Общество

– Захар Николаевич, эн Ил Түмэн сэттис ыҥырыытын дьокутаата буолаҕын, парламент үс кэмитиэтигэр чилиэн быһыытынан үгүс өрүттээх үлэни ыытаҕын. Үлэҥ сүрүн түгэннэрин билиһиннэрэргэр көрдөһөбүт.

– Сэттис ыҥырыылаах мунньахха дьокутаат быһыытынан талыллан үлэлии сылдьабын. Сүнньүнэн үс кэмитиэккэ баарбын: култуураҕа уонна сырдатар өҥөлөрү тарҕатар ситим сис кэмитиэтигэр бэрэссэдээтэли солбуйааччынан, үөрэҕирии уонна билим, олохтоох  салайыныы сис кэмитиэттэригэр чилиэммин.

Тыа сириттэн төрүттээх киһи буоларым быһыытынан, ыраах-чугас улуустарга, нэһилиэктэргэ социальнай эбийиэктэр тутуулара, тыа хаһаайыстыбатын кыһалҕалара, улуустарга олох сайдыыта мин үлэм сүрүн тосхоло буолар.

– Аграфена Макарова аатын сүгэр Саха Сирин култуураҕа уонна ускуустубаҕа кэллиэһин салайааччытаҕын. Култуура салаатыгар ыытыллар үлэни ис-иһиттэн билэн олороҕун. Дьэ, итиннэ билигин ханнык боппуруос ордук сытыытык турарый, туох ситтэрбэтий? Онон сиэттэрэн ханнык сокуоннары туруорсаҕыный?

– Болҕомтобун ордук тыа сирин култуурата сайдарыгар уурабын. Ол курдук, араас төгүрүк остуоллары тэрийэбит. Култуура начаалынньыктарын ыҥыраммыт Ил Түмэҥҥэ киэҥ хабааннаах кэпсэтии оҥорбуппут. Бу ый ортото Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтүгэр киэҥ ыҥырыылаах мунньах ыытыахтаахпыт.

Тыа сирин култуурата күн бүгүн көрсөр ыарахаттара уонна быһаарыллыбатах өрүттэрэ үгүстэр. Ол курдук, олохтоох  салайыныы киириэҕиттэн култуура салаата муниципальнай тэриллиилэргэ бэриллибитэ. Тустаах сокуон 2003 сыллаахха бигэргэммитэ, нэһилиэк таһымыгар боломуочуйа 2005 сылтан олохтоммута. Ол эрээри, мин көрөрбүнэн, күн бүгүн даҕаны быһаарыллыбатах үгүс өрүттэр бааллар.

Онон билигин тыа кулууба хайдах, ханнык үлэни-хамнаһы ыытыахтааҕын уонна туох көрдөрүүлэрдээх буолуохтааҕын быһаарар  саҥа модельнай ыстандаар оҥоһуллуохтаах. Ыстаат өттүнэн хааччыллыы эмиэ саҥаттан көрүллүөхтээх диэн туруорсабыт. Холобур ылан көрдөххө,  нэһилиэнньэтэ аҕыйах, ыраах нэһилиэктэргэ култуура дьиэлэригэр харабыллара суох. Култуурабыт дьиэлэрин күннэри-түүннэри маныыр эппиэттэх үлэһиттэрэ суоҕа охсуулаах.

Онон кэмитиэппит ыстааты бэрээдэктээһиҥҥэ кэккэ кэпсэтиилэри ыыта сылдьабыт. Мин санаабар, аҕыйах сылынан өрөспүүбүлүкэбитигэр ыстаат өттүнэн бэрээдэктээһиҥҥэ, култуура дьиэлэрин ис хоһооно уларыйыытыгар, көрдөрүүлэрэ тахсыытыгар эрэнэбит.

– Каадырдары бэлэмнээһин үлэтэ хайдаҕый?

– Бу боппуруос биһиги  өрөспүүбүлүкэбитигэр эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн турар. Эдэр каадырдары, ордук тыа сиригэр олохсутуу кэккэ күчүмэҕэйдэрдээх. Араас салааны хабар: мэдиссиинэҕэ, култуураҕа, үөрэҕириигэ уонна да атын эйгэлэргэ.

