллаахха, түмэли үөрүүлээхтик аһыыга НХМ дириэктэрэ Ася Габышева гимназистарга талааннаах худуоһунньук Туйаара Шапошникова хартыынатын бэлэхтээбитэ.

  Бастакы быыстапкалар гимназия устуоруйатыгар киирэн тураллар. Ол курдук: “Песнь о Якутии” (Саха Сирин аныгы худуоһунньуктарын айымньыларынан быыстапка. Графика. Живопись), “Якутяне - члены Российской Академии художеств” (академик А.Н.Осипов, член-корр. живописец А.Д.Васильев, искусствовед И.А.Потапов),  “Родные просторы” (РФ үтүөлээх худуоһунньуга Владимир Карамзин пейзажтара, ССРС норуодунай худуоһунньуга Афанасий Осипов персональнай быыстапката), РФ норуодунай худуоһунньуга, биллиилээх график Афанасий Мунхалов персональнай быыстапката, “Образы Арктики” – РФ үтүөлээх, СӨ норуодунай  худуоһунньуга Юрий Спиридонов персональнай быыстапката,  “Саха сирин худуоһунньуктарын айымньыларыгар П.А.Ойуунускай уобараһа ” (төрөөбүтэ 110 сылыгар), “Взгляд через столетие”. Джезуповскай экспедиция (1897-1902),  “Мой Якутск”, “Великая Отечественная война в изобразительном искусстве”,  “Якутия индустриальная” (А.Н.Осипов, М.В.Лукина, В.Г.Петров быыстапкалара), “Качели юности” (А.Мунхалов, М.Рахлеева, Т.Шапошникова графикалара),  “Гималаи – обитель снежных вершин”  (академик А.Н.Осипов живопиһа), “Радуга на снегу” СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ Н.Курилов персональнай быыстапката, о.д.а. ааттаах-суоллаах, талааннаах худуоһунньуктар айымньылара көрдөрүллүбүттэрэ.

  2021 сыллаахха, Оҕо түмэлин киинин иһинэн дьоҕус быыстапкалыыр саала аһаллыбыта. Манна күн бүгүнүгэр диэри, хас саҥа үөрэх чиэппэрин аайы, тиэмэлэринэн, худуоһунньуктар персональнай быыстапкалара ыытыллаллар.  Ити курдук, Люция Слепцова “Оҕо саас мөссүөнэ”, Иннокентий Корякин “Саха эйгэтэ”, Мира Аргунова  “Красоты Якутии”, Юрий Спиридонов “Образ Арктики”, Андрей Чикачев  “Ойор-тэбэр оҕо саас”, Сергей Колесов  “Дойдум Эҥсиэли хочото”, “Лик Монголии”  -- Монголия худуоһунньуктарын быыстапкалара, Юлия Голикова “Осенняя рапсодия”, Диана Полятинская “Күөх далай”, о.д.а. кэрэхсэбиллээх быыстапкалар туруоруллаллар.

   Кэрэ эйгэтигэр сылдьар оҕолор санаалара ыраас, үтүө, инникилэрэ сырдык. Худуоһунньуктар быыстапкаларын көрөөт,  оҕолор араас кэмнэргэ эппит-суруйбут истиҥ санааларыттан билсэ төһүөҕүҥ. Холобура, бу гимназистар Аюр Иринцеев,  Галя Черосова, Лена Федорова,   Сардаана Протопопова Саха график-худуоһунньуктарын «Качели юности» быыстапкаларын уонна А.П. Мунхалов  айымньыларын туһунан маннык эппиттэр.

     “Светит яркое солнце, высокая трава, вокруг солнца в танце кружатся птицы. В центре композиции – сидящий мальчик, он смотрит в небо.  В этой работе есть душа, она напомнила мне детство, когда  я  в деревне сидел на траве и мечтал обо всем, меня окружала такая же родная мне природа. Я думал о будущем, о прошлом, о своих поступках. Я точно знаю, что в тот момент я был очень счастлив. А сейчас мне захотелось быть на месте мечтающего мальчика. Мы,  люди, хотели бы летать в свободном полете, как птицы. Но у нас нет крыльев. Но мы можем взлететь тогда, когда мысленно уносимся в свое детство…”

             “Эта работа заинтересовала меня своим смыслом. Я c самого детства мечтал летать… Она  заставляет меня думать о том,  почему люди не умеют летать? Без автомобилей, загрязняющих нашу прекрасную среду, мир был бы другим”

           “Графика  Афанасия Петровича Мунхалова «Мечта о полете» выполнена в технике литографии в 1988 году. Она вызывает во мне светлые чувства. Радуга над полем, сочная трава. Становится радостно от мысли, что скоро наступит долгожданное лето”.

            “Когда я смотрю на эту работу, то чувствую дуновение ветерка, ласковое прикосновение солнечных лучей. Меня посещают разные чувства, самое яркое из них, самое чудесное - чувство легкости, полета и покоя на душе”.