 Мин санаабар, билигин каадырынан хааччыллыыны отой мөлтөх диэн этэр сыыһа буолуо. Ол гынан баран, уустуктар бааллар. Онон култуура үлэһиттэрэ 2025 сыл үүнэрин олус кэтэспиппит. Бэрэсидьиэммит Владимир Путин көҕүлээһининэн “Култуура земскай үлэһитэ” диэн национальнай бырайыак киирдэ. Инникигэ элбэҕи эрэннэрэр бырагыраама. Быйылгыттан ордук хотугу улуустарга үлэлиэҕэ дии саныыбын. Оттон кэнники кэҥээн, хас биирдии тыа сиригэр үөрэхтээх култуура үлэһиттэрэ тахсалларыгар олус үчүгэй төһүү буолуоҕа. Сөпкө туһанаммыт өрөспүүбүлүкэбитигэр ханна каадыр тиийбэтин аттаран, көрөн бөҕөргөтөр тус сыаллаах үлэ бардаҕына, бу бырайыак олоххо киирэрэ ситиһиилээх буолуоҕа диэн эрэнэбин.

Каадыр аттарыытыгар улуус, нэһилиэк баһылыктара, тэрилтэ салайааччылара кичэйэн үлэлиэхтэрин, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыахтарын наада. Хас биирдии үөрэх тэрилтэтин кытары билсэн, каадырдарын аттаран туруоран, хас сылынан ханнык үлэһит тиийбэт буолуон сөбүн эрдэттэн сыныктаан, анааран. Мин санаабар, сорох улуустарга тэрилтэ салайааччыларын өттүлэриттэн ити үлэ тиийбэт. Холобур, үөрэххэ туттарсыы туһунан иһитиннэриини  куйаар ситиминэн ыытыынан муҥурданаллар. Дьиҥэ, оҕону үлэ үөрүйэхтэригэр үөрэтии, ол эбэтэр, “производственнай быраактыка” диэн тэрээһиннээхпит. Сыл аайы каадыры туруорарга хайдах үлэлэһэргэ этиилэри, сүбэлэри ыытабыт. Бу курдук тэрээһиннэргэ кыттыстахтарына, ордук киин улуустар, чугас сытар нэһилиэктэр каадырынан хаачыллыылара арыый тупсуо этэ.

Манна даҕатан эттэххэ, бу салааҕа федеральнай таһымҥа кэпсэтиилэр эмиэ бара тураллар. Холобур, бүддьүөт суотугар үөрэммит оҕону хайаан даҕаны каадыр тиийбэт сиригэр аттаран туруоруохтаахпыт, кини онно тиийиэхтээх, үлэлиэхтээх. Бу туһунан үөрэҕирии сокуонугар уларыйыы киирэн күүскэ үлэлээтэр, каадырга боппуруос арыый быһаарыллыа этэ. Бүгүҥҥү туругунан бүддьүөт суотугар үөрэммит оҕо бэйэтигэр туох даҕаны эбэһээтилистибэ ылыммат. Кини дьупулуомун ылан баран, ханна салгыы барара бэйэтин көҥүлэ курдук. Ол сыыһа дии саныыбын.

– Эн норуот итэҕэллээх киһитэ буолаҕын. Дьон туох боппуруостаах, ыйытыылаах тиийэрий?

– Бириэмэ булларбын эрэ, нэһилиэктэрбин кэрийэ сатыыбын. Билигин биһиги Мэҥэ Хаҥаласка быыбардыыр уокурукпутугар 22 нэһилиэктээхпит, сороҕо Уус Алдан Бороҕонун  уонна Алдан Томмотун гиэнэ. Төһө кыалларынан дьоммун-сэргэбин кытта көрсөбүн. Бу аҕыйах хонуктааҕыта Бырабыыталыстыба отчуотунан хас биирдии нэһилиэккэ сылдьан, олохтоохтору кытары алтыһан  кыһалҕалары билистим, инники үлэм былааныгар киллэрдим.

Маны сэргэ биирдиилээн үөрэх кыһатыгар, “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа уопсастыбаннай приемнайыгар көрсөбүн.

Кэнники сылларга, биллэн турар, Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын  төрөппүттэрэ, дьиэ кэргэттэрэ тус кыһалҕаларынан тахсаллар, көрсөллөр. Онно чопчу боппуруостары быһаарбыппыт диэн бэлиэтиэхпин сөп.

Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар туһуламмыт боппуруостар киирэллэр. Тэрилтэлэр, социальнай эбийиэктэр да боппуруостарынан үгүс элбэх дьон кэлэн көрсүһэр, сүбэтин-аматын этэр, туруорсууларын тиэрдэллэр. Маныаха биһиги тустаах уорганнарга тахсан үлэлэһэбит,  ирдэбил ыытабыт, туруорсуулары үлэбит былааныгар  киллэрэбит.

– Быйыл тугу туруорсар былааннааххыный? Үлэҕин салҕаан туран, чопчу тугу бэлиэтиэн этэй?

– Билигин дьону-сэргэни олохтоох салайыныы боппуруоһа долгутар. Итиннэ ыксаабакка, хас биирдии ымпыгы-чымпыгы үөрэтэн, бу хас биирдии нэһилиэкпит,  кинилэр социальнай эбийиэктэрэ хаалалларын туһугар үлэлиэхпит. Аҕыйах ахсааннаах нэһилиэктэрбит сайдалларыгар саҥа ылыллаары турар улахан сокуон туох даҕаны куһаҕан өрүтү киллэрбэтигэр үлэни-хамнаһы ыытабыт. Дьүүллэһиигэ дьокутаат эрэ быһыытынан буолбакка, тыа сириттэн төрүттээх киһи быһыытынан кыттыһабын, бэйэм санааларбын этэн турабын.

Иккиһинэн, хас биирдиибит Анал байыаннай дьайыыга сылдьар биир дойдулаахтарбытын өйүүбүт. Өрөспүүбүлүкэбит атын эрэгийиэннэргэ холобур буолар. Волонтердар хамсааһыннара күүскэ барар. Үөрэхпит  кыһатынан, бэйэм дьокутаат да быһыытынан, биир дойдулаахтарым да көмөлөрүнэн быыстала суох көмөлөһөбүт, хас биирдии ый, кыбаартал ахсын көмө оҥоробут.

Үсүһүнэн, бэйэм култуура үлэһитэ буоларбынан, биһиги салаабыт сайдыытыгар кэккэ көрүүлэрдээхпин, этиилэрбин киллэрэргэ кыһаллабын. Холобур, билигин “айар сынньалаҥ” диэн өйдөбүлү  үөрэтэ сылдьабыт. Атыннык эттэххэ, “творческай уоппуска”. Култуурабыт үлэһиттэригэр уон сыл үлэлээтэхтэринэ бэриллэрэ буоллар, айар үлэһиттэр ити уоппусканан туһанан биир сыл сынньанан, айар идэлэрин чочуйан, эбэтэр атын эйгэҕэ баран боруобаланан көрүө этилэр.

Миэхэ үгүс элбэх айар куттаах интеллигенция санаатын этэр. Холобур, билигин суруйааччыларга улахан болҕомтону  ууруохтаахпыт. Кинилэр айар үлэлэрин ис хоһоонугар олоҕуран ыччаппытыгар саха тылын иҥэрэргэ кыһаллабыт, сахалыы көҥүллүк саҥаралларыгар  үлэ ыытабыт. Онон бу салааҕа болҕомто ууран этиилэрбитин киллэрэн, туруорсууларбытын этинэн үлэлиэхпит.

Инникилээх, үйэлээх, норуоппут дьылҕатын долгутар хайысхаларга бэйэбит ылсан, олук ууруохтаахпыт. Биһиги көлүөнэттэн үгүс тутулуктаах дии саныыбын. Мин санаабар тыа сирэ уонна төрүт дьарыкпыт баар буоллаҕына, култуурабыт, тылбыт сүөгэйэ-сүмэтэ сүппэккэ, ырыабыт-тойукпут быстан хаалбакка, салҕыы кэлэр көлүөнэҕэ тиийиэ. Ол хас биирдии киһи ытык эбээһинэһэ дии саныыбын.

– Захар Николаевич, кэлэн ыалдьыттаабыккар махтанабыт. Эн кэскиллээх этиилэриҥ олоххо киирдиннэр, үлэҥ-хамнаһыҥ үтүө түмүктэрдээх  буоллун.

Сурукка тистэ Галина МАТВЕЕВА.

Хаартыска: Ил Тумэн пресс-сулууспата