         “Мин саамай сөбүлээбит үлэм – “Мечта о полете”. Бу үлэни көрдүм да дэриэбинэни саныы түһэбин, тута сылаас салгын, от сыта кэлэргэ дылы. Оттуу сылдьар дьоннору, оонньуу сылдьар оҕолору санаан кэлэбин. Убайым окко сылдьан сылайан, сынньана сытарын көрөбүн.

            Уол баҕа санаатыгар уйдаран, дойдутун үрдүнэн кыталыктары кытта тэҥҥэ көтө сылдьардыы сананар.

          Бу үлэ биһиги гимназиябытыгар бэлэх быһыытынан баарыттан уонна биһиги бастайааннай экспозициябытыгар баарынан мин киэн туттабын”.

А.П. Мунхалов  «Пламя вечности» үлэтин туһунан Володя Соловьев, Лия Павлова уонна Саша Иванов санаалара маннык эбит:

          “Россия народнай художнига Афанасий Петрович Мунхалов “Пламя вечности” диэн  үлэтин олус сөбүлээтим. Бу айымньы Аҕа дойду сэриитигэр баран өлбүт Саха буойуннарыгар, Афанасий Петрович биир дойдулаахтарыгар анаммыт. Композиция ортотугар кытыаста умайа турар  уот тыыннаахтарга буойуннар хорсун быһыылара, эйэлээх олох туһугар олохторун толук уурбуттара умнуллубатын санатар. Уот үрдүгэр ойууламмыт сибэкки кинилэр сырдык кэриэстэригэр ананар”.

          “Бу графическай лиискэ ыраас алаас, сибэккилэр, сэргэ ойууламмыттар. Сэргэ -- ытык кэрэ маспыт-саха итэҕэлин көрдөрөр. Сибэкки уонна алаас  айылҕаны бэлиэтиир диэн көрөбүн.

          Мин саха буоламмын саха итэҕэлигэр сүгүрүйэбин, айылҕабын таптыыбын уонна олоҕу, кыайыыны ордоробун уонна уруйдуубун”.

          “В истории человечества костер имел разное значение, а вечный огонь в произведении Мунхалова -- это память о павших в годы Великой Отечественной войны, уважение и горячая любовь к ним. Цветы - наша благодарность солдатам”.

А.П. Мунхалов «Слушают мир» хартыына туһунан Сергей Климов суруйбут: “Саха биллиилээх график-худуоһунньуга АФАНАСИЙ ПЕТРОВИЧ Мунхалов  “Мой Север” диэн сериятыттан “Слушают мир” лииһэ 1965 сыллаахха оҥоһуллубут. Бу серия үлэлэрэ Саха сирин визитнай карточката буолбуттара, Саха искусствотын киэн туттуута буолаллар. Бу үлэҕэ икки эдэр дьон ыраах туундараҕа ураһаҕа радио истэллэр. Кинилэри тула төгүрүк сурааһыннарга космос спутниктара уйдара сылдьаллар.

         Радио долгуна кинилэри Аан дойдуну кытта көстүбэт ситиминэн сибээстиир, киҥкиниир киэҥ куйаары кытта алтыһаллар”.

М.А. Рахлеева «Качели» үлэтин туһунан Роза Дьячковская, Ильяна Семенова, Арияна Павлова итиэннэ Саина Гоголева:

          “Саха биллиилээх графига Мария Афанасьевна Рахлеева «Качели» диэн графическай лииһигэр куйаас сайын кырачаан кыргыттар бэйэ оҥорбут хачыалыгар үөрэ-көтө уйдара тураллар. Кыра балыстара туора туран, самаан сайыны уруйдуу, ньээм-ньээми астына-дуоһуйа үрэ турар. Кыргыттар кэми-кэрдиини баһылаан, хонуу-сыһыы үрдүнэн көтөн эрэргэ дылылар. Худуоһунньук оҕо саас уонна сайыҥҥы кэрэ кэм кэрэтин тиэрдибит”.

          “Хачыалга турар кыргыттар мин көрөрбүнэн,  сайыҥҥы сөрүүн салгыҥҥа уйдаран, чараас ырбаахылыра тыалга тэлээрэн, сибэкки арааһын хомуйан, үөрэ-көтө, дуоһуйа оонньуу-көрүлүү сылдьаллар. Кинилэр кэннилэригэр киэҥ хонуу нэлэһийэ сытар. Мин бу литографияны көрдөхпүнэ -- сырдык-кэрэ санаа үөскүүр”.

          “Художник, вспоминая свое детство, переносит нас в те безоблачные времена, которые остаются в памяти каждого человека. Я думаю, что это прекрасно, что у нас в гимназии есть такая галерея, и мы можем видеть у себя произведения якутских художников”.

         “Качели” -- наһаа сырдык уонна чэпчэки айымньы, ол иһин кини оннук сырдык, ыраас дьэҥкир санаалары үөскэтэр. Сайыҥҥы сылаас тыал биллэргэ дылы”.

А.П. Мунхалов «Держись, сынок» хартыынатыттан Айыына Петрова, Толя Петухов  уонна Күннэй Готовцева санаалара:

              “Маленький мальчик скачет на лошади. «Держись, сынок!» -- кричат ему вслед его родные, самые близкие ему люди.

           На картине рядом с маленьким мальчиком на коне незримо присутствует отец. Мальчик впервые скачет на коне – это незабываемый миг для него. Перед ним открывается новый мир. Радость его безгранична, радуется и отец – его сын вырос и скоро станет настоящим мужчиной. Мальчик, должно быть, будет очень благодарен отцу, и отец еще  многому его научит в жизни”.

          “Автор точно изобразил чувства мальчика, его волнение, но в то же время он доверяет своей лошади, а лошадь, в свою очередь, зная неопытность своего наездника, ведет  себя спокойно и обнадеживающе, и это передается мальчику. Эта  невидимая их связь передана автором в движении коня и позе мальчика. Теплый ветер колышет высокую траву, на небе легкие прозрачные облака, стремительно скачут лошади, а лучи солнца будто льются с высокого неба”.

          “Уол оҕо саҥардыы акка мэҥэстэн, улахан алааска сүүрдэн эрэрин ааптар олус ис киирбэхтик, истиҥник ойуулаабыт. Үлэ аата аҕа оҕотугар муҥура суох тапталын туоһулуур.

           Мин бу айымньыны көрдөхпүнэ дуоһуйабын, сынньанабын. Мин санаабар ханнык баҕарар саха оҕото аты мииниэхтээх. Былыр биһиги  өбүгэлэрбит уол оҕолорун акка олордон баран ыытан кэбиһэллэр эбит, ол курдук оҕо кыра эрдэҕиттэн аты миинэ, көрө-харайа үөрэнэр. Мин кылгас кэмҥэ да буоллар аты миинэ сылдьыбытым, ол олус үчүгэй түгэни мин өйдүү-саныы сылдьабын”.

*  *   *

  Билигин гимназия Оҕо түмэлин киинигэр икки бастайааннай экспозиция үлэлиир: “Саха Сирин худуоһунньуктарын бэлэхтэрэ” (“Дарственные работы художников Якутии”) уонна “Саха графиката” (“Якутская графика”). Худуоһунньуктар, персональнай быыстапкаларын тэрийэн баран, “олус үчүгэй коллекциялаах эбиккит...”, -- диэннэр, үтүө үгэс быһыытынан, бэйэлэрин хартыыналарын гимназистарга бэлэхтииллэр. Бу – живопись оригиналлара уонна биллиилээх графиктар үлэлэрин куопуйалара.  Ол курдук, биир бастакынан  саха норуодунай худуоһунньуга Юрий Васильевич Спиридонов “Өлүөнэ очуостара” (“Ленские столбы”) уонна  “Амма” хартыыналарын бэлэхтээбитэ. Биллиилээх худуоһунньук Владимир Карамзин “Старики” диэн линогравюратын бэлэх ууммута. Итиэннэ “Письмо с фронта” диэн эһэтин,  талааннаах график Эллэй Сивцев үлэтин сиэнэ уол, оччолорго гимназия президенэ Сеня Сивцев бэлэхтээбитэ. Оттон 2009 сыллаахха академик Афанасий Осипов, бэйэтин персональнай быыстапкатын кэнниттэн, “Наступление лета на Кисиляхе” диэн дьоһун үлэтин гимназистарга, үөрүүлээх быһыыга-майгыга  бэлэхтээбитэ.

Светлана Алексеевна этэринэн, билигин галереяҕа 30-тан тахса, худуоһунньуктар бэйэлэрэ бэлэхтээбит үлэлэрэ бааллар. Итиэннэ, выпускниктар төрөппүттэрэ, гимназияҕа махталларын бэлиэтигэр, саха талааннаах худуоһунньуктарын үлэлэрин, оҕолор көрө сырыттыннар диэн,   галереяҕа бэлэхтииллэр. Холобур, биллиилээх худуоһунньук Михаил Старостин “Күһүн” диэн этюда уонна  “Древо знаний” живопись – икки үлэтэ баар. Мира Аргунова бэйэтин үлэтин бэлэх ууммута. Вячеслав Яроев “Амма биэрэгэр” диэн бөдөҥ үлэтин бэлэхтээбитэ.

   Ити курдук, Чиряевтар ааттарын сүгэр Дьокуускай куораттааҕы национальнай гимназия Оҕо түмэлин киинэ, бүтүн үйэ чиэппэрин устата, саха искусствотын уран күүһүнэн-кыаҕынан үүнэр көлүөнэни иитиигэ-үөрэтиигэ ситиһиилээхтик, кэскиллээхтик үлэлээн, айан-тутан кэллэ, оттон инники былааннара өссө киэҥ уонна кэрэхсэбиллээх.

 Татьяна МАРКОВА

Хаартыскалар: гимназия архыыбыттан